I. Новая палітычная расейская мадэль

Мала хто сумняваўся ў элегантнай перамозе на думскіх выбарах кааліцыі «Адзіная Расея — Пуцін». Вынік выбараў не толькі ў тым, што перамагла ўлада і прайграла дэмакратыя, а ў тым, што ў Расеі аформілася новая палітычная мадэль. А «прызначэнне» Дз. Мядзведзева на пасаду наступнага прэзідэнта сьведчыць аб тым, што ў гэтай краіне пачалася эпоха «некаранаваных імператараў».

Думскія выбары ператварыліся ў механізм узмацнення гэтай новай палітычнай мадэлі і гарантыю яе стабільнага функцыянавання і легітымнасці. Калі прэзідэнцкія выбары павінны забяспечыць легітымнасць пераемнасці пасады «кіраўніка дзяржавы», то думскім выбарам адведзена роля ўкаранення гэтай мадэлі ў грамадстве і яе абарона ад грамадскага ціску. Дзяржаўная Дума ў падобных умовах не можа прадстаўляць супрацьвагу выканаўчай улады. Збольшага існаванне Думы і захаванне выбарчага працэсу ў Расеі неабходна для стварэння ілюзій прысутнасці дэмакратыі (і забеспячэння дыялогу з Захадам).

У палітычнай сістэме Расеі ўстойліва спалучаюцца дэмакратычныя і аўтарытарныя элементы. З аднаго боку, існуе інстытут палітычных выбараў, палітычныя партыі (апазіцыя) і грамадскія аб’яднанні, захаваліся асобныя незалежныя СМІ. З другога боку — кантроль цэнтральнай улады над грамадствам узмацняецца, што апошняе збольшага прымае з пакорай. Дэмакратычныя інстытуты, такія, як выбары і парламент, служаць механізмам забеспячэння ўстойлівасці аўтарытарнай сістэмы і эфектыўнасці яе ўздзеяння на грамдства.

Гэты працэс атрымаў назву «кіраванай дэмакратыі». Існуе мноства меркаванняў наконт таго, чым ёсць «кіраваная дэмакратыя» ў Расеі. Так, расейскі палітычны аглядальнік У. Траццякоў піша:

«Кіраваная дэмакратыя» — гэта ані дыктатура, ані дэспатыя. Гэта аўтарытарна-протадэмакратычны тып улады, які існуе ў форме прэзідэнцкай рэспублікі і ў тым выглядзе наменклатурна-бюракратычнай, слабафедэральнай, месцамі квазідэмакратычнай і моцна карумпіраванай дзяржавы. Добра гэта, ці дрэнна? Гэта лепш, чым дэспатыя (дыктатура) і нават чым аўтарытарызм, але горш, чым простая дэмакратыя. Кіраваная дэмакратыя — гэта дэмакратыя (выбары, альтэрнатыўнасць, свабода слова і друку, змена лідэраў рэжыму), але яна карэктуецца кіруючым класам (дакладней, той яе часткай, якая мае ўладу).

Пры кіраванай дэмакратыі дапускаецца абмежаваны ўдзел грамадства ў палітычных працэсах. Сутнасць абмежавання заключаецца ў тым, што вынік галасавання будзе ў акрэсленай ступені прадвызначаны, а сам «выбар» будзе зведзены да тых опцый, якія загадзя былі навязаныя ўладамі. Па-другое, апазіцыя, якая ўключана ў выбарчую кампанію, сваім удзелам робіць яе легітымнай у вачах грамадства. У той жа самы час пры дапамозе выбараў апазіцыйныя партыі «дэмакратычна» выводзяцца з палітычнай сістэмы, бо народ за іх не прагаласаваў.

Грунтоўныя змены, якія датычылі расейскіх выбараў, былі ўнесеныя ўжо ў 2001 г. Згодна з законам «Аб палітычных партыях» адзіным відам выбарчых аб’яднанняў у органы дзяржаўнай улады сталі палітычныя партыі, якія маюць адпавядаць шэрагу патрабаванняў, у тым ліку і мінімальнай колькасці сяброў.

