Першы гром як навіна. Што б ні рабіў, кідаеш з рук, нешта хаваеш пад страху, зрываеш зь вяроўкі ў садзе бялізну — і раптоўна спыняесься з ахапкам прасьцірадлаў пад дажджом. Голас крохкі. Пярун, як разгневаны садоўнік, вырываў з коранем яшчэ маладое храскае сьцябло маланкі і трушчыў яго праз калена. Дождж буйны, зь пераходамі, цёплы, як сок са сьцябла, пырскамі ў твар.

Адчыняецца неба. Гром бомамі на званіцы. І цяперака мы ў вёсцы будзем часьцей падымаць голаў да неба, каб не заліло, ня зьбіла градаўем, ня высушыла, не спаліла. І са страхам, і малітоўна, і веруючыя, і зьнявераныя — адна парафія. І сам іншы чалавек не здагадаецца, што моліцца — сьцішыўся, сьцяўшыся.

І я тут у садзе з усімі разам.

Бомы званоў каля царквы Магдалены, зусім нядаўна, на Вялікдзень, таксама спынілася раптоўна, стаю, слухаю. Ідуць жанчыны майго веку, спыняюцца каля мяне. Так звычайна спыняецца каля цябе чалавек, калі яму выдасца, што ты нешта бачыш у небе і таксама падыме голаў. Ловім гукі, мы асыпаныя гукападам. Спадаюць то драбніцай, то буйна, зрэдку, пераходамі, бомы па стрэхах, па вокнах, коцяцца на зямлю, пад ногі, зьнікаюць у зямлі, будзяць — мы стаім якраз на былых старых могілках. Спыняецца на момант вада ў рацэ напроці царквы, далей яна ўжо ідзе пасьвянцоная. Пабыўшы, мы разыходзімся, пакідаючы нашу маленькую стыхійную парафію. Жанчыны ўсьміхаюцца, ідуць несучы таямніцу: уваскрашэньне мае быць, яно магчыма ўзапраўду. Яны ішлі без дарогі, быццам нанова шукалі сваё месца на зямлі ці прыпаміналі тое месца? Ці зьбіралі кветкі ў лесе, у садзе, якіх яшчэ не было.

Чаму я зь імі не загаварыла, успамінаецца мне, яны ж былі такія лагодныя, ясныя? Хаця... Хаця нашыя немаладыя людзі гэтага сьвету зусім накшыя...

Навальніца! Адчыніш дзьверы ў хату, дом патыхне насустрач у твар сырызнай, ён дыхае навальніцай, быццам толькі што зачыніліся самі па сабе яшчэ ад зімы падвойныя вокны, як я ўвайшла. Срэбным пярсьцёнкам стукае дождж па юшцы ў коміне. Дом сам пільнуецца пагоды. І абы толькі сонца, задыхае лёгка, заходзяць пад нагамі палавіцы, голасна, клявішамі старажытнай просьценькай музыкі. Дом дыхае садам.

Дом шпакоўняй на дрэве.

Сонца, сонца напоўніцу. Але на зямлі нябесная прахалода — зацьвілі яблыні. Ходзіш па садзе, як паміж бела-ружовымі аблокамі. Бусел ляціць высока ў небе, а я галаву прыгінаю, уцягваючы ў плечы, бы ён зусім побач, можа зачапіць мяне сваім цяжкім скрыльлем. Птушкі прылятаюць вясной раней за мяне, пэўна, з Афрыкі бліжэй да майго саду, чым зь Мінску. Пасяліліся каля самага ганку, пад вокнамі ў ружычцы. Пільнуесься гнёздаў, бароніш ад сарокі, яно каторае амаль у тваіх жменях гадуецца.

А над усім на страсе грае вецер на тэлеантэне, як на растапыраным азяродзе ўсё роўна.

І наагул, усе вятры, якія ёсьць, заходзяць сюды ў сад да мяне, зьбіраюцца, а потым ужо разьлятаюцца па сьвеце. У адну хвіліну ўсё патаптана, бы ў момант прызямленьня вялікага цяжкага цела. І ціша. Можна падумаць, што я адсюль даю ім напрамак, як уладарка вятроў. Адно каменьне ляжыць набычыўшыся халодным ілбом, яно і мой лоб студзіць, супакойвае. Мне трэба цяпер перабраць габэлен саду нанова, па нітцы: па сьцябліне, па кветцы, пасьпець да ночы — назаўтра мяркуюцца быць госьці. Ледзь ад стомы згледзіш, а можа здасца: павучыньне над сухім ручаём на захадзе сонца рознакаляровае, усходнім шоўкам, бы нейкая вясёлая багавіца, абрындаўшы крысо, праляцела над садам. А можа, разьвіхаецца з кокана начны матыль ці ядвабнік. Потым... потым мне б нарэшце рукі скласьці, толькі ці ўдасца ўцячы ад работы. Каб хто рукі мае сома склаў на калені, сьцішыў, супакоіў. І не тады, не на апошнім часе, калі на грудзях, уторкнуўшы абраз ці насоўку, а зараз, пры жыцьці, пры садзе, пры вечары.

