Ну, значыцца, калісьці тут была сядзіба, а цяпер стаіць хаціна Паўла. Адсюль разыходзяцца дарогі. Дзве ідуць у лес, цягнуцца па лагчынах і ўрэшце знікаюць у ярах, альшынах і балоце. Трэцяя вядзе на паўночны захад і ў свет.
А палове на восьмую Павел выходзіць з хаты і ў сваёй белай кепцы рухаецца праз вёску. Мінае Уторкаў, мінае Міхала, праходзіць праз мост і пачынае ісці проста ўгару, бо нехта калісьці прыдумаў гэтае шасэ так, быццам праз паўтара кіламетра яно павінна прывесці наўпрост у неба. Усё ў ім круглявае, нібы створанае дзеля таго, каб каціцца долу, таму праз пэўны час ён спыняецца, адпачывае, і тады здалёк, знізу, з сярэдзіны вёскі выглядае як маленькі ядлоўцавы кусток у бязмежжы палёў. Паміж Абшарам і Марэшкай разганяецца вецер і разбіваецца толькі аб Жыдуўку. Таму на ім гэта белая кепка.
Аўтобус будзе а палове на дзявятую, і Павел можа сабе адпачнуць тры ці чатыры разы. Часам, калі выйдзе трохі раней, можа нават зрабіць сабе па дарозе выгодны зэдлік з пары плазаватых камянёў. Усе рассеяныя тут і там малыя манументы — гэта мільныя камяні яго вандровак.
Нарэшце ён выбіраецца на Баніцкую гару. Вялізны краж Магуры працягваецца ў сонцы, і пакатая будка прыпынку як заўсёды пустая. Вакол няма нічога, толькі два кіламетры ніжэй за царкоўны купал можна заўважыць белую рыску аўтобуса, у які сядаюць калгасныя хлопцы, паўбіраныя як на баль. Чаравікі з насамі, залатыя бляшкі на абцасах, завушніцы, хвасты, падкручаныя выбеленыя грыўкі і надпісы на ўсіх мовах свету дзе пападзе. На Паўле сціплая сіняя вятроўка. Такія ж самыя порткі са стрэлкамі. Калі далёкі працяжнік аўтобуса кранаецца з месца, Павел здымае кепку і хавае яе ў кішэню. Дастае грошы, адлічвае злотыя і дробныя, каб не рабіць клопату кіроўцу, сціскае іх у далоні і чакае.
А ў Заводдзі аўторкавы кірмашовы рух. Машыны з Дуклі і Сонча цікуюць за святлафорамі, але дарожная сігналізацыя сёння сляпая, і яны сігналяць, чмыхаюць і пхаюцца як людзі ў натоўпе.
У вітрыну шкляных спраў майстра Хжонсціка глядзяцца дзяўчыны з гастраномчыка, у бары "Пад дзявяткаю" за фіранкамі падаюць жур з кілбасой, а на другім баку бойня "Аміга" прываблівае выявай усмешлівай каровы. Злева, за скрыжаваннем — цуды іспанскай тэракоты колераў неба і агню, ванны на тры асобы, пазалочаныя краны, бідэ з фантанчыкамі, аўтаматычныя ўнітазы і зліўныя бачкі з ядвабным шнурком і музычнай шкатулкай.
На гэта ўсё глядзеў Павел. Ён ішоў плаўным, крыху задзірлівым крокам, а ў яго блакітных вачах адбіваўся і павялічваўся свет.
Ён павярнуў налева на торг, паміж жукамі і грузавікамі, з якіх былі выстаўленыя шэрагі бухматых канап і фатэляў у квяцістыя ціснёныя ўзоры. Побач стаялі бліскучыя сталы на слімачых спіральных нагах, наборы для адпачынку, абцягнутыя чорным дэрмацінам, зялёныя гаі пластыкавага плюшчу, пальмаў і рададэндранаў, табурэты з турэцкімі ўзорамі, кармазынавыя дываны з арабескамі і разетамі, далей — уся рэшта рэчаў, што служаць ляноце, і так аж да месца, дзе пачынаўся ўчастак з парасятам, цялятамі і каровамі, заключанымі ў драбіністыя вазы.
Павел праходжваўся сярод мэблі, мацаў абіўку, прысядаў на канапы, спрабаваў раскідзістыя фатэлі і, заплюшчваючы вочы, падстаўляў твар сонцу. Пад пальцамі ён адчуваў элегантнае паскрыпванне скураных імітацый. Тут жа побач шумелі зялёныя воды ракі Ропы, і часам яму рабілася як на далёкіх вакацыях. У зрэнках прадаўцоў запальвалася надзея.
— Купляеце? — запытаўся адзін з іх.
Павел расплюшчыў вочы, усміхнуўся і адказаў:
— Хто б так адразу купляў такую вялікую рэч? Праверыць трэба.
— Ну бо так сядзіце, быццам бы было вашае.
— Але яно на тое, каб сядзець, — парыраваў Павал і ўстаў, скрыпнуўшы чорным дэрмацінам. Абцягнуў на жываце вятроўку, паглядзеў у далячынь і скончыў:
— Можа куплю, можа не куплю. Зрэшты, не нашу з сабой наяўныя.
Ён усадзіў рукі ў кішэні пайшоў у бок моста. Здавалася, што кірмашовы тлум захопіць яго як мячык і панясе, але ён не паддаваўся гэтай хуткай плыні. Ён стаў дакладна пасярод моста і загледзеўся на белыя грыўкі хваляў, што скакалі па камянях. Але, калі шчыра, то было невядома, ці глядзіць ён на раку, ці ўвогуле на свет, на шырокі рынак, а дакладней на два, бо апрача аўторкавага на правым баку, на левым быў штодзённы базар, поўны люду, крамаў і кіёскаў, дзе можна знайсці ўсё, што толькі пажадаеш. Натоўп згушчаўся, людзі прыбывалі з усіх бакоў, збіраліся ў вузкіх перашыйках, а іх сэрцы біліся ўсё жывей і жывей, бо вочы ж заўсёды бачаць больш, чым рукі могуць крануць і ўзяць.
