Пані Эва выйшла зь цягніка, хутка мінула вакзальны будынак і апынулася на гразкім дзядзінцы. Там стаяла расхліпаная фурманка, запрэжаная парай старых сухарэбрых коней. Убачыўшы прыежджую, гаспадар «дрынды» моцна сьцебануў каняжыну, каб прачнулася-такі, і з грукатам падкаціў бліжэй.

— Можаце мяне падвезьці да шпіталю? — запытала яго пані Эва.

— Чаму ж бы гэта не падвезьці? Па тое і стаю тут дзень пры дні. Пані вязе хворага?

— Не, еду адна... адведаць хворага.

— Ну, то ласкава пані можа сядаць.

— А колькі вы за гэта хацелі б?

— Ат, нешта нейкае... драбязу! Паўрубля, вяльможная пані, зараблю, як Заблоцкі на мыле...

Пані Эва ўладзілася, і старая калымажка пайшла падскокваць ды крэхаць па камяністым калдобістым гасьцінцы. Шкапы праехалі ўсё мястэчка і выцягнулі дрожкі за крайнія хаты ў чыстае поле, тады ўдалечыні паказаўся шэраг шпітальных будынкаў. У празрыстым, наталёным прамяністай ясьсю веснавым паветры, на фоне сама-сама красавіцкай сакавітасьці палёў і лугоў тыя вялізныя цагляныя дамы нурыліся, нібы замшэлыя камлыгі. Пані Эва ўглядалася ў іх і ў навакольле з трывожным подзівам. Едучы з хворым мужам у лякарню першы раз у канцы лютага, якраз калі здарылася няшчасьце, яна, бадай што, не заўважыла гэтых краявідаў. У памяці ўсплывалі толькі асобныя драбніцы: карамзатае, зімой і летам хваравітае прыдарожнае дрэўца з абламанай галінай, сумнае, як чалавек без рукі, пахілены верставы слуп, рэзкі паварот дарогі... Зь мяккай плыні палёў уздымаліся яны лютымі лотрамі і ледзянілі, нібы бязьлітасны прывід перажытай пакуты. Чым далей, тым іх болей наплывала.

Дрожкі спыніліся перад галоўным будынкам, пані Эва выйшла, заплаціла вазьніцу, цяжка адчыніла грувасткія дзьверы і шырокімі каменнымі сходамі паднялася на другі паверх. У канцылярыі яна застала маладога лекара, загадчыка менавіта таго аддзяленьня ціхіх вар’ятаў, да якіх належаў і ейны муж. Доктар гаварыў зь ёй зычліва, але, калі разглядаў яе прыгожы бледны твар, у яго поглядзе бліскала нешта большае, чым зычлівасць. Ён супакоіў пані Эву парай мудрагеліста-навуковых фраз, якія, відаць, заўсёды гаварыў усім жонкам, сёстрам і маткам — наведніцам ягоных пацыентаў, і павёў яе ўніз праз шырокі двор да аднапавярховага будынку, што стаяў асобна пасярод ссохлага гароду.

— Не магу вам дазволіць сядзець зь ім доўга, — сказаў ён, адчыняючы дзьверы ў калідор, што цягнуўся ўздоўж усяго дому.

— Добра, пане доктар.

— Спачатку вы пачакайце ў пакоі сястры Юліі, пакуль я яго прывяду. Тады пасядзіце зь ім крыху, бо, ведаеце, ён яшчэ часам бывае раздражнёны. Я буду ў калідоры. Калі ён занепакоіцца, я адразу ж зьяўлюся.

— Добра, пане доктар.

Яны мінулі колькі замкнутых дзьвярэй і спыніліся перад шостымі з правага боку. Доктар ціха адамкнуў іх сваім ключом і ўвайшоў у палату, якая служыла спаткальняй. Пані Эва няёмка тулілася ля дзьвярэй і, калі доктар выйшаў, села на маленькую канапку. Смуткі, страхі, згрызоты і хваляваньні, якія папераменна аж да апошняй хвіліны трывожылі яе душу, адзін за адным адступалі. З глыбіні іх выплываў мужны і моцны спакой, гойная сіла спакутаванай душы.

Неўзабаве дзьверы адчыніліся, і ў пакой ступіў малады мужчына, неахайна адзеты, худы і раскудлачаны. Яго сьветла-блакітныя нерухома вырачаныя вочы злавесна блішчалі. Ён штохвіліны сіліўся аблізаць сухім гарачым языком пасмаглыя скажоныя сутаргай вусны і быў яўна не ў сваім розуме. Безуважны да жанчыны і да лекара, халодна ўхіліўся іх і хрыпла закрычаў:

— Войцех Ястржэмбоўскі напісаў аграномію, а я, Гэнрык Дамброўскі, абапіраючыся на шырэйшы сацыялягічны грунт...

