Вольф Рубінчык
Лукашэнка бяз маскі, або Гульня на паніжэнне

---

Кнігі, якія аглядаюцца ў артыкуле:

Шеремет П., Калинкина С. Случайный президент.
Ярославль: Нюанс, 2003.

Нудельман Ю. Щаранский без маски.
Беер-Шева: Негев-пресс, 1999.

Сярэдзіна 1990-х была для Беларусі і Ізраілю часам «вялікай смуты». Старыя ідэалагічныя сістэмы («камунізм», «сіянізм») атрымалі сур'ёзны ўдар, новыя знаходзіліся ў працэсе станаўлення. Жыхары Беларусі гадалі, у колькі разоў павялічацца цэны ў наступным месяцы, выбіралі першага прэзідэнта ды спазнавалі, чым ёсць рэферэндум. Ізраільцяне смуткавалі з нагоды забойства прэм'ер-міністра Іцхака Рабіна, якое раскалола нацыю, вызначалі сваё стаўленне да мірнага працэсу ды новых імігрантаў з СССР-СНД. Лік апошніх у той час наблізіўся да мільёна, што склала пятую частку ўсяго насельніцтва. З таго мільёна амаль сотня тысяч прыбыла з Беларусі. Інтэграцыя паставіла перад усім ізраільскім грамадствам шэраг сур'ёзных праблемаў, перадусім культурніцкіх, што не вырашаны канчаткова і да сёння.

Нават калі б Беларусь з Ізраілем не былі павязаныя безліччу ніцяў, кнігі «Выпадковы прэзідэнт» (далей – «ВП») і «Шчаранскі без маскі» (далей – «ШчБМ») варта было б паставіць побач. Іх героямі сталі людзі з падобнымі палітычнымі біяграфіямі. Абодва прыйшлі ў вялікую палітыку на стыку эпох, надзвычай хутка падняўшыся на ліфце «сацыяльнай мабільнасці» дзякуючы набору папулісцкіх лозунгаў. Абодва здольныя мабілізаваць падтрымку замежных спонсараў, набіваючыся ў сябры да кіраўніцтва супердзяржаў. Абодва не любяць рабіць справаздачы аб сваіх фінансавых справах. Нарэшце, абодва гавораць з адчувальным акцэнтам і захапляюцца спартовымі гульнямі, прапагандуючы іх жыўцом. Ідзецца пра беларуса, хакеіста Аляксандра Лукашэнку і ізраільцяніна расійскага паходжання, шахматыста Анатоля (Натана) Шчаранскага. Як будзе паказана далей, журналісцкая трактоўка гэтых асобаў шмат у чым падобная.

Пра тое, хто такі Лукашэнка, чытач гэтай рэцэнзіі апрыёры ведае дастаткова. Асоба Натана Шчаранскага наўрад ці часта трапляе пад увагу беларускай публікі. Нашай краіны ён, у адрозненне ад свайго калегі Авігдора Лібермана, не наведваў. Тым не меней, шлях у блізкаўсходнюю палітыку ўраджэнца Данецку, дысідэнта 1970-х, які амаль дзевяць гадоў адседзеў у савецкіх турмах, з'яўляецца досыць павучальным і для нашых краёў. Кніга «ШчБМ», ілюстраваная былым менчуком Канстанцінам Лейтэсам, дадае нечаканыя штрыхі да параднага партрэту «героя нашага часу»¹ – кіраўніка партыі «расійскіх імігрантаў» (насамрэч у Ізраілі «расійцамі» называюць і выхадцаў з Беларусі), дэпутата парламенту з 1996 г., былога міністра прамысловасці і гандлю, унутраных спраў, будаўніцтва, віцэ-прэм'ера ўраду, цяперашняга міністра па сувязях з дыяспарай… Шанцаў стаць на чале дзяржавы ў Шчаранскага не так многа, як здавалася ў канцы мінулага стагоддзя: па меры інтэграцыі новых імігрантаў у Ізраілі партыя «Ісраэль ба-алія» страціла значную частку свайго электарату. І ўсё ж важыць ізраільскі ўрадовец у сусветнай палітыцы, бадай, не меней, чым беларускі лідэр. Пад імя Шчаранскага ў 1980–1990-х гг. ствараліся фонды, збіраліся рэсурсы, якія шматкроць пераўзыходзілі, напрыклад, рэсурсы Лукашэнкі ў час прэзідэнцкай гонкі 1994 г. Пра славутага вязня здымаліся фільмы, яго імем названы скверык у амерыканскай сталіцы…