Паводле інфармацыі Цэнтральнай выбарчай камісіі РФ на 20 жніўня 2006 г., было зарэгістравана 35 палітычных партыяў. У 2005—2006 гг. Федэральная рэгістрацыйная служба правяла перарэгістрацыю палітычных партыяў. Паводле стану на 26 кастрычніка 2006 г., перарэгістрацыю прайшлі толькі 19 партыяў. Усяго за невыкананне норм закону «Аб палітычных партыях», згодна з якім у партыі павінна быць не менш як 50 тыс. сяброў і мінімум 45 рэгіянальных аддзяленняў па 500 чалавек, было ліквідавана 16 арганізацыяў. Яны былі пазбаўленыя права ўдзелу ў выбарах і былі абавязаныя альбо самараспусціцца, альбо пераўтварыцца ў грамадскае аб’яднанне.

Паводле стану на 2007 г., згодна з афіцыйнай інфармацыяй, ажыццяўляюць сваю дзейнасць толькі 15 палітычных партыяў.

1. Дэмакратычная Расея.
2. Адзіная Расея.
3. Расейская палітычная партыя міру і адзінства.
4. Камуністычная партыя Расейскай Федэрацыі.
5. Саюз правых сіл.
6. Ліберальна-дэмакратычная партыя Расеі.
7. Расейская аб’яднаная дэмакратычная партыя «Яблык».
8. «Патрыёты Расеі».
9. «Расейская экалагічная партыя «Зялёныя».
10. Аграрная Расея.
11. Народны саюз.
12. Сацыялістычная адзіная партыя Расеі.
13. Партыя сацыяльнай справядлівасці.
14. Партыя адраджэння Расеі.
15. Справядлівая Расея: Радзіма/Пенсіянеры/Жыццё.

Некаторыя з «самараспушчаных» партыяў наўпрост уліваюцца ў кіруючую партыю «Адзіная Расея». Так яшчэ пры канцы 2006 г. «Аб’яднаная прамысловая партыя» (партыя алігархаў) прыняла рашэнне аб самароспуску і ўсім складам увайшла ў «Адзіную Расею». Старшыня «Аб’яднанай прамысловай партыі» Алена Паніна на сённяшні дзень з’яўляецца дэпутатам Дзяржаўнай Думы Расеі.

Згодна з законам «Аб асноўных гарантыях выбарчых правоў і права на ўдзел у рэфэрэндуме грамадзян Расейскай Федэрацыі», прынятым у 2002 г., у выбарчы блок могуць уваходзіць не болей за тры ўдзельнікі, з якіх прынамсі адзін павінен быць палітычнай партыяй. А незадоўга да пачатку кампаніі 2003 г. у выбарчае заканадаўства былі ўнесеныя зьмены, якія яшчэ больш абмежавалі кола грамадскіх аб’яднанняў, якія могуць уваходзіць у выбарчыя блокі: пасьля 1 студзеня 2004 г. у выбарчыя блокі могуць уваходзіць толькі палітычныя партыі.

Выбары 2003 г. у Дзяржаўную думу Расеі праявілі тэндэнцыю «зыходу» апазіцыі з публічнай, палітычнай сцэны:

Выбарчае аб’яднанне, блок	Атрымана галасоў	Адсотак галасоў	Атрымана мандатаў
Адзіная Расея	22 779 279	37,57 %	120
КПРФ	7 647 820	12,61 %	40
ЛДПР	6 943 885	11,45 %	36
«Радзіма» (народна-патрыятычны саюз) (Выбарчы блок)	5 469 556	9,02 %	29

Апазіцыйныя дэмакратычныя партыі («Яблык», «СПС», «Дэмакратычная Расея») не змаглі пераадолець 5 % бар’еру.