Раптам ён ускінуў вочы і быццам толькі цяпер заўважыў Эву. Неяк хапліва падышоў да яе і, круцячы перад вачамі сухую абгрызеную корку швайцарскага сыру, сказаў:

— Глядзі, сужаніца мая законная, будзь ласкавая, падзівіся, што я грызу, што я ліжу, што я смакчу так соладка.

— Пане Дамброўскі, як нядобра, вы нават не прывіталі жонку, — сказаў доктар. — Яна прыехала пабачыцца з вамі, пагаварыць, ці ж можна так? Зрабіце ласку, пацалуйце жонцы руку!

Хворы глядзеў на яго зь люцыпаравым падступствам, маршыраваў па палаце і дэклямаваў:

— І быць на варце тла, якое просіць
Сьлязы і мілаты... застацца ценем,
Які крыло анёльскае ўзносіць
Між пусткай цемры й мёртвым летуценьнем...

Доктар пасунуўся да дзьвярэй, таропка адчыніў іх і вышмыгнуў з пакою. А пані Эва выцягнула з маленькага кошыка каробку цукерак, адкрыла яе і падала мужу. Ён прагна згроб цэлую жменю і запакаваў іх у рот. Пракаўтнуўшы першую порцыю, зажменіў другую, трэцюю, нарэшце выхапіў пудэлак і вылізаў сярэдзіну. Калі ад памадак не засталося і сьледу, ён вобмельгам зірнуў на жонку і зноў пачаў нешта мармытаць. Зь вірлівай паводкі ягоных мроіваў некалькі разоў няўцямна вырывалася яе імя:

— Эвуня, Эвуня...

Яна паспрабавала ўзяць яго за руку і пасадзіць побач, але ён вырваўся. Жанчына сама апусьцілася на ложак і роспачна абхапіла галаву рукамі. Дакрануўшыся да яго цела, да яго дрыготкіх далоняў з набрынялымі жыламі, яна зноў адчула, як сэрца дротам аплёў боль. Думкі маланкамі пяклі і паласавалі яе, калі яна ўяўляла цемрыва ночаў, перажытых у гэтым доме яе няшчасным мужам, ночаў, падобных на бяздоннае котлішча, залітае мёртвымі водамі ў хлыні вечнага мораку. У нейкі момант яна паспрабавала адчуць і ацаніць здаровым розумам яго панічныя страхі і нялюдзкія пакуты. Сабраўшы ўсю сваю сілу, яна памкнулася ўварвацца ў самае пекла таго таемнага мярлогу, спакойна разгледзець таямніцы гэтай пачвары і змагацца. Божа, змагацца! Зрэшты, па тое і прыехала. Сабраць усю сілу, якую толькі можа мець чалавек, і нанесьці ўдар па невядомым ворагу. Калі гэта злы дух, дык уцячэ, калі рана — загоіцца, калі ж толькі страх — адступіць, калі нейкі неспазнаны боль — суцішыцца.

Вар’ят спыніўся каля яе на хвіліну, потым сеў на ложак і ўжо гідка пазяхаў, ужо лапатаў нешта сам сабе. Пані Эва абняла яго з усёй замілаванай любасьцю, прыхінула яго галаву да сваіх грудзей і пачала шаптаць пяшчотна і мякка:

— Гэнрыку, паслухай мяне ўважліва, Гэнрык... Скажы мне, што з табой, што ты адчуваеш... Скажы мне ўсё, як ёсьць, я дапамагу табе. Падумай добра і ўбачыш, я цябе сама вылечу, безь нічога. Ці ты ўсё яшчэ баісься?

Хворы маўчаў, таропіўся ў падлогу і выводзіў пальцамі нейкія дзівацкія знакі.

— Ты ўсё яшчэ баісься? — шаптала пані Эва, тулячыся да яго ўсім целам. Ейны голас гучаў так дзіўна, што, калі б чула яго, зусім не прызнала б за свой.

— Ай, ай... — шаптаў Дамброўскі.

Пані Эва аціхла, захопленая сваімі ліхаманкавымі думкамі... Яна жадала ў тую ж хвіліну адным памкненьнем волі пераліць у хворага сваё здароўе, нябачнымі рукамі шукала ў цемры раны яго душы, прадзіралася празь нейкія ўяўныя церні, каб спазнаць усе яго мукі.