У той самы дзень Паўла бачылі яшчэ ў шмат якіх месцах, хоць ніхто, пэўна, яго не запомніў. Ён стаяў у судзе на першым паверсе і чытаў дошку аб'яў, чытаў пастановы калегій і шыльдачкі на дзвярах пракурораў, рэферэнтаў і суддзяў, бо гэта таксама былі навіны са свету. Пазней быў на біржы працы і ўважліва ўчытваўся ў прапановы працаўладкавання, што віселі на сценах, ва ўсе гэтыя "патрэбны непітушчы муляр з вопытам працы", "патрабуецца цясляр на паўстаўкі — пахавальная фірма "Смутэкс", тэлефанаваць да шаснаццаці", альбо "дам працу павянчанай пары без дзяцей". Гэта ўсё жоўкла, згортвалася ў скрутачкі і абшарпвалася па краях ад позіркаў людзей, што стаялі ў чарзе да касы.
Павел як пенсіянер насамрэч не быў зацікаўлены ў працы, але любіў трымаць руку на пульсе і ведаць, як ідуць справы. Вяртаючыся пасля абеду дадому, казаў таму-сяму ў аўтобусе: "Больш людзей апошнім часам памірае". Альбо: "Апошнім часам людзі больш будуюць", каб пасля перайсці да спраў больш канкрэтных і асабістых, кшталту: "А суддзя Мацкевіч-та ўжо на пенсіі, і на яго месца прыйшоў новы, але ў яго нейкае такое прозвішча, што цяжка запомніць".
Ну, але гэта адбываецца толькі недзе а пятай. Перад тым ён заходзіў у піўную "Бочачка" на заднім двары біржы, дзе а шостай раніцы збіраліся беспрацоўныя. Браў пэпсі-колу, сядаў і чакаў, што трапіцца хто-небудзь, каго можна будзе паслухаць. Бо бачыць гэта адно, а чуць — нешта зусім іншае. І яны прыходзілі адзін за другім. Прыходзіў Уладак у новым каўбойскім капелюшы і расказваў пра Варшаву, бо толькі што вярнуўся — адтуль гэты капялюш і боты са змяінай скуры:
— Ну, жылі мы нібы ў бараку, але яно было як на віле. У адной ванне можна было памясціцца разам з сям'ёй. Як адзін рана заблукаў, так яго толькі пад канец змены і знайшлі. Ну і ўвогуле культура, ліхтары свецяцца, трамваі звіняць і аўтобусы цэлую ноч ходзяць. Не тое, што тут.
За барнай стойкай пан Леа выціраў шклянкі і правяраў, ці чыстыя, пазіраючы скрозь іх на тэлевізар. Пстрыкаў час ад часу пультам, быццам шукаў для гэтага кантролю найлепшы канал.
— А нам гасілі а дзявятай, — сказаў Янак, сядаючы за суседні столік.
— Што вам гасілі? — запытаўся Уладак.
— Святло. А што павінны былі гасіць? — адказаў Янак.
— То значыць, што ты ў страшнай дупе свету быў.
— Самы цэнтр Сонча. Адразу ж каля рынку, — удакладніў Янак і пачаў расказваць, як правеў 48 гадзін у пастарунку, але яго пусцілі, бо не хапала доказаў.
— Не маглі знайсці? — запытаўся Уладак.
— Знайсці іх было немагчыма, — спакойна адказаў Янак.
Блакітныя вочы Паўла блукалі з аднаго на другога. Здавалася, што яны абсалютна празрыстыя і нематэрыяльныя, бо іх апавяданні рабіліся карцінамі. Яны ўваходзілі ў Паўла без аніякіх перашкод і асвятлялі яго нутро. Вельмі дзіўна і складана перамешваліся яны ў яго ўсярэдзіне, і ўрэшце было невядома, ці Павел слухае, ці ўзіраецца ў свет, ці таксама глядзіць кудысьці ў сябе, у цудоўны клубок уласнай галавы.
А пасля чацвёртым за два столікі прысеў Баер, барадаты і ў скураной куртцы, бо ў яго якраз былі тры дні выходных і ён пакінуў свой цырк Пеніны ў прадмесці Пшэмысля, каб заскочыць сюды і спраўдзіць, ці ўсё ў горадзе і ў "Бочачцы" ідзе па-старому.
— Толькі хатнія засталіся. Поні, аслы, авечкі, козы і сабакі. Гэта ўжо не цырк. Гэта ўжо сельская гаспадарка. Няма дзікіх. Кава без кафеіну, піва без пены, цырк без ільвоў, гук без карцінкі, экалогія. Расстаўляем шацёр ў Кросна, а тут залятаюць нейкія доўгавалосыя шчанюкі з транспарантамі. У Жэшуве тое ж самае. І ў Тарнабжэгу. І нас лаюць забойцамі. Што яны ведаюць. Тая Святлана, што працуе гутаперчавай жанчынай, гэта яна мучыца. Я мучуся. Клоўны, калі спёка, таксама мучацца пад памадаю. А нехта бачыў, каб слон калі-небудзь змучыўся?