Яшчэ большым ударам для апазіцыйных партыяў стала павелічэнне выбарчага бар’еру з 5 % да 7 %. Зьмены і папраўкі ў заканадаўстве спрыялі выцясненню з палітычнага і выбарчага поля асноўных дэмакратычных партыяў, такіх, як «Саюз правых сіл», «Яблык». Яны ператварыліся ў «вулічныя» партыі, страціўшы мажлівасць аказваць уплыў на палітычнае жыццё краіны легітымным шляхам.

ІІ. «Адзіная Расея» —
шлях да аднапартыйнасці

Паступова Расея ператвараецца ў краіну, дзе дамінуючай з’яўляецца адна партыя — партыя ўлады.

На працягу ўсяго свайго існавання партыя «Адзіная Расея» падтрымлівалася цэнтральным дзяржаўным апаратам і ў сваю чаргу сама падтрымлівае гэты апарат, стаўшыся ягонай складовай часткаю. Партыя ператварылася ў адзін з найважнейшых «дэмакратычных» рычагоў палітычнага кіравання грамадствам і дзяржавай. Да 2007 г. партыя практычна сталася наменклатурнай арганізацыяй. Гэта зьмяніла сам прынцып фармавання і функцыянавання ўлады, як у цэнтры так і на месцах. Галоўным і ўплывовым фактарам здабыцця ўлады сталася не воля выбаршчыкаў, але сяброўства ў партыі. Так, ужо на пачатак 2007 г. 70 з 99 кіраўнікоў суб’ектаў федэрацыі далучыліся да партыі, будучы пры гэтым кіраўнікамі гэтых суб’ектаў.

Афіцыйны бюджэт «Адзінай Расеі» на 2006 г. склаў 1386 млн руб. (57 млн даляраў), прычым асноўныя паступленні ішлі ад юрыдычных асобаў, а не ад сяброўскіх складак. У сваю чаргу бюджэт «Яблыка» ў тым жа годзе склаў каля 43 млн руб. (каля 2 млн даляраў), СПС — 35 млн руб. (1,5 млн даляраў).

Апазіцыя ў Расеі пачынае разглядацца грамадствам не як элемент палітычнай сістэмы, які ўраўнаважвае яе, але як контрэлемент, які імкнецца знішчыць гэтую сістэму.

ІІІ. Апазіцыя

Расійская апазіцыя мае ўсё менш магчымасцяў, каб уплываць на палітычныя працэсы ў краіне. Апазіцыя ў Расеі пачынае разглядацца не як элемент палітычнай сістэмы, які ўраўнаважвае яе, але як контрэлемент, які імкнецца яе знішчыць.Нават псэўдаапазіцыйная ЛДПР за апошні час зазнала значныя кадравыя страты, якія суправаджаліся скандаламі. Адным з іх стаўся зыход з ЛДПР у 2007 г. Аляксея Мітрафанава, другой паводле значнасці фігуры ў партыі. Старшыня ЛДПР У. Жырыноўскі так адрэагаваў на гэта:

Галоўная прычына — камерцыйная. Мітрафанаў — заможны чалавек, ён абяцаў аказаць фінансаваю дапамогу партыі ў памеры 2 млн еўра, аднак жа ён не схацеў аддаваць грошай.

Яшчэ раней з партыі сышлі Алег Малышкін і мільярдэр Сулейман Керымаў. Апошні пасля выхаду з ЛДПР адразу ўключыўся ў працу «Адзінай Расеі».

Апазіцыйныя партыі паступова пераўтвараюцца ў закрытыя групы, адарваныя ад шырокіх пластоў грамадства. Да таго ж грамадства ў апошнія часы з цяжкасцю разумее, дзе апазіцыйныя, а дзе неапазіцыйныя партыі.