— Падумай пра што-небудзь зараз, — сказала яна, — падумай у гэтую хвіліну і заўсёды, як толькі здані падступяць, думай пра гэта...

— Яна стаіць за ўсімі рэчамі, за ўсімі рэчамі.

— Ня бойся! Толькі скажы мне, тваёй Эвуні. Я ўсё табе зараз вытлумачу!

Ён падняў галаву і паглядзеў на яе колішнімі закаханымі вачамі. Невымоўны боль быў у тым пакутным паглядзе. Ён прытуліўся да жонкі і шапнуў ёй у самае вуха:

— Па мяне прыйдуць...

— Я зараз табе растлумачу! Трымай мяне за руку, вось тут, трымай моцна! Я ж цябе кахаю...

— Па мяне прыйдуць, зноў прыйдуць... — сказаў ён, ня зводзячы зь яе шырока расплюшчаных вачэй. Раптам ён сарваўся зь месца і пачаў хадзіць па пакоі, трэсьці галавой і выкрыкваць нешта сваё: — Войцех Ястржэмбоўскі напісаў аграномію...

Рукі, у якіх пані Эва толькі што трымала мужаву галаву, бясьсільна ўпалі. Усё нясплаканае раптам лінула з вачэй нястрымным патокам сьлёз, якія не маглі ўжо зьняболіць сэрца — адно паглыналі яго жывы струмень, сьлёзы, якія сплывалі, як сплывае кроў зь перарэзаных венаў... Разьвярэдзілі яны нейкую рану, зьявілі схаваную меліну цярпеньня, агаляючы самае дно пакут.

Не перамагла д’ябла. Каханьне, здольнае, быццам, горы рушыць, зьняверыла, воля, мацнейшая за ўсякія навалы, і нязломная мужнасьць, і сьляпая вера ў трыюмф справядлівасьці, не парадзілі. Яна глядзела ў падлогу і не падымала вачэй. Хворы ўсё нешта мармытаў, прытуліўшыся побач. Празь сьлёзы яна бачыла яго шалёныя вочы, матляньне галавы, нэрвовыя жэсты, чэрап істоты, непатрэбную калоду тулава...

«Дзе ж твая несьмяротная душа?» — з гаркотным жалем думала яна. Гэтай думкай, як клінком, яна зноў і зноў працінала сваё сэрца, даходзячы да шаленства.

Раптам хворы крануў яе за плячо. Яна зірнула на яго і зьбялела — ёй усьміхалася і рабіла агідныя ўмольныя грымасы пачвара, распусная і юрлівая. Пані Эва ўсхапілася і кінулася да дзьвярэй, але вар’ят злапаў яе на паўдарозе. У тую ж хвіліну бразнулі дзьверы, і лекар, тузануўшы вар’ята за штрыфэль сурдута, рэзка адштурхнуў яго ў кут.

Пані Эва выбегла ў калідор, кінулася да выхаду і праз імгненьне ўжо стаяла на брукаваным падворку. Яе ванітавала і душыла немым крыкам. Ідучы прэч, яна заходзілася плачам, голасна і сутаргава, не раняючы ані сьлязінкі. Амаль фізычна яна адчувала, як яе чаравікі, ступаючы па халодным бруку, мучаюць, дратуюць і трушчаць нечыя няшчасныя душы. Ня ведаючы, куды ідзе, яна апынулася каля брамы, за якой пачыналася паваротка. Гразкая дарожка, пракладзеная нядаўна па няплоднай пустцы, вывела яе на гасьцінец.

Яна ішла машынальна, не падымаючы галавы, ня могучы адарваць вачэй ад зямлі і запаволіцца ці спыніцца. На бітай дарозе там-сям відны былі плыткія каламутныя калюжыны. Дзе-нідзе праступаў сьлед босай нагі. Перад пані Эвай, ад адной калюжыны да другой пералятала маленькая пліска... Вочы пані Эвы, якія з моманту, калі яна пакінула шпіталь, бачылі толькі мёртвыя прадметы, пачалі цяпер чапляцца за гэтую маленькую пташку, як за рухавую жывую кропку.

— Якая ты шчасьлівая, якая ты шчасьлівая!.. — шапталі плісачцы яе дрыготкія вусны.