Пазней Павел пайшоў на Гатэльную і замовіў варэнікі з мясам. Еў і ўважліва чытаў меню, параўноўваючы вагу і кошт. Пасля пайшоў у бок Рыначнай плошчы і праштудзіраваў дошку аб'яў. Адарваў некалькі тэлефонаў з рознымі прапановамі і схаваў ў кішэньцы на грудзях побач з рахункам з рэстарацыі. Пасля заняўся некралогамі. Некаторыя прозвішчы былі знаёмыя, з некаторымі не супадалі вядомыя яму імёны. Супастаўляў даты нараджэння са сваёй і наогул, усё сведчыла на яго карысць. Яму прыгадваліся твары альбо апавяданні пра вядомых адно па чутках нябожчыкаў. Ён стаяў, задзёршы галаву, і кругаварот рэчаў зацягваў яго ў свой вір. Міналі хвіліны, а ён кружыў у космасе прадметаў, здагадак, фантазій і жаданняў, бо нават звычайнае "прадам малалітражку у вельмі добрым стане 1978 года" выклікала мрою пра спакойнае ранішняе падарожжа. Ён бы тады выходзіў з хаты а якой-небудзь адвольнай гадзіне, адчыняў бы дзверцы ключыкамі з бірулькай, сядаў, заводзіў матор і павольна ехаў бы праз вёску, мінаючы дом Уторкаў, Міхала, масток, і потым спакойна пад горку, а краявід перасоўваўся б у вокнах, як у найлепшым тэлевізары. Ніякага ветру, дыхавіцы, чакання аўтобуса, нічога, толькі каляровыя стужкі краявіду, а ўсярэдзіне цёпла; можа, яшчэ нават малы радыёпрыёмнік з навінамі з Жэшува, з Кракава, а калі праедзе Баніцкую Гару і Магурыч, то нават з Кельц. І вяртанне таксама ў адвольны час. А калі б нехта замахаў, то калі ласка, і было б каму расказаць пра мінулы дзень, пра ўсе тыя спляценні фактаў, назіранняў і гіпотэз.
Таму ён яшчэ раз прачытаў прапановы і адарваў яшчэ два язычкі з тэлефонамі. Пасля абышоў Рыначную плошчу, мінуў магістрат з вежкай і гадзіннікам, затрымаўся на момант каля крамы Левіса, пакруціў галавой над коштам портак без стрэлак, павярнуў направа, мінуў шынок Петрука Новака, з якога нядаўна нехта стырыў чарапаху, што жыла ў басейнчыку з фантанчыкам, мінуў краму пана Вацка з пісьмовымі прыладамі, паглядзеў на шэраг таксі, што стаялі з тыдзень, перасек Пекарскую і праз пару прыступак увайшоў у краму з роварамі.
Там стаялі зялёныя, стаялі чырвоныя, стаялі аранжавыя, і блакітныя, і чорныя, і ўсе аплеценыя срэбнай лазой абсталявання "Shimano". Лак блішчаў металічна і пажадліва. Яны нагадвалі звяроў, што ўцяклі з тэхнапалёў. Ён дакранаўся да стырна, лашчыў сёдлы і чытаў надпісы: Trek, Mountain, HappyPedals.
— Даруйце, — сказаў прадавец, — які вас цікавіць?
Павел ужо хацеў сказаць, што, у прынцыпе, яго цікавяць усе, але стрымаўся і адказаў асцярожна:
— Папраўдзе, я толькі гляджу. У нас ёсць такая гара, што ніводны ровар не заедзе.
— Можна правезці у руках.
Павел паглядзеў на прадаўца як на кагосьці значна малодшага і сказаў:
— Як ужо чалавек аддае за нешта дзесяць мільёнаў, то хіба не для таго, каб гэта везці ў руках.
Прадавец, відаць, прызнаў, што ён мае рацыю, бо адышоў у глыбіню крамы і заняўся квітанцыямі. Павел застаўся каля ровараў. Ён далікатна дакранаўся да рычага перадач, праводзіў далонню па халодных лакіраваных рамах, абмацваў пальцамі пруткасць шын, ад якіх гаркавата пахла новай гумай. І тады хіба першы раз у жыцці яму прыйшла ў галаву думка, што ён мог бы жыць дзе-небудзь у іншым месцы. Напрыклад, у Маластаве, дзе ёсць толькі адна невялікая горка, тая, побач з касцёлам, а пасля шаша нібы падымаецца і ападае, але гэта лагодны дзіцячы пагорак, падобны да таго, што каля Стасі Лісовай. Тады ровар, нават гэты чырвоны з пяццю толькі перадачамі, меў бы сэнс. Было б дастаткова толькі трохі разагнацца, і да горада было б ехаць не больш за паўгадзіны ці нават хутчэй, калі б якраз быў вецер з поўдня. Зноў-такі, можна было б вяртацца аўтобусам. З большасцю кіроўцаў, зрэшты, ён быў на "ты".
Датыкаючыся да званка, ён адчуваў вецер у валасах і бачыў усіх тых дзяўчат, якія летам імкліва несліся з гары над вёскаю, мільгалі паміж хат, пакідаючы сабак каля дарогі з адкрытымі для брэху пашчамі, толькі яны былі ўжо далёка і, лёгка прытарможваючы, міналі яго хатку, каб знікнуць назаўсёды недзе ля падножжа Угерца, зусім так, нібыта яны заязджалі ўсярэдзіну гары. Гэтых ён ніколі больш не бачыў, але цэлае лета з'яўляліся новыя. Часам у таварыстве хлопцаў, заўсёды ў шортах, каляровых кашульках, з расплеценымі валасамі, загарэлыя і хударлявыя. У некаторых былі невялікія заплечнікі. Ён спыняўся пасярод пахучага сена, абапіраўся на граблі і задумваўся, адкуль яны прыязджаюць і куды едуць, але нічога яму не ўспадала на думку, прынамсі, нічога канкрэтнага. Выглядала гэта так, быццам недзе на Баніцкай гары заканчваўся нейкі свет, а ля падножжа ці таксама ўсярэдзіне Угерца пачынаўся наступны.
Ён гладзіў чорнае сядло і спрабаваў уявіць, куды яны едуць, але ўспадала яму на думку толькі нешта кшталту "дадому", "да мамы" альбо "скончыліся вакацыі", і нічога ўцямнага з гэтага не вынікала. Ён бачыў толькі іх шчуплыя седаўкі, што знікалі ў летнім трапяткім і зялёным паветры.