Садзіцца сонца, сумежваюцца ягоныя вейкі. Сутоньне пакояў, ціша. Не паліце сьвятло на змроку — я сяджу каля калыскі, пакуль сонца не засьне. Не паліце сьвятло. Бліжэй падступаюць да вокнаў дрэвы ў садзе, сумежваючыся ў мяне над галавой. Не паліце сьвятло на змроку...

Сад. Мне ня хочацца зачыняцца ад яго нават на ноч, не адыходзіцца далёка ў снах.

Выходзіш раніцай на тэрасу, туман у садзе як тваё соннае вакно, таксама яшчэ забеленае фіранкай — з аднаго пакоя ў другі.

А вось і госьці! Расчыніліся весьнічкі, яны ідуць павольна, урачыста, працэсіяй, трымаюцца адзін ад аднаго пэўнай, счытанай, можа, недзе ў сярэднявеччы, адлегласьці, хоць іх толькі чацьвёра. Толькі што, даруй Божа, абраза ў руках не было, не, праўда, абраз быў, як потым аказалася — у падарунак. Тры жанчыны і зь імі анёл Антык, як я яго заву за вочы, наш анёл-ахоўнік. Постаць ягоная з апушчаным скрыльлем, заўсёды павольна падымае на цябе вочы, можа сказаць ні да таго нешта грубае, брыдкае, сам таго не разумеючы, бы яго навучылі гэтага тут, на зямлі, благія людзі. Анёл Антык самы таленавіты сярод нас, яму выбачаецца. Да таго ж ён ахоўвае ўсіх, абы хто піскнуў па жыцьці, ушчаміўшыся, асабліва адзінокіх жанчын.

— Ты... у галёшах?! — роспачна пужаецца адна зь іх, Гілена.

Уся працэсія бунтуецца.

Вось табе і маеш! Я ж быццам і рыхтавалася. Я добра ведала: яны прыяжджаюць да мяне, адзінокай жанчыны, як да хворага, зрэдку наведацца. Яны кідаюць у горадзе свае справы, ахвяруючыся, і трэба, каб гэта было ўрачыста. Яны пільнуюцца моманту, калі Бог прыме іхнюю ахвяру, і дапаможа ў іхняй бядзе, яны таксама адзінокія, акрамя анёла Антыка. Маўляў, Бог будзе ім павінен, бо яны прыйшлі наведаць сірату, што ў перакладзе для веруючых — божае дзіця.

Заўсёды іхныя прыезды адным строем. Ведаю: жанчына без мужчыны — гэта астраўлянка. Яна далучаецца да людзей з асьцярогай: доўга шукае закінутыя недзе вёслы, пакуль адважыцца адпіхнуць човен ад свайго берага, каб дастацца да мацерыка. Але ж... Працэсія рушыла ў сад, я засталася ў доме тое-сёе падстроіць, і як аплучэньне: апынулася ў чужых, незнаёмых памяшканьнях, таксама... у гасьцях. Хадзіць па сьцяне, трымацца аберуч, каб ня віўкнуць, каб не асунуцца з крэсла, ужо седзячы за сталом, у тыя галёшы. Трэба патураць, бо незалюбяць тваёй вольнасьці, увесь час утойваць, як нешта недарэчнае, сьмех, радасьць ад сустрэчы. Я іх любіла, як яно ёсьць, баялася вымкнуцца, каб не парушыць іхняга абраду. І ўсё ж пераадольваю сябе.

...і легкадумна выхінаюся з вакна,
бы тое цікаўнае дзіця,
што тры вякі назад
згледзела тут караля¹ ...

Маю на ўвазе свайго госьця ў садзе, мужчыну, вядома, клічу ўсіх да стала.