…З правага боку гасьцінцу луг перасякала вузкая дарожка. Наежджаную яе каляіну было ледзь відаць пад нізкай кучаравай травой. Менавіта ў той бок і пырхнула пліска. І пані Эва падалася за ёю нібы ў сьне, разумеючы, што яна аддаляецца ад чыгуначнай станцыі. Як доўга яна ішла, ня ведала. Спынілася толькі тады, калі дарогу ёй заступіла шырокая сажалка.

Пані Эва ўвайшла на зарослую высокімі травамі грэблю. Па той бок віднеўся шырокі чорны дах млына, схаванага за грэбляй густымі зарасьцямі. Тут жа побач разьлегліся цэлыя гаі леташніку, ссохлага і пажоўклага, які неяк жаласьліва шапацеў ад самага лёгкага павеву ветрыку. Недалёка ад тых бадылёў, што кроілі пані Эве сэрца напамінам пра могільнік, выстрэльвалі з вады першыя парасткі аеру… Пані Эва ўяўляла сабе, што дакладна ведае, чаму ўсё склалася менавіта так, а не іначай, што можа пранікнуць у кожную рэч і акінуць дрымотным паглядам усё аж да апошняй мяжы.

— Якое ўсё бязьлітаснае, якое халоднае, няўмольнае, — шаптала яна, узіраючыся ў прастору, засланую хмызьняком, які здаля здаваўся падобным да воблачкаў зеленаватага туману. Калі б я памерла тут у гэтую ж хвіліну, калі б сасьлізнула ў ваду і ўтапілася, зжэрлі б мяне ракі і рыбы, гэтак жа грала б нада мной вада, і гэтак жа плёскаліся б рыбы, і раскоша, што зыходзіць ад расквітнелай зямлі, гэтак жа ахінала б і іншых.

Праз хвіліну, горка ўздыхаючы, яна зноў сказала сама сабе:

— Хто падае, той мусіць загінуць. Сьмерць прыходзіць да нас не з урачыстым мячом, не з падступным кінжалам, а з грубым нажом мясьніка і з усьмешкай забівае паводле свайго права, паводле свайго разьліку... Няма літасьці ва ўсім тым...

Нема плачучы, яна ўпала тварам на зямлю і доўга ляжала так ніцма, як раздушаная, як зьнішчаная. І толькі гудок далёкага цягніка абудзіў яе і вярнуў у рэальнасьць.

Яна пасьпешна ўстала, атрэсла сукенку і хутка памкнулася ў бок вакзалу, чырвоную дахоўку якога было добра відаць здалёк.

Задыханая ад хуткай хады, пані Эва прабегла вакзал і апынулася на пэроне, каб даведацца пра бліжэйшы цягнік да гораду. Тут яна ўбачыла «яго». Ён стаяў, абапершыся на жоўтую агароджу, і ўсьміхаўся па-свойму, як заўжды, трохі прыплюшчыўшы вочы, але заўважаючы кожную дробязь навокал.

Ён толькі раз узьняў на яе вочы, калі пані Эва ўвайшла на пэрон, але гаварылі яны ясьней за словы: «Калі ня хочаш мяне бачыць, зьнікну ўвадначас...»

«Ён» працаваў чарцёжнікам у нейкім тэхнічным бюро. Пані Эва даўно, яшчэ да хваробы мужа, сустракала яго, але асабіста ня ведала. Выходзячы вечарам з фабрыкі, яна заўважала яго, калі ён альбо ціха сядзеў на лаўцы, схаванай у кустах у сквэры, альбо ішоў уздоўж камяніцаў суседняй вуліцы. Ад сваёй сяброўкі пані Эва ведала, што ён вельмі прыстойны «інтэлігентны» мужчына, таксама ведала, але ўжо не ад сяброўкі, а з уласнага інстынкту, што ён ведае ўсё пра яе жыцьцё, ня раз адчувала ў сполахах яго мімалётных бліскавічных позіркаў спачуваньне, ці, можа, гарачае каханьне. Пані Эва цаніла яго далікатнасьць, бо ж не шукаў зь ёю знаёмства, задавальняўся тым, што бачыў яе здалёк, раз на дзень, часам раз на два-тры дні...

Зрэшты, усё гэта сышло ў нябыт пасьля жахлівага няшчасьця, калі Гэнрык Дамброўскі крануўся розумам. Пані Эва была тады ў такім душэўным упадку, што кожная радасная думка напаўняла яе забабоннай трывогай і выклікала пакутлівыя згрызоты сумленьня. Здаралася ёй тады бачыць незнаёмага пана, але не змагла б шчыра сказаць, ці было тое на яве, ці ў сьне. Ведала толькі, што ён быў ёй прыемны, як успамін пра найлепшыя сонечныя дні жыцьця.