У гэты ж дзень яго бачылі яшчэ ў паляўнічай краме. Ён з павагай прымяраў зялёную камізэльку, у якой было некалькі дзясяткаў кішэняў, і глядзеўся ў люстэрка. Пазней ён праверыў афішу кіно "Wiarus". Потым прыглядаўся да пажарнай машыны на Дважыску. Пазней заскочыў у рэстарацыю "Fisical" нa мяса па-строганаўску, і, калі паеў, зазірнуў у краму з інструментамі, але яны якраз зачыняліся, таму ён рушыў уніз на Міцкевіча і, перайшоўся на другі бок і знайшоўшы сябе на мосце, заўважыў, што зрабіў кола. Рыначная плошча над ракой была ўжо пустая. Базар таксама паволі заміраў. Сонца перакочвалася над Шымбаркам, і ў яго касых прамянях зіхацелі ў латках залатыя спражкі навюткіх ботаў і звязаных у пучкі торбаў. Ён затрымаўся каля кіёска і паглядзеў на магістрацкі гадзіннік, што вісеў над дахамі. У яго было яшчэ паўгадзіны. Ён хацеў пайсці ў бок вакзала, але падумаў, што гэтак жа можа злавіць аўтобус на прыпынку на Венгерскай, а па дарозе забяжыць яшчэ ў піўнушку "Заводдзе", дзе мужыкі размаўлялі як заведзеныя і ўспаміналі мінулы дзень.
І нават калі ён стаіць каля крамы з мужыкамі, бачна, што `y стаіць асобна. Бо пасля яны застаюцца, а ён ідзе дадому гэтыя чатыры пустыя кіламетры, па якіх гуляе вецер і толькі ў самым канцы, за самотным аўтобусным прыпынкам, `y уваходзіць у вузкую лагчыну, дзе ўсё раптам сціхае і нават у сонечныя дні ляжыць дзіўны цень, які, уласна кажучы, ёсць нічым іншым, як недахопам святла, вільгаццю зямлі, глеістым туманам, і яго не асушвае нават спёка бязлітасна доўгіх чэрвеньскіх дзён. Карычневая хата цягне ваду як расліна. Рыхлее цагляны фундамент і ржавее бляшаны дах.
— З'еду да брата ў Катавіцы, — кажа Мечык.
— Ну і што?
— Нічога. Буду жыць у кватэры, — так адкажа ён, апанаваны раптоўнай нудой, калі за тыдзень нічога не адбылося альбо калі паўтаральнасць рэчаў і падзей набыла заўсёдную структуру непарушнасці. Паўтарае ён гэта ўжо з дзесяць гадоў.
— Прадам хаціну і з'еду ў Сілезію. Брат ёсць брат.
Але ўсё застаецца так, як ёсць, і Сілезія за даляглядам распасціраецца як краіна Ханаан альбо Чэске-Будзеёвіцы Швейка, бо Мечык, як толькі куды-небудзь рушыць, дабіраецца толькі да трэцяга прыпынку і засядае "У Басі", каб аддыхацца, а потым настае вечар, і адзінае, што застаецца рабіць, — гэта вяртацца. "У Басі" ёсць сходы, і на іх паляць, бо ўнутры — Еўропа, поўная забарона, але з дзевяці раніцы ідзе чорна-бела тэлевізар, які намагаецца разбавіць бясконцую настальгію першых "Пястаў" з іх пенай, што ападае за некалькі секунд. І праз гэтую забарону ўнутры пахне дзіўна і не па-людску, хоць за столікамі сядзяць змучаныя мужчыны ў куртках з чорнай штучнай скуры і ў портках з незнішчальнымі стрэлкамі. Так справа выглядае "У Басі", куды я зайшоў аднойчы ўвечары а восьмай па цыгарэты і не заспеў ніводнай жывой душы, а пасярод залы паміж крэсламі ляжаў ровар, у якога круцілася яшчэ задняе кола. Альбо той вечар, калі на пляцоўцы перад шынком з'явіўся мужчына з каровай на ланцугу, а двое іншых спакойна палілі на сходах, і той, што прыйшоў, прывязаў карову да металічных парэнчаў, падняўся на тры прыступкі і, спакайней за ўсіх на свеце, без слоў, адправіў у накаўт аднаго з курцоў. Спалоханы звер брыкнуўся. Мужчына адвязаў яго і знік у цемры. А мы назіралі за гэтым праз цьмяную шыбу аўто і ніколі пасля не спрабавалі даведацца, у чым была рэч.
— Пэўна, штосьці да яго меў, — сказаў тады Мечык, які ў соты раз пагрэбаваў Сілезіяй і вырашыў вярнуцца гэтыя тры прыпынкі, каб каля маленькага радыё правесці рэшту ночы, а пляшка ў ягонай кішэні зіхацела, як найхаладнейшы лёд.
— Нават не прапаноўваю, бо ты за стырном, — сказаў клапатліва ён, а я згадаў той дзень, калі Руды Сяржант сказаў яму дзьмухнуць, і выйшла нешта каля трох з паловай. Матацыкл быў без нумароў, Мечык без нічога, бо навошта дакументы, калі ўсе ад нараджэння ўсіх ведаюць.
— Але шлем быў, я памятаю, — так ён казаў пазней. — Матор мой ён замкнуў у гумне ў Гбураў. Я пачакаў, пакуль ён ад'едзе, узяў машыну і таксама паехаў у свой бок. Столькі кіламетраў пад гару, я ж п'яным ішоў бы да ранку.
Ён меў рацыю. Машына караскалася і караскалася, губляла дыханне, чатыры кіламетры ўгару і толькі ў канцы вёскі трохі ўніз, але там адразу ж рабілася яшчэ круцей пад горку з самотным прыпынкам, дзе расцягвалася ўжо толькі цемра і масы паветра, якія гналіся з аднаго канца неба ў другі ў ветраным катле паміж Дзіямерай і Магурычам. Там Мечык выйшаў і тут жа знік у змроку, але я не мусіў за яго хвалявацца, бо ён ведаў усе гэтыя цемры як уласную кішэню, як і лес, які спазнаў з самых розных бакоў, парабіўшы дрывасекам, ляснічым, браканьерам і зноў дрывасекам, зноў ляснічым і так па коле, аж усе гэтыя прафесіі перамяшаліся, і ўрэшце ён мог рухацца паміж дрэвамі нават у сне, робячы тое-сёе ў залежнасці ад настрою альбо патрэбы. Выходзячы з машыны, ён сказаў: “Я іду спаць. Заўтра аўстрыяка вяду на самца”.