— Ратуйце! Ты тут у садзе апраджэсься за гэтай работай, выцягнеш ногі! — крычыць анёл Антык. — Дзіва што ў нас няма вялікіх мастакоў, пісьменьнікаў, яны ж усе дылетанты! Яму катораму кавалак зямлі — і ён прапаў! Гэта несур’ёзна!

— Я люблю жыць... — кажу, седзячы недзе ў куце.

— Якое ту жыцьцё ў вёсцы? Пагаварыць няма з кім! Ну, сёньня пра буракі, ну, пра калярадзкага жука, а назаўтра пра што?

І бясконцыя пытаньні, папрокі.

Жанчыны маўчаць. Яна каторая размаўляе, як прыснуўшы на пяколку: гаворыць, а ў цябе адчуваньне, што гэты голас з апачывальні, што і сам ты трапіў незнарок у чужую спальню і трэба толькі, як раяць варажбіткі, узяць за мезены палец, націснуць і пытацца, тады яна табе скажа, што думае. Нарэшце бяседзе ўдаецца ўзьбіцца на Маркеса, пераклад ягонага раману ў «ARCHE».

— Трэба любіць сваё, — набожна зазначае нехта зь іх.

— Маркес нікому не чужы, геніяльны творца счытвае ў нэасфэры напрацаванае тваім і маім духам, ён належыць усяму чалавецтву, — не ўдаецца змоўчыць.

— А вось ты N чытала? Ягоныя ўспаміны? Вельмі цікава, — пытаюцца.

— Жыцьцё нашых «сьвятых» сучасьнікаў я не чытаю, акрамя Францыска з Асізы, — кажу знарочыста нахабна, крыўдзячы ўсіх з нататкамі, зацемкамі, аскепкамі, схамянуўшыся, абяцаю сабе, што болей я анішэп.

Пра што была гаворка далей, цяжка ўспомніць — ціха, урачыста, як заўсёды: выставы, літаратура. Тое-сёе, ага, вясна, маўляў, затрымалася сёлета на два тыдні. Загаварылі аб гэтым узрушана, усе разам, бо кожны ў гадох. Праўда, і ў мяне за садам нядаўна ўзаралі поле, быццам на пачатку вясны. Зямля перавярнулася на другі бок, адгарнуўшы некалькі старонак жыцьця назад. І такая радасьць пражыць тыя дні спачатку, нешта выправіць, пасьпець зрабіць тое, што ўпушчана, сказаць тое, што не сказана — пражыць даўжэй. А на самой справе проста ўзаралі пазьней, каб пасеяць кукурузу на сілас, па цяплу яе сеюць. Мне дык калі нават сярод лета суседка разьвесіць у сваім садку сушыць белыя прасьцірадлы, выдаецца, што сад зацьвіў ізноў. Ейны мужык, пчаляр, у белым, ходзіць па садзе старэчымі, зыбучымі крокамі, каб ня ў ботах, дык як паміж аблокамі — ловіць рой.

Белы колер вясновага саду — колер душы, вызваленай ад цела, колер духу.

Пра што гаварылі? Толькі пасьля, як госьці ад’едуць, буду перакідваць з далоні на далонь іхняе кожнае слова, як гарачую бульбіну з агаркамі, выхапіўшы голымі рукамі з вугольля, пакуль не астыгну.

Мы размаўлялі, а Гілена сьцішылася і раптам пачала сьпяваць, ледзь чутна, сама сабе, бы седзячы ў адзіноце каля вакна. Спрабавала то адну мэлёдыю, то другую, якую песьню падабраць, толькі што не пыталася ў некага. У нас у вёсцы апявалася ўсё, што рабілася, што ў рукі бралася: серп ці іголка зь ніткай, усё клалася на мэлёдыю. Цётка мая Марыля ў хаце шые, шые нешта грубае, дрэнна бачыць, шывок вялікі — цягне нітку, цягне голас, кончылася нітка, адкладае шкубок — і адразу сьціхла. Пад акампанэмэнт калаўроту звычайна една тое: «Агонь зальеш вадою, любоў нічэм нільзя». Слухайце, дык гэта ж раманс!

Эпоху расейскага рамансу ў нашай заходняй вёсцы лягчэй пазначыць, усім вядома, чым гішпанскага, дзе той раманс і нарадзіўся. Пяюць мужчыны, нехта самы галосны выбіваецца, як макаў цьвет на ветры сярод аднастайных званкоў. Адыходзячы ад мэлёдыі, пушчаючы голас ва ўсе бакі, клічучы, далучаючы ўсіх да сябе, зьбіраючы па полі, па лесе, у грыбах, па балаціне, у п’яніцах, па хатах — хто дзе ёсьць. І ізноў роўненька з усімі, як ветрам яго пахінула да ўсіх.