Дзве кнігі, дзве спробы наблізіцца да разумення «феноменаў»² . Метады, ужытыя аўтарамі, дэманструюць больш падабенстваў, чым адрозненняў. І Шарамет з Калінкінай, і Нудэльман цытуюць афіцыйныя біяграфіі сваіх герояў, ставячы іх пад сумнеў. Робяцца экскурсы ў дзяцінства, зварот да радаводу – нібыта гіпотэзы пра «цыганскае» або «яўрэйскае» паходжанне Лукашэнкі, «камуністычнае мінулае» бацькоў Шчаранскага могуць нешта растлумачыць у кар'ерным росце герояў. Палітычнай псіхалогіяй тут не пахне – хутчэй, чытачам імпліцытна навязваецца вобраз «чужынца», ад якога меней шанцаў дачакацца нейкіх дабротаў. Аўтары кніг пра Лукашэнку і Шчаранскага чапляюцца і за дэталі аблічча сваіх герояў, што таксама мусіць дадаваць апошнім хтанічнага каларыту: «На трыбуне малады чалавек дзіўнага выгляду, чырвоны нібы рак, запінаючыся, штосьці хрыпіць…» («ВП»). «Ростам ён не большы за 160 сантыметраў. Ён лысы, коснаязыкі на ўсіх мовах, на якіх гаворыць…» («ШчБМ»).

Нават зважаючы на ўжо паказаныя асаблівасці, можна сцвярджаць, што кнігі адрасаваны масаваму чытачу, які бачыцца ня здольным растлумачыць тое, што тлумачаць паважаныя аўтары. Аднак роля экспертаў кепска ўдаецца і Шарамету з Калінкінай, і Нудэльману, дарма што на вокладцы «ВП» С. Калінкіна заяўлена як «адзін з самых кампетэнтных экспертаў па сітуацыі ў Беларусі», а Нудэльман на прэзентацыі сваёй кнігі заяўляў: «Да мяне ніхто і ніколі гэтак грунтоўна не вывучаў жыццёвага шляху Шчаранскага»³. Аўтарам яўна бракуе памкнення да аб'ектыўнасці. Шарамет з Калінкінай часткова здымаюць з сябе адказнасць за якасць свайго «аналітычнага праекту» агаворкай «гэта наш асабісты погляд»⁴. У Нудэльмана даследаванне мяжуе з «расследаваннем» і спалучана з абвінавачаннем героя кнігі не толькі ў падмане выбарцаў, але і ў нанясенні шкоды дзяржаве Ізраіль⁵. Тое самае паўторана ў іўрыцкім варыянце «ШчБМ», які выйшаў адначасова з расійскамоўным.

Намёкі на супрацоўніцтва героя кнігі з расійскімі спецслужбамі сталі падставай для пазову ад імя Шчаранскага, у выніку чаго ў 2003 г. кніга «Шчаранскі без маскі» была забаронена для распаўсюджвання ў Ізраілі як «паклёпніцкая». У Шарамета з Калінкінай абяцаная праўдзівасць («не ўся праўда, але толькі праўда») усцяж абарочваецца чуткамі і дадумкамі кшталту «кажуць… ён тады пакінуў маладую жонку з дзіцем на руках. Але хто ведае?..». «Махровы антысемітызм беларускага лідэра вядомы ўсім» (тутсама высвятляецца, што аўтарам ён вядомы са слоў неназванага кіраўніка расійскай піваварнай кампаніі). Безумоўна, карыстанне сумнеўнымі крыніцамі інфармацыі (накшталт былой старшыні Нацбанку Т. Віннікавай, якую аўтары называюць «жанчынай абаяльнай, какетлівай, але крутой і каварнай у бізнесе») не дадае кнізе аўтарытэту. «Дакументы знішчаны або захоўваюцца ў недаступных для грамадскасці месцах» – так аргументуюць сваю пазіцыю аўтары ў канцы кнігі.

Кніга Нудэльмана, падрыхтоўка якой зацягнулася больш як на тры гады (у адрозненне ад кнігі пра Лукашэнку, напісанай, паводле прызнання С.Калінкінай, за некалькі месяцаў у 2003 г.), абапіраецца на сведчанні знаных асобаў, чыю рэпутацыю няпроста паставіць пад сумнеў, – былых дысідэнтаў і «адмоўнікаў», жыхароў Ізраілю і Расіі. Праўда, дакументальная база і тут кульгае: як тлумачыць Нудэльман, яму «давялося складаць аб'ектыўную карціну з асобных фраз, недагаворак, намёкаў, іншасказанняў». Вядома ж, апошнія – зброя слабых. Аўтар прызнае, што многія яго суразмоўцы не пажадалі дзяліцца інфармацыяй пра Шчаранскага, будучы, на яго думку, запалоханымі… Нягледзячы на стэрэатып аб Ізраілі як краіне, дзе свабода друку захоўваецца ў большай ступені, чым у Беларусі, версія Нудэльмана можа мець пад сабой грунт: у час візіту ў Мінск восенню 2002 г. славуты антысаветчык 1960–1970-х гг., былы паплечнік Шчаранскага Эдуард Кузняцоў прызнаў, што ў Ізраілі цяжка казаць аб незалежнай расійскамоўнай прэсе, бо «Шчаранскі ўсіх купіў». Аднак жа праз недагаворкі нудэльманаўская праца падвісае ў паветры, і вывады пра тое, што «яго [Шчаранскага] праваабарончая дзейнасць выдуманая, яго клопаты аб новых рэпатрыянтах фальшывыя, яго ізраільскі патрыятызм ненатуральны», могуць разглядацца – і разглядаліся ў кулуарах партыі «Ісраэль ба-алія» – як звядзенне рахункаў з удачлівым навічком ізраільскай палітыкі.