Апазіцыйныя партыі, ці апазіцыйныя сілы (рэальныя і дэклараваныя), якія ўступілі ў выбарчую барацьбу ў Расеі ў 2007 г., можна падзяліць на тры катэгорыі:

1. Дэмакратычная і радыкальная апазіцыя (несістэмная апазіцыя) — «СПС», «Дэмакратычная партыя», «Яблык», «Аб’яднаны грамадзянскі форум», «Другая Расея».

2. Традыцыйная апазіцыя — КПРФ.

3. Псэўдаапазіцыйныя партыі (сыстэмная апазіцыя) — ЛДПР, перадвыбарны блок «Справядлівая Расея»/«Пенсіянеры»/«Радзіма»/«Жыццё».

Намаганні стварыць адзіны блок дэмакратычных партыяў, нават перад пагрозай неўваходу ў парламент, нічым не скончыліся. У перыяд апошняй выбарчай кампаніі дэмакратычныя партыі ў асноўным вялі барацьбу паміж сабою. «СПС» і «Яблык» адмовіліся браць удзел у агульнарасейскім перадвыбарным форуме «Другой Расеі», які адбыўся ў ліпені 2007 г., матываваўшы гэта тым, што ў форуме ўдзельнічаюць нацыяналістычныя і экстрэмісцкія арганізацыі («Нацыянал-бальшавісцкая партыя» Эдуарда Лімонава, партыі «Працоўная Расея», якую ўзначальвае Віктар Анпілаў, «Авангард чырвонай моладзі» (скарочана АКМ) — радыкальна-камуністычная арганізацыя, і інш.). (На рэгіянальнай канферэнцыі «Другой Расеі», якая прайшла ў верасьні 2007 г. у Маскве, быў зацьверджаны сьпіс кандыдатаў у дэпутаты Дзяржаўнай думы. З 17 чалавек у сьпісе было 9 «нацболаў», сябраў (НБП), 1 з «АКМ», і 7 з «Аб’яднанага грамадзянскага Форуму».)

12 кастрычніка 2007 г. «Другой Расеі» было адмоўлена ў рэгістрацыі выбарчага блоку і ўдзелу ў выбарах.

Вынікі выбараў для дэмакратычнай апазіцыі выглядалі наступным чынам: «Яблык» — 1,6 %, «Грамадзянская сіла» — 1,1 %, «СПС» — 1 %, «Дэмакратычная партыя Расея» — 0,1 %. Традыцыйная апазіцыя КПРФ набрала на выбарах 11,6 %.

Асобна трэба сказаць пра «сістэмную апазіцыю». У апошняй выбарчай кампаніі яе ролю выконвалі партыі «ЛДПР» і «Справедлівая Расея»/«Пенсіянеры»/«Радзіма»/«Жыццё». Яна была прызначана фармаваць устойлівае адмоўнае стаўленне да апазіцыйных лідэраў, ператамляць абывацеляў «палітычнай клаунадай», пераконваць у неэфектыўнасці дэмакратыі і неабходнасці моцнай рукі. «Сістэмная апазіцыя» расцягвае традыцыйны электарат «несістэмнай апазіцыі» і дэфармуе палітычныя ідэалогіі і каштоўнасці ў грамадстве, якія б маглі знайсці падтрымку ў грамадстве. Партыі, якія уяўляюць з сябе «сістэмную апазіцыю», не хаваюць таго, што былі створаны пры падтрымцы цэнтральнай улады і не выступаюць супраць яе. Такая пазіцыя фармуе ў выбарцаў упэўненасць у тым, што апазіцыі як такой не існуе, розныя партыі уяўляюць з сябе «палітычныя адценні» ўсюдыіснай цэнтральнай улады, а палітычны ўдзел і сяброўства ў апазіцыйных партыях бессэнсоўныя.

Выбары ў Расеі сталіся інструментам, з дапамогай якога апазіцыя адціскаецца ад улады, а цэнтральная ўлада мацуе аўтарытарны рэжым.