Чаму зімачка, маразівая,
Рана наступаеш...

І цяпер торгнесься, карціць адазвацца, пачуўшы голас Івана Кірчука, бы зблудзіўшы на балоце, надыхаўшыся п’янкога багульніку ў горадзе.

Гілена ціхенька сьпявала, падбіраючы голас, як у руках ніты рознакаляровыя, седзючы за кроснамі. Стукаў посуд — я ставіла на стол, нехта выпадкова зачапіў бомы на тэрасе, зваліўся відэлец — гукі, як з аркестравай ямы, ляпнулі дзьверы вечкам раялю. Але, як той казаў, ніхто «на хорах» яшчэ не зьявіўся. Пакуль мэлёдыя не прыйшла з саду, камэртонам. І Гілена падхапіла, узяла тую ноту, засьпявала ўпэўнена, дзівячыся сама зь сябе, дзівячы нас. Нехта паспрабаваў далучыцца, і ягоны голас паў долу.

І мне здавалася, што ўсе зразумелі на той момант, што наогул усё нашае жыцьцё — у садзе.

А маё дык найболей. Чаму ў галёшах, перапытвала я моўчкі, дакладалася анёлу Антыку. Дом — гэта проста сходкі ў сад. Я бачу работу, чую яе, мяне амаль клічуць да сябе — голас саду, ён патрабавальны. І калі што не ў парадку, у мяне ў самой зьбіваецца пульс. Сад квітнее, сад пануе — я слугую яму. Мне не пасьпець абуць нешта накшае, з спронжкамі й матузамі, акрамя галёшаў, я павінна ўскочыць у абутак абедзьвюма нагамі, на ляту. Тады ногі, як камлі дрэва — не сысьці зь месца, не ўцячы адсюль у горад, каб даць сабе аддуху. Мне няма часу чакаць, пакуль я памру, каб адпачыць — мне трэба рабіць работу. Смак працы, смак стомы, асесьці на крэсла, калі заходзіць сонца, той жа цяжар у целе, як у прыліва да берага і адліва, і ў сонца — у адным рытме з уздыхамі вечаровай зямлі.

Іншы раз зайдзіцца да мяне чалавек, нешта гаворыць, а як аглухшы, я ня чую, адно наўмя, што стаю зь ім, губляю час: а якраз жа плянавала апырскаць белую ружу ад тлі і замарудзілася, і яшчэ нешта пільнае, і яшчэ. Я што, атрымліваю задавальненьне толькі ад працы, палохаюся? Ружы перарасьлі мяне самую, заглушыўшы мае эмоцыі?

Затое сад ноччу, ягоныя цёмныя пакоі — гэта ўжо сад-палюбоўнік. Патаемна ад усіх прабіраюся да яго шуламянкай. Нашыя ўцехі — у мяне мокрая сукня ад расы.

Кажаш, няма з кім у вёсцы пагаварыць? Сад — чараўнік, зона тантрычных сілаў. Чуеш, як сьпявае Гілена? А твой першы прыезд да мяне з жонкай? «Я вам напішу», — сказаў ты раптам у садзе, ужо разьвітваючыся. Твая жанчына, заўсёды заклапочаная, бяз дай прычыны, як кнігаўка на лузе, пры гэтых словах да мяне быццам набрыняла прыгажосьцю. Стаяла стромка, нерухома, высьвечаная да пятак сонечным ліхтаром сярод шатаў цені — незнаёмай, неспазнанай намі ўсімі дагэтуль мармуровай багавіцай у канцы далёкай алеі. Такія твае словы, як трызьненьне, дарала сказаць толькі ў садзе, бо твае лісты хутка і скончыліся, калі надышла восень. А мне дык і зімой у горадзе: неспадзяваная сьцюжа, гурбы да плячэй, арышты коньнікаў Пагоні, здрады, роспач, — адзінае, што дазваляла яшчэ спадзявацца на змыслы ў сьвеце, гэта тое, што ружы ў садзе былі добра накрытыя ад маразоў.

Прырода нам здраджвае, злуесься ты, маўляў, ня варта так шчыраваць. Але нават пасьля Чарнобылю (ня еш гэтага, ня пі, не выходзь на сонца) я да яе іду, хінуся, як да хворай маткі — адной лыжкай, з адной міскі. Бо я напоена малаком... расьлін...