Кніга пра Лукашэнку выглядае яшчэ менш скрупулёзнай працай, чым «ШчБМ». Па сутнасці, яе сэнс зводзіцца да налепкі пяцігадовай даўніны «Stop Luka» або ўлёткі пачатку XXI ст. «Он должен уйти». Дзесяцігоддзе існавання Лукашэнкі ў вялікай палітыцы (з моманту прызначэння «гэтага гарлапана» старшынёй антыкарупцыйнай камісіі ў парламенце) давала значна больш рэлевантнага матэрыялу для стварэння «палітычнага партрэту», чым тыя калейдаскапічныя фрагменты, што вынесены на суд чытачоў. Кідаюцца ў вочы фактычныя недакладнасці, якія сведчаць пра павярхоўнасць раскрыцця тэмы: Язэп Бролішс названы «Якавам» (с. 39), адстаўка Чыгіра адбылася ў лістападзе 1996 г., а не ў жніўні (с. 49), «шанцаў перамагчы… у дзвюх-трох газет, што засталіся, з кожным годам усё меней» (с. 92–93; маюцца на ўвазе беларускія незалежныя выданні, але ж іх не два-тры). Можна казаць аб супярэчнасці паміж загалоўкам кнігі і яе зместам: не можа «выпадковы прэзідэнт» дамінаваць на працягу 200 з лішнім старонак. Або ён нікчэмнасць і дэталі яго біяграфіі не заслугоўваюць нават згадкі, або ён не ёсць «выпадковым» і, значыць, давер да працы аўтараў зніжаецца з першай хвіліны знаёмства з кнігай. Турэмныя дзённікі Шарамета толькі «разбаўляюць» даволі пануры аповед пра маладыя гады першага прэзідэнта РБ ды яго расправы з паплечнікамі. Той, хто прачытае кнігу, не зразумее, чаму ж чалавек «з нізоў», «з бруду», «з вуліцы» (аўтары не шкадуюць слоў для вызначэння «плебейскага» паходжання першага прэзідэнта РБ) выявіўся запатрабаваным і наменклатурай, і «маладымі кар'ерыстамі». Дзе ж карані феномену Лукашэнкі⁶ ?

Шарамет з Калінкінай мала клапоцяцца пра навуковасць ды гістарычнасць свайго «асабістага погляду». Наагул, дыскурс аўтараў дужа неахайны. Чаго вартыя сцверджанні пра Беларусь: «краіна, дзе не было і не магло быць міжнацыянальных канфліктаў… дзяржава, у якой няма геапалітычных рычагоў ціску на знешні свет». Нібыта Беларусь да прыходу Лукашэнкі была Эдэмам, «ціхім балотам», не здольным ні на што ўплываць. Не хочацца верыць, што аўтары імкнуцца зноў наблізіць гэткі «Залаты век» Беларусі, але… «Група дэпутатаў, «з маладых ваўкоў», зладзіла ў парламенце дэбош». «Раней у апазіцыі былі нацыяналісты, Беларускі народны фронт… Выявілася, што палітыку Лукашэнкі не падтрымліваюць вельмі і вельмі сур'ёзныя людзі». «Па сутнасці, Лукашэнка адрадзіў БНФ да жыцця». Вось жа, амальгама «нацыяналісты – гэта бээнэфаўцы» характэрная якраз для праўладнага дыскурсу. Паколькі БНФ паказаны з патэрналісцкіх пазіцый як несамастойная, слабасільная групоўка, расійскаму чытачу, найхутчэй, прышчэпваецца думка аб «несур'ёзнасці» нацыяналізму ў Беларусі, аб тым, што «да Лукашэнкі ўсё спакойна было». Нездарма на фотаўкладцы выяўляюцца сутыкненні дэманстрантаў з міліцыяй з подпісам «Звыклыя сцэны сучаснага Менску» – улічваючы вышэйпададзенае, застаецца толькі крок да высновы ў духу летапісу: «Парадку на нашай зямлі няма… Прыходзьце кіраваць намі». Бо парадак Лукашэнкі – «не той», з рознымі «кідалавамі»… Апошні выраз з крымінальнага лексікону належыць аўтарам і ўжываецца пры апісанні ўзаемадачыненняў Лукашэнкі з Булахавым. Моўныя абароты накшталт «Віктар Сцяпанавіч Чарнамырдзін асабіста засведчыў…», мабыць, сведчаць аб патаемнай павазе аўтараў да расійскага кіраўніцтва