Ну, бо то была восень, канец верасня, першыя замаразкі, і ў зацвярдзелым паветры пад Угерцам і Жыдуўкай грукаталі галасы гэтых няшчасных, адурэлых ад кахання жывёлін. Яны клікалі самак, а з'яўляліся мужыкі са штуцарамі. Выходзілі са сваіх ландкрузэраў, паджэра і патролаў, вымалі з футляраў свае браўнінгі, берэты, ламбэры і рэмінгтаны і ішлі за Мечыкам у гумовых ботах. Ён вёў іх на Жудуўку ці Марэчкі і, калі быў у гуморы, скарачаў сабе дарогу лагчынамі і ярамі — без слоў і без прыпынкаў. Зыркаў толькі час ад часу назад, каб убачыць, як гартэксавыя жылеты, порткі і боты цямнеюць ад вады і жаўцеюць ад гліны. Калі яны спрабавалі спыніцца і адпачнуць, казаў "шнэля", а калі рабілі занадта шмат шуму, караскаючыся па стромах цяснін, казаў "штыле", а яны пасля былі няўпэўненыя, ці разумее ён іх размову, якія час ад часу выбухалі смехам. Але гэты смех быў крыху нервовы. Асабліва ў тых, што прыехалі ўпершыню і па дарозе міналі пацішэлы свет Маладэчна, Жлабіск, Капрывічаў, Выжнай Волі i Сквірту, дзе дамы рыхлелі, як старыя камяніцы, таму што іх падточваў той самы час, які фармаваў краявід і перасоўваў межы лесу ўніз, у бок лугоў і палёў, а звяры на дарогах і сцяжынах сыходзіліся ў спакойным сімбіёзе з людзьмі, з дзецьмі, са штодзённымі рэчамі, так, быццам гэта была нейкая ранняя і няспешная фаза стварэння сусвету, калі аналіз толькі вынырваў з сінтэзу і бег свету заставаўся надзвычай адкрытым.
Ну, значыць, гэты іх смех быў трохі нервовы. Асабліва калі яны прыязджалі сюды ўпершыню, ранкам альбо ў папярэдні дзень пакідалі, скажам, сваю Вену, Кернтнэрштрасэ, Грабэн, свой Ноер-Маркт і ўсё астатняе, цалкам рэальнае, завершанае, існаванне чаго не выклікала сумневаў, бо ўсё гэта было сфармаванае раз і назаўсёды, і час не меў да іх доступу, а калі нават і меў, то толькі той яго гатунак, што прыводзіць у рух гадзіннікі і вантробы механізмаў.
А тут яны ішлі з Мечыкам і ўцягвалі ў ноздры ягоны пах, водар ягонай старой цікавай курткі, на якой пакінулі свой след усе тыя рэчы, пра якія яны не мелі паняцця, але пра існаванне якіх мусілі падазраваць, бо тыя рэчы былі незвычайна выразныя і чужыя. Ён ішоў цяжка і рашуча і, уласна кажучы, не разбіраў дарогі. Так гэта выглядала. Яны спрабавалі паспець за ім асцярожным, прытоеным крокам, але пастаянна мусілі абмінаць перашкоды, а ён тым часам трымаўся так, быццам крочыў праз узаранае поле альбо спяшаўся кудысьці па гарбатай, камяністай сцежцы. Часам ён спыняўся, ламаў нейкую галінку і падносіў каму-небудзь пад нос. Яны нюхалі і махалі галовамі. Ад галінкі несла смуродам канцэнтраванага мускусу. Аднекуль з правага боку, зверху, чуўся нястрыманы грукат, і тады яны спыняліся, прыслухоўваліся і паказвалі ў той бок.
— Гэта на Цырлі, — казаў ён, — далёка, халера. Рэха нясе, — і крочыў наперад тым жа крокам, што да аўтобуса.
Але ўрэшце яны прыходзілі туды, куды павінны былі прыйсці. Лісткі ажыны дранцвелі, пакрываліся шэранню. Яліны саступалі ім дарогу, і святло месяца перамешвалася з рэшткамі дзённага бляску, а перад імі адкрывалася балотная роўнядзь, з усіх бакоў схаваная лесам. Мечык казаў "хальт" і жэстамі паказваў, дзе трэба спыніцца. Аленевы смурод быў рэзкі і нагадваў аліўкавы алей. Ён падымаўся па-над іншымі пахамі, перабіваў гнілыя выпарэнні багны, збуцвелы серны пах плыткіх калюжын. З глыбіні лесу было чуваць крык аленяў. То тут, то там, злева, справа, з кожным разам усё бліжэй. Самцы пераклікаліся лянівым расцягнутым рыкам, і Мечык ведаў, што раней ці пазней нехта выйдзе з-за дрэў на адкрытую прастору, напаўсляпы, напаўглухі, з раздзьмутымі ноздрамі ў пошуку саперніка. А яны гладзілі ствалы сваіх рэмінгтанаў і браўнінгаў, на якіх асядала шэрань. Месяц падымаўся ўсё вышэй. Дзённае святло цалкам знікла, нібы яго ўсмактала, праглынула зямля. Срэбны бляск выкрываў са змроку розныя адценні чарнаты. Дрэвы кідалі цені, а намаразь на парастках ажыны блішчала як ртуць. Кроны букаў, ялін і піхтаў утваралі пашарпаную сферу, форма якой была — чысцейшы выпадак і хаос, але і першае, і другое — трывалыя і цвёрдыя, як форма, у якую зверху, з неба, павольна ўлівалася зімовае паветра, каб застынуць, як лёд альбо празрысты метал, і не выключана, што яны адчувалі сябе трохі як старадаўнія бурштынавыя казуркі, зняволеныя ў гэтай дзіўнай прасторы, дзе час прымаў аблічча матэрыяльных рэчаў, элементаў і хімічных сувязяў.