Алтай, ссылка, зямлянка, нарадзіўшы дзіця, маці не прыціснула да пустых грудзей, спусьціла мяне на зямлю, як скінула, толькі што паслала сушэйшай саломы. Цяпер галоўнае выпаўзьці наверх па склізкіх сходках, цягнуць у рот, каштаваць усё спарадку, набываючы з часам жывёльны інстынкт. Карэньне, зернюкі, атруціцца прывабным макавіньнем дурману — аджыць; зашчаміцца на ноч паміж козамі (мы жылі зь імі разам, адной сям’ёй), як абрасьці поўсьцю — холаду не пачуеш; парваць на сабе скуру, лезучы праз шыпшыну ў гарах, і запячы рубцы на сонцы. Навокал квітнеў сад — Алтай гэта суцэльны сад. Ён падымаўся ў горы, пераступаў шчыліны, разломы ў скалах, патокі вадаспадаў, ручаі, слаўся імхамі, малодзівам па каменьні. Усё навокал буяе квеценьню, фарбамі, зьвініць вясёлымі галасамі, і ніхто анікому не гатуе ў тым садзе адмысловай ежы. Я таксама ня памятаю пачуцьця голаду. Трапна зазначыў Юнг: дзіця валодае звышчалавечымі сіламі, яно прызначана на выжываньне — дарослыя маіх іспытаў не вытрымлівалі.

У пошуку цыбулін лілеі саранкі, дзікага чосьніку зблудзіць у гарах і заўсёды знайсьці нюхаўкай свой сьлед — дамоў, бы цябе выводзяць за руку кусты, дрэвы, каменьне. Памкнесься да людзей, да статку чалавечага, а бацька мясцовай дзяўчынкі, убачыўшы нас разам, скажа: «Не сябруй зь ёй, яна пабірушка!» Як нагой, адкіне цябе ізноў на «пашу», бы жывёліну. Але мы ніколі не жабравалі. Зімой мы абміралі, як расьліны, як дрэвы. Загінуўшых ад голаду не маглі пахаваць, немагчыма было дастаць да зямлі, яны ляжалі ў глыбокім сьнезе да вясны, як засьпетыя стыхіяй чалавечай варожасьці, злосьці. А мы ў зямлянках яшчэ краталіся пад імі. Пэўна, таму не баюся могілак.

Усё адбывалася ў садзе.

Вясной (мы тады ўжо мелі дазвол жыць у горадзе, у падвале), вечарамі перад домам зьбіраўся жывы сасланы люд, самаволка, сьпявалі, танчылі пад гармонік. Ня памятаю твараў, вось толькі зіхаценьне энэргіі з адталага па вясьне цела, сіпатыя галасы, як з запалу. Як скрыгат скарыстанага крэсіва: «На подолю бялы камень...»

Спачатку каторы адлучаецца ад натоўпу, ідзе на сярэдзіну, ходзіць па крузе павольна, вочы долу, ходзіць, мацае зямлю пад нагамі і раптам, як выхапіць нож з кішэні, ускідваецца шылавата, выпростваецца — і ўжо над усім! Кроіў гэты сьвет, морак, чужыну смылючым адчаем. Потым гэтак жа раптоўна супакойваўся, закідваў рукі за голаў, ужо бы ён на нарах, у сьне, ляцеў у танцы невідушча па крузе, лёгка, чыста. Жанчыны не адважваліся напачатку ўступіць у мужчынскі танец, пакуль ня выйдзе з нутра танцора ўвесь чад... Гэта была жудасная па сваёй прыгажосьці «эстрада». Я вярталася, нагледзеўшыся, у падвал і спрабавала, вучылася адбіваць «дробі» (стэп). І цяпер умею. Жыць з астатніх сілаў, спаць класьціся з закінутымі за голаў рукамі, хай сабе на нарах — кажуць... кажуць, што гэта звычка тых, каго моцна любілі ў дзяцінстве.

Усё адбывалася ў садзе.