Заўважыўшы яго на вакзале, яна адразу ж павярнула назад да залі чаканьня, купіла білет і села на драўляную лаву. Праз акно яна бачыла маладога чалавека. Ён стаяў, як і раней, трымаючы ў руцэ букецік сьветла-блакітных пралесак, і глядзеў на тыя кветкі. Яна міжволі разглядвала яго мяккі, заліты сонечным сьвятлом капялюш, які выдатна пасаваў да сьветлых валасоў, шыкоўнае летняе паліто, букецік, нясьпешныя зграбныя рухі і праводзіла вачыма кожны яго крок. Пакуты выпалілі яе душу да самага дна: мозг быў як смугой абвіты, а сэрца літаральна нічога не адчувала.

Падышоў цягнік. Пані Эва хутка зайшла ў вагон і спынілася ў пустым купэ. Хвілінай пазьней у купэ ўвайшоў «ён». Сеў у куце і, як і раней, разглядаў кветкі. Цягнік тым часам рушыў. Пані Дамброўская ня зводзіла вачэй з наплываючага за шыбай далягляду і заставалася абыякавая. Споры бег цягніка, здавалася, нёс яе ўсё далей і далей... празь нейкі час яна адчула на сабе позірк спадарожніка. Яна ведала, як ён у гэтую хвіліну глядзіць, адчувала, зь якім неўтаймаваным нецярпеньнем чакае хоць бы аднога ейнага пагляду, дакладна разумела яго тужлівае чаканьне месяцамі, можа, гадамі, такога спатканьня...

І раптам сэрца яе скаланулася, так горача запаліла яе жаданьне зірнуць на гэтага чалавека, убачыць яго твар, усьмешку і вочы, вочы.

— Чаму я павінна цярпець, чым я вінаватая? — абурана ўсклікнула яна.

Калі б ён толькі ўстаў, абняў яе, яна б прытуліла галаву да яго грудзей, выплакала б усё сваё няшчасьце і пайшла б зь ім, куды б ён ні захацеў. Абы вырваць з сэрца гэты нясьцерпны боль... Дакуль цярпець, навошта змагацца з конам, які нічога ў сьвеце ня зьменіць?

Галава пані Эвы, прыхіленая да дошкі над лавай, бясьсільна матлялася ня ў такт зь бегам вагона, на твары праступіў палючы, як агонь, румянец...

Каб схаваць чырвань, яна ўзьнялася зь месца і стала каля акна. Зялёныя палі і лугі сплывалі ў нязьмерную даль. На гарызонце віднеўся толькі высокі чырвоны комін вар’ятні. Адзін за адным з коміна ўздымаліся клубы цёмнага дыму. Пані Эва разважліва глядзела на той дым і з грукату вагонных колаў ізноў пачула клятыя словы:

І быць на варце тла, якое просіць
Сьлязы і мілаты... застацца ценем...

Збалелым сэрцам яна распазнавала сэнс тых словаў і нават чула іх балесны звон. Але быў то ня голас яе мужа, а голас невядомы, нічыйны. Бледная, яна, сьцяўшы вусны, зноў села. Абапершыся левай рукой на лаву, яна дакранулася да пралесак. «Ён» паклаў кветкі на тое месца, дзе яна хвіліну таму сядзела. Пані Эва ўзяла букецік у руку, паклала яго на калені і, ня бачачы анічога апроч блакіту кветак, у думках шаптала: «Запозна, запозна...»

Яна доўга так сядзела, прыгнечаная думкамі. Калі нарэшце ўзьняла вочы, у іх плыла туга. Павольна разьвязала букецік, з раптоўнай усьмешкай, што, як бляск сонца, асьвятліла яе твар, стала выпускаць кветкі па каліўцы, адну за адной, на падлогу, аж да апошняй. Тады паглядзела на свайго спадарожніка і сказала ціха, як бы апраўдваючыся і просячы прабачэньня:

— Мой муж хворы, вельмі хворы...

Малады чалавек, нерухомы, даехаў да бліжэйшай таварнай станцыі, ужо ў прадмесьці. Калі цягнік спыніўся, ён сьпешна выйшаў з купэ, саскочыў на плятформу і хутка рушыў у горад. Пані Эва яшчэ доўга бачыла яго сьветлыя валасы і чула глухое, глухое рэха яго крокаў...

Пераклала з польскай мовы Алеся Сёмуха паводле:
Żeromski, Stefan. Utwory Wybrane. — Москва: Издательство литературы на иностранных языках, 1954.