У гэты самы час гэтае самае неба ў Вене асядала над Хельденплац, і рэшткі вечаровай яснасці асвятлялі няправільныя формы пікаў Хофбурга, абодвух музеяў, парламента, ратушы і ўсяго астатняга, бо вераснёвая поўня не рабіла ніякай розніцы паміж адной і другой празмернасцю формы.
Усе трое знерухомелі так, што паволі перасталі верыць у сваё існаванне. Мечык скурчыўся, быццам спаў. Гэтыя двое, аддаленыя адзін ад аднаго і аднолькава адзін аднаму нябачныя, спрабавалі нешта пачуць, але ў паветры гучалі толькі звычайныя манатонныя водгаласы лесу з працяглым рыкам, быццам у імгле пераклікаліся між сабою гудкамі караблі. І тады яны адчулі сябе пакінутымі, самотнымі і далёкімі ад усяго. Яны глыбока ўдыхнулі паветра, каб сярод цяжкага смуроду багны і мускусу знайсці пах Мечыкавай курткі.
— Нахрана выстралілі? — казаў Мечык назаўтра ўвечары "У Басі". Казаў нядбайна і ласкава мужыкам у куртках са штучнай скуры. Сам ён стаяў, паклаўшы адну руку ў кішэню, і, як звычайна, выглядаў так, быццам прыйшоў сюды асобна і асобна збіраўся сысці. Чорна-белы тэлевізар паказваў прэм'ера альбо прэзідэнта, але галоўным быў ён.
— Нахрана. Яшчэ не змог добра выйсці з кустоў, а там хрась. І выйшаў бы, і стаў бы. За трыццаць метраў бы яго меў, дык не, адразу хрась і хрась. А тут трэба думаць. Паляванне — гэта не спорт.
Рэшта сядзела за столікамі ў тых самых цяжкіх і нерухомых позах, у якіх яны сядзелі ў хатах пасля працоўнага дня, чакаючы ежы альбо хвіліны, калі дрымота напоўніць цела і дасягне павекаў.
— З імі так заўсёды, — сказаў хтосьці, а іншыя толькі памахалі галовамі, бо гэта бяспечны жэст, які не каштуе нічога.
— Дзед мне яшчэ расказваў, як быў жывы, — зацягнуў нехта.
— Што ён табе расказваў? — спытаў хтосьці.
— Як у войску яшчэ за царом быў.
— Ну і што?
— Нічога. Bajonettauf! Bajonettab! Stellung! Kappeab! ZumGebet! Столькі памятаў. Стары быў.
У тэлевізары змянялася карцінка, толькі яны туды нават не глядзелі. Не выключана, што іх памяць спрабавала сягнуць далей, чым сягала іх жыццё. Яны глядзелі праз сіні дым, праз паветра, праз сцяну і цемру, і ўрэшце іх позірк мусіў уперціся ў нябачную тушу Магуры, што стаяла там, як звычайна чорная, нерухомая і абыякавая для тысячы карцін, што з невядомых часоў змяніліся на яе фоне.
Мечык зрабіў паўабарот і вярнуўся да стойкі, быццам на нешта забыўся. Бармэнка выдала яму рэшту.
— А твой цара памятаў? — запытаўся хтосьці.
Мечык схаваў пакупкі ў кішэню, дзяўчына абаперлася локцямі на стойку і заглядзелася ў экран.
— Не. Мой — толькі Гітлера, — адказаў ён і, не развітваючыся, выйшаў на двор, дзе вецер пакідаў касыя сляды ў цемры. Мечык наставіў каўнер, справа нічога не ехала — ніякага святла, і ён злавіў у спіну парыў і рушыў на поўдзень.
…Альбо ўсе гэтыя непатрэбныя ўжо рэчы, якія ляжаць за хацінамі ў крапіве, гэтыя чыгункі, эмаліраваныя звонку блакітным, белыя ўнутры, а паміж пластамі фарбы — ужо толькі іржа, змяшаная з часцінкамі тысячы абедаў з часу, калі ўздоўж дарог стаялі штыкетныя платы з насаджанымі саганкамі: выставы ганарлівага дабрабыту, што там у каго ёсць найлепшага, але заўсёды гэта быў цёмны блакіт, і на сонцы яны выглядалі так маркотна, як закураныя кавалкі неба. Альбо гэтыя халтурныя вялікія будзільнікі, якія ніхто не хацеў рамантаваць, і ў іх латуневыя механізмы ляглі белыя парасткі пырніку, што імкнуліся да святла праз патрэсканае шкло і цыферблат з нейкай замерлай гадзінай — пятнаццаць хвілін на чацвёртую, невядома, ночы ці дня, у невядомым месяцы. Альбо рэшткі ланцугоў пасля памерлых ад старасці сабак, сатлелыя крэсівы, лёгкія і мінеральныя, як біч з пяску [1], якія нельга адрозніць ад рудаватых камячкоў зямлі, адкуль калісьці іх здабылі разам з усім астатнім светам, які цяпер павольна і незаўважна завяршае свой дасканалы і поўны абарот. І абломкі іншых зношаных механізмаў таксама там ёсць: застылыя колы прывадаў з нямецкімі надпісамі як з надмагільных пліт, шасцярэнькі і зубчастыя перадачы, на якіх ані кропелькі змазкі, трэснутыя цуглі без следу конскай сліны, выедзеныя вільгаццю аж па спінку косы без кропелькі гуку, абручы без сваіх бочак і калодкі ад перадваенных вазоў, у якіх круціцца небыццё.
Усё гэта спаўзае з узгоркаў, спаўзае ў ручаі, вада павольна надкусвае яго сваім далікатным зубам і зграбае у плынь Рыйка, Вільшні і Віслокі, каб панесці на поўнач, у краіну халоднай смерці і найглыбейшага забыцця, дзе цемра і соль даробяць рэшту.