Цьвілі іберыс, наперстаўка, лілея саранка, жаркі, нязмушана, без чалавечай дапамогі, усё тое, што я зараз па каліву зьбіраю, разводжу ў сваім садзе. На халера табе гэты напамін, я б і ў той бок ня глянуў, дзе растуць тыя алтайскія кветкі, зазлаваўся б ты, і наогул, табе яшчэ анідзе, ты неяк казаў, не даводзілася бачыць такога стыхійнага саду, што праўда. Лес тут у мяне побач, ён падсяляе мне сваіх дзікуноў: чарнагалоўку, зуброўку, брызгліну, медуніцу, залётнік, розныя травы, падсылае сваіх птушак. Яны начуюць у садзе на лаўках. Я зараз моўчкі дакладаюся табе і самой сабе ўсё жыцьцё, высільваючыся ў гэтым садзе, сьцягваючы з палёў калісьці разьяднаныя камяні, складаючы зь іх сухі ручай. Па ім вясной з гор бегла на Алтаі талая вада, а ў мяне ейны сьлед высах. Толькі трэба ўспомніць, складаючы, намацаць месца кожнага каменя, як пад нагой у поцемках, каб стрымаць моц высокай вады. Праясьніцца раптам лік каменя, выцягнутага з рова, і гэта ўжо бог Саду: прыжмурана адно невідушчае вока, скамэршчаны нос, ледзь прыўзьнятае цяжкое падбародзьдзе, бы ад задавальненьня ў хвіліну, калі распазнаюцца пахі кветак у паветры, іх поры цьвіценьня. Яшчэ вунь камень. Стары алтаец сядзіць каля пагорка, зморшкі бягуць па твары дробнымі хвалямі, зморшкі старых гор, згладжаных вадаспадам веснавой вады, як сьляды замілаваньня. «Гэта пераклад на беларускую глебу з італьянскай», — кажу іншы раз таму-сяму з гасьцей, ведучы на патыё — каменны дворык для кавы, гарбаты. «Ты ведаеш італьянскі? — перапытваюць няўцямна. Я ведаю італьянскі нагэтулькі, наколькі ведае яго мой сад, які і ў італьянцаў нязмушана пераходзіць у лес, да натуры, не абмяжоўваючыся культурай. Ну, гэта ўжо варыяцыі маёй любові да Італіі. Чорны камень каля ганку, пэўна, ноччу сьпіць цяжка, хваравіта, бо раніцай хоць ты твар ягоны крысом абцірай — буйныя кроплі поту. Можна падумаць, што ён пераляцеў, жыляючыся, усьлед за мной, як у паданьні недзе каля Цярэнскага мора: гара па паветры ўсьлед за манахам, які вярнуўся з падарожжаў. Гэты чорны камень памятае ўсё, пачынаючы ад стварэньня зямлі.

Затокі юлёвыя дзікага чорнагаловіка, рамонкаў, затокі жаркоў, сьцежкі камяністыя, сухія ручаі, цясьніны — сон глыбокі, часьцей сон павярхоўны, калі толькі задрэмлеш, калі яшчэ зусім не адышоў, на самым пераходзе ад бадзёрасьці да сну. Хаджу зь ліхтаром памяці ў руках, сьвятло выхоплівае дрэвы, камяні, людзей, як здані. Мне мусова тут, у садзе, прыпомніць, знайсьці на смак, як у дзяцінстве, тыя расьліны, дрэвы, таго, хто карміў, хто гадаваў. Тады, можа, удасца ўбачыць выявы родных — іхных твараў ня памятаю, аніводнага іхнага асабістага руху, толькі на фатаздымках. Назвала свайго сабаку Мурзай (бацькі так звалі сваю сучку, калі яшчэ жылі ў маёнтку), каб, вымаўляючы слова, дакрануцца вуснамі да гукаў, — перахапіць вокліч з ганку каторага зь іх, пераняць сваё рэха ў лесе — бацька любіў паляваць, казалі. Гэтаксама, як нядаўна выпадкова пачутае слова «доню». Доню? — я напружылася, застрыгла вушамі, як сабака, які даўно згубіўся, мае новага гаспадара, і вось пачуў неспадзявана сваё сапраўднае імя, атрыманае яшчэ шчанюком. Што тут у гэтым слове, на чужой мове, здавалася б? Але вось гэтае «ю»... сьцішыўшыся на канчатку пры вымаўленьні быццам даўно знаёма... гэтае польскае Зосю, Чэсю, Марысю, хатняе, замілаванае, гэтае юлёвае «ю», захопленае ўсёй ніжняй губой, да сябе, западае адразу ў сэрца, каго клічаш. Да мяне так зьвярталіся, хіба?!

Мой характар, мой лёс залежыць ад смаку ягады кісьліцы (дзікай парэчкі), ад горнага паветра, у шчылінах гор яго не адрозьніць ад вадаспадаў, ад празрыстай вады ў каменных жменях. Той куток ува мне заўсёды, я адтуль гляджу на сьвет. І бачу... сад.

Ніхто мне, акрамя траў, дрэў, гор не засланяў даланёй вочы, каб не пашкодзіць сэрца, калі маці адсаджвала ад усіх, як шчанюка, ставіла міску зь ежай на парозе ў зямлянцы, дагаджаючы пану бацьку? Самі елі на лавах, а я, уся ў струпах, укарэўшы, натурыста ізноў і ізноў шчамілася да іх, да сям’і, да чалавечага роду. Распавядаю табе, анёл Антык, пра гэта першаму, першы раз усьведамляючы: вось чаму я заўжды галодная ў гасьцях і пры гасьцях — я не люблю есьці за агульным сталом. Ніхто, акрамя траў, дрэў, гор, калі адзін за адным выміралі, першым — бацька. Калі ўжо было дамоўлена аддаць мяне бязьдзетным палякам (яны атрымалі дазвол пасьля рэабілітацыі ад’ехаць у Польшчу) і ў апошні, самы апошні момант маці ім адмовіла. Бяз ласкі, безь любові, можа, на астатнім зруху мацярынскага сэрца, скора і згасла, адгарнула мяне, як чапялой, ад панскага званьня ў свой сялянскі кажух (яна была сялянка). Ніхто, акрамя траў, дрэў, камянёў, ня памятаецца, каб. Успамінаю бяз жалю за сябе і крыўды, нічога ніколі не аналізую — для мяне гэтыя сполахі памяці, як цудам ацалелыя ў вялікім вогнішчы, знойдзеныя на попелішчы дарагія іхныя рэчы, як доказ, што бацькі ў мяне ўсё ж такі былі. Мне ёсьць на тое вышэйшая забарона.

Чаму я ў чорным, запытаўся ты неяк. Белае пасуе ўсім, чорнае толькі прыгожым, адказала табе, сьмеючыся. Але ж што тычыцца колераў, чорны мае трыста шэсьцьдзесят адценьняў. Ён паглынае сьвятло нябескіх садоў.

...Здавалася, што яму хацелася,
каб увесь сьвет, уся шырыня бясконцых
прастораў, пачулі яго і
ўсё, што ёсьць жывога на сьвеце,
зышлося да яго і глянула,
якою вялікаю
радасьцю
ахоплены чалавек
ад сваёй адзіноты² ...

Гілена замаўчала. Я прасіла сьпяваць яшчэ і яшчэ.

Раптам яна надзьмула шчокі, пераклала мэлёдыю раманса на жалобны марш, быццам ідучы з духавым аркестрам за нябожчыкам.

— Не ўходи-и, бум-бум-бум! Побудь со мною-ю, бум-бум!

— Ня трэба, Гілена, ня трэба... — ледзьве прамаўляю.

Спыніце гэтыя хаўтуры ў маім садзе! Усе сьмяяліся, хаўтурныя бомы неспадзявана забаўлялі гасьцей. Як зацьменьне — я ў поўнай цемры тое, што было ў руцэ ці пад нагамі, маланкава шпурляю ў іхны бок, спрабуючы таксама засьмяяцца. Голас сьціх. Мне толькі заставалася, шуткуючы, як у рэкляме, манерна прадзьмуць гарачы ствол «лявольвера». Але... але калі праясьнілася, усе глядзелі на мяне моўчкі, зьніякавеўшы: я трапіла ў самага слабага сярод нас, амаль разгубленага чалавека, у Гілену. У дзяўчынку, якая ўсё сваё дарослае жыцьцё глядзіць збоку празь дзьверы ў дзіцячым садку, дзе працавала ейная маці, як тая песьціць на руках чужое дзіця, зайздросьціла яму — разлучыўшыся з мужам, маці, як зьмярцьвела, ніколі яе ня лашчыла. «Што ўва мне ня так?!» — запытальна глядзіць Гілена на людзей увесь свой век, на знаёмых і сяброў, не давяраючы ані ім, ані сабе. Лёгка абразіць, пакрыўдзіць чалавека, калі ў ягоных вачох заўсёды стаяць сьлёзы.

Я трапіла ў дзяўчынку, якая была і ўва мне самой — мяне таксама ня бралі на рукі. Тое ж дзяўчо, толькі з той розьніцай, што ўсё жахлівае адбывалася ў садзе.