І трактары "UrsusC-340" таксама туды трапляюць, і спаленыя спёкаю камбайны "Vistula", і белыя чарапы фургонаў і седанаў, і пустыя брушкі чорных воўг, і выезджаныя да шкілета матацыклы "WFM", і "SHL", што ўпалі ад высілкаў, і бязлітасна кінутыя ў лесе ўсе трактары Юзэка Цюмці з трэснутымі гусеніцамі, з карпусамі, патрэсканымі ад маразоў. Усе прычэпы з калгасаў, якія зрабілі сваё і цяпер могуць адысці ў нябыт, аўтобусікі "Nysa", якія вазілі канкістадораў мінулага часу, "жукі", якія рэшткаю сіл вярнуліся з працоўна-сялянскага Эльдарада, рахманыя ровары "Урал" і ровары "Украіна" з сёдламі як у запарожскіх казакоў, трактары "ДТ" як высокадынамічныя версіі прыручаных сланоў і "Сталінцы" як дызельныя дыназаўры — усё, што служыла да апошняга ўздыху, абароту, цяпер вяртаецца ў дзікае каралеўства мінералаў, таму што свет заканчвацца не гукам, але іржавеннем.
А з космасу цярушыць металічны бляск месяца, ён як бы сам быў простай і элегантнай машынай і бласлаўляў сваіх зямных братоў, а пры нагодзе і рэшту знерухомелых аднойчы і назаўсёды рэчаў у алювіяльных пластах часу. І невядома, ці будуць рэчы, якія жылі і памерлі, збавёныя, ці хтосьці іх уваскрэсіць і наладзіць, ці нейкі эсхаталагічны механік пакалупаецца ў іх нябеснай адвёрткай і ўдыхне ў іх новы і вечны запас конскіх сіл альбо кілават, ці іх вечнасць акажацца паганскім вяртаннем да пракрыніц ці да распадзення на элементарныя часціцы.
Так ці неяк падобна думаў Гжэсек, цягнучы да аранжавай сірэнкі [2] скрутак меднага дроту. Ён працаваў ужо трэцюю ноч. Учора і пазаўчора прыстаўляў да слупоў лёгкую складаную лесвіцу і адразаў дрот ад ізалятара. Цяпер трэба было ўсё скруціць, запакаваць і даць драпака перад тым, як надыдзе нецярплівы чэрвеньскі досвітак. Гурна Радацына выглядала як глыбокая талерка, поўная імглы. Польская і славацкая ноч фастрыгаваліся над граніцаю без следу, а Гжэсек хваліў тэхнічны прагрэс, што дазволіў памежнікам са стацыянарных тэлефонаў перасесці наўпрост на матаролу.
— Эх, каб атрымалася скруціць усё аж да Канечнай, было тады пару тон… — і яго вынаходлівы розум пачаў выконваць арыфметычныя аперацыі, з якіх чорным па белым вынікала, што розніца паміж каляровым металам і высакародным, па сутнасці, толькі ў колькасці.
Сірэнка аж прысела, калі ён кінуў чарговы маток у багажнік. Гжэсек паляпаў яе па даху, і ў яго сэрцы смутак перамяшаўся з пяшчотаю.
— Калі ўсё добра пойдзе, старая, хутка прыйдзецца нам развітацца. Ужо сёння ты павязеш столькі, колькі каштуеш сама. — Ён далікатна закрыў багажнік. Месяц пачаў схіляцца ў бок Ондаўкі. Відаць, акурат там ён збіраўся перачакаць надыходзячы дзень.
Сірэнка чмыхала і асцярожна разгортвала імглу. Ехалі без фар. Ад Вышаваткі праз край Дэнбега Верху пераліваўся золак. Уздоўж дарогі стаялі чорныя цені і здавалася, што гэта зямля нагрувашчваецца і прымае форму дрэў, кустоў і рэштак таго, што засталося ад вёскі. Надмагіллі, нямецкая дарога, руіны старой школы, каплічка, пасярод якой расце бярозка, выглядалі як рэчы, якія час пакінуў у спакоі, і цяпер толькі геалогія павінна была ўправіцца з імі. Паветра цярпліва абціралася аб паверхню камянёў і спрабавала дабрацца да сярэдзіны.
— Ну, так, — падумаў Грышка, слухаючы, як рухавік збіраецца з сіламі перад чарговым пад'ёмам, а глушыцель абточваецца аб камяні. — Ну, так, а калісьці ж тут машын было як кату пад'есці. Чагосьці іншага, зрэшты, таксама. Усё рабілі на ўсё жыццё, а то нават і болей, бо ад бацькі сыну, а калі ўрэшце нешта зношвалася, то ў той жа момант знікала без следу — такім было нетрывалым, крохкім і бедным. Слабаабпаленая гліна, ледзь апрацаваны камень, драўніна і скура, з якімі агонь упраўляўся лягчэй, чым, скажам, з людской косткаю. А калі яны мелі штосьці металічнае, то паліравалі і вастрылі яго так доўга, што яно папросту пераставала існаваць. Таму тут няма амаль нічога. Рэчы жывуць так доўга, як доўга пра іх нехта клапоціцца. Бедныя тагачасныя злодзеі, бяднейшыя за ўласных ахвяр.
— Божа, тысяча васемсот семдзесят восем, — сказаў ён сам сабе, калі праехаў чарговую каплічку з пясчаніку. Ён запомніў выгравіраваную на цокалі дату, калі заляцеў у даліну на першую разведку, — … семдзесят восем, толькі трошкі больш за сотню, а як пакорпацца ў зямлі, то толькі пару заржавелых цвікоў, чарапкі, тры прычындаліны на крыж, гліняны пеўнік, гузік без пяцелькі, шкельца і ніякай памяці, ніякіх знакаў, быццам жыццё было толькі імгненным расшчапленнем святла альбо прывідам, і пасля ўсяго застаецца толькі зорка, абрысы падмуркаў і крапіва.
Так ці неяк падобна думаў Гжэсек, а над Вышаваткай ноч усё больш расстаўляла ногі на шырыню плеч і ўпускала ў даліну блакітнаватае святло. Аранжавая сірэнка кацілася як цяжкі блукаючы агеньчык.