Ты не ратаваў мяне, анёл Антык, нават не паспрабаваў расшуткаваць. Усе засьпяшаліся ад’яжджаць. Я, вінячыся, кінулася ў сад, нарэзала ўсім па снапу рамонкаў у дарогу, сярпом, усё спарадку, як яны расьлі. Гілена мэтадычна перабрала іх, галоўка да галоўкі, адкінуўшы дзікія травы, зёлкі, як мне дык самае гаючае і прыгожае, тое, што высьцілала ўсе мае шчасьлівыя выратавальныя сьцежкі. Адрэзала доўгія сьцябліны, бы ідучы... на гарадзкія могілкі.

— Ты тутака паня...— скажа нехта зь іх, з папрокам, амаль абразьліва.

Я прыняла гэтыя словы з сумнай пагардай. Толькі каб гэтай пані ўдалося калі рукі скласьці ці каб хто іх сома склаў на калені, сьцішыў, супакоіў, каб думкі мае пераняў, як шалёных коней, паставіў у стайню.

Выйшлі, разьвітаўшыся, таксама працэсіяй, таксама моўчкі, не кратаючы ні рукамі, ні нагамі, як цені. Яны паедуць, яны пакінуць мяне ў доме, зачыняць мае дзьверы звонку і ключ згубяць. Будзеш сядзець недзе ў кутку сьцішана, труднаваць, што не пасьпела сябе спыніць, век я іншы раз зь людзьмі, бы з агнём, цеплячы печ: языкі полымя, як дотык, заўважаю толькі тады, калі ўжо на руцэ апёк, знак, і дзіўлюся, што не баліць мне на разе. Сядзіш, пакуль не дасіся ў захраслыя зьверы бурай, ня выб’еш нагой на ўсю хляпу, бы ў старым пакінутым доме, каб засяліцца ў ім ізноў, нанова. Разглядаесься, ачомаўшыся: ага, тут яшчэ цалыя вокны, яшчэ моцныя масьцніцы, ага, ёсьць нават... сад?! І ўжо маркочуся: ці прыедуць яны ўсе калі да мяне болей...

Усялякай парой, заўсёды, буду сустракаць у садзе... Гілену, заўсёды на адным і тым жа месцы, як садовая скульптура. І цяпер ужо бачу яе з ганка. Стаіць, апусьціўшы рукі сьцяблінамі, спляла пальцы, вянком трымае іх перад сабой, бы зьняла той вянок з галавы на якое язычніцкае сьвята, каб кінуць, варожачы, на ваду. Ззаду і перад ёй глыбокая плынь зеляніны саду. Вейкі змружаны, уся ў белым. Мы не разьмінёмся на сьцежцы, я буду абыходзіць гэтае месца, бо ёй не падняць на мяне цяжкія мармуровыя павекі: яна чуе толькі сябе, сваё загаданае на вянок...

А сад задуменна шапацеў лістотай, перабіраючы, гартаючы, як ноты на пюпітры, рыхтуючыся да новых гасьцей. Праўда, трэба клікаць, сьпяшацца, пакуль цьвітуць брацяткі, маргарыткі, бо назаўтра сад можа быць як чарствы пірог. Сыходзіць веснавая пара, ужо хутка падымаецца новая хваля, высокая хваля белага пярэтруму — прыйдзе лета.

Паклічу да сябе самых улюбёных майму сэрцу сяброў — вялікае сямейства ружакветных, як я іх заву за вочы. Гаспадар сямейства будзе прыпамінаць, забыўшыся, як завуць майго сабаку, усе астравы Сяродземнага мора спарадку, бо бываюць тут зрэдку. Нарэшце назаве Сыцыліяй замест Мальты. Яны ўсе з машыны, як з адчыненага лятка пчолы — адразу ў сад. Кветкі гойдаюцца пад імі, пылок курыцца з-пад падэшваў. Штовосень ягоная жонка крыху зьдзічыўшыся, скасавурыўшы біблейныя вочы, каторы ўжо раз будзе пытацца: «Сядзіш тут, мерзьнеш, чакаеш, пакуль ліст ападзе, каб згрэбсьці, ехала б ты ўжо ў горад, да цяпла». Я таямніча прамаўчу, запалю яшчэ адну цыгарэту, напусьціўшы вакол сябе дыму.

Я калі-небудзь ёй адкажу: гэтыя лісты... да мяне, іх трэба кожны разгарнуць, перачытаць і даць адказ... тэрмінова, да сьнегу...