— Яшчэ пару рэйсаў, і тут не застанецца нічога, што б мела хоць бы нейкую вартасць. Трава, і дрэвы, і здзічэлыя яблыкі ўвосень. Запозна чалавек нарадзіўся. Трэба было тут быць ў чатырнаццатым і пятнаццатым, як рускія ішлі сюдой на Вену і адразу вярталіся. Такі шварцлозэ страляў тэарэтычна пяцьсот разоў у хвіліну, і кожны яго стрэл — гэта гільза з чыстай латуні, і ніхто гэта не збіраў, а ў рускіх і ў немцаў былі яшчэ максімы, якія маглі ў хвіліну выбіць шэсцьсот штук боепрыпасаў, і гэта таксама была латунь — як золата, чысты прыбытак, — і ўсё заставалася. Трэба было толькі ўзяць кошык і ісці, як у грыбы. Бо калі ідзе вайна, то ўсё робіцца аднаразовым. Бабах і наступнае, новае, а старое застаецца, і сабака з падбітай нагой нават на яго не гляне, бо ёсць жа справы, важнейшыя за зборку другаснай сыравіны. А як падумаць яшчэ пра артылерыю, пра тыя снарады, тоўстыя, як каналізацыйныя трубы, пра кавалерыю і кучы мяса, пра разгромленыя лагеры з усім, што чалавеку патрэбна: споднікі, гаршкі, гарохаўка ў бляшанках, растаптаныя палявыя кухні і пайкі хлеба — як камяні ў траве, — біклагі, кацялкі, морква з гарошкам, пікельхельмы і morituri te salutant, а цяпер нічога, знікла, і невядома, куды падзелася — як павеў ветру. Усё аднаразовае, як шлюбная сукенка альбо кулёк для хрышчэння, і ніхто нават не азірнуўся і не заплакаў, хоць і кожны другі быў са шматдзетнай сям'і, у хаце раз на дзень нешта цёплае, а на портках латкі, што нашываліся з пакалення ў пакаленне. Так, нібы рэчы жылі толькі для сябе і з ласкі дазвалялі сябе ўжываць, занятыя сваім кароткім бытаваннем на гэтым свеце. Людзі бэрсаліся паміж імі і толькі перашкаджалі. Так гэта павінна было выглядаць: спакойны гераізм гаўбіц, шлемаў, маўзераў, вінтовак Мосіна і Манліхера, а вакол — гісторыя, хаос у стылі "Божа мой, і навошта нам гэта было", і толькі афіцэры мусілі рабіць выгляд, што ўсё ідзе згодна з планам. Людзі ніколі не дарастаюць да сваіх твораў і нагадваюць хлопцаў, якіх заспела бацькоўства, альбо тыя сем'і, што бяруць сабачку, а пасля за сто кіламетраў ад хаты адчыняюць дзверы аўто — пабегай сабе, Жучка, — фрр, і іх ужо няма.
Такія думкі прыходзілі Гжэсеку ў галаву. Цяпер зноў было пад горку, і ён глядзеў, як датчык тэмпературы набліжаецца да чырвонай рыскі.
— Яшчэ трошкі, — сказаў ён ціха. — Яшчэ трошкі, дам табе халасты ход і нават выключу запальванне. Будзе з горкі, і ты крыху астынеш.
Неба на ўсходзе пачынала серабрыцца, і зоркі знікалі адна за адной, як каменьчыкі ў вадзе. Гжэсек крутануў ключ, і яны пакаціліся ў цёмна-зялёным ценю ляшчын, бясшумна, нібы агнявая здань на бездарожжы ночы. Ён гладзіў каробку перадач і пахлопваў па стырне.
— Але на лом не пойдзеш. Кагосьці табе знайду. Можа, пенсіянера. Будзе пра цябе дбаць, будзеце разам старэць.
Машына кацілася ўсё павальней, і Гжэсек ўключыў запальванне, але ў думках зноў быў дзесьці далёка. У яго галаве прамотвалася нешта кшталту магнітафоннай стужкі з запісаным тэкстам: цяпер усё як ціхая вайна, як нябачны фронт. Нібы нічога не адбываецца, спакой, а столькі ўсяго застаецца, як бы ўсе спяшаліся на злом галавы. Ніводная рэч не старэе, а толькі на раз-два-тры памірае. Спачатку новая, а праз імгненне — ні на што ўжо не прыдатная, і пустэча вее скрозь прадметы. Пустыя запальнічкі, пустыя асадкі, пустыя біклагі і скрынкі, і лямпачкі, батарэйкі і каробкі з-пад "Akai" і "Funai", пазбаўленыя сваіх электронных вантробаў, тэлевізары, у якіх замёр рух, і белыя пральныя машыны, у якіх нічога ўжо ніколі не завіруе, і радыё з мёртвай цішынёй усярэдзіне, апусцелыя шафы і шуфляды без паху, "Sony" i "Sanio", памерлыя ад інфаркту сваіх крэмніевых сэрцаў, прадзіраўленыя шарыкі, пакінутыя лялькі, мядзведзікі, якім здрадзілі, пластыкавыя кубкі, што жылі роўна столькі, колькі жыве адно піва, фанцікі ад цукерак, газеты, як аўсянікі-аднадзёнкі, а бліжэй да горада нават знясіленыя шэрыя целы камп'ютараў. Зусім так, нібы нейкая армія капітулявала і ў паніцы адступала, нібв кожны хацеў з той разні вынесці толькі ўласную галаву, а ўсё разам выглядае як сусветны рух абсалютнага вырачэння.
Перад Чорнай Гарой ён уключыў першую і гучна сказаў:
— Але з іншага боку, усё гэта чалавецтва нагадвае нябожчыка ў труне, убранага ў кардонныя боты і гарнітур, элегантны, адзінае што аднаразовы.
А ў свеце рабілася ўсё святлей. Нічога, праўда, яшчэ не адкідвала ценю, але колеры павольна вярталіся на свае месцы. Ва ўсякім разе, настолькі, каб Грышка заўважыў, што ледзянец, якім нехта матляе каля руін леснічоўкі, мае, канечне, бела-чырвоны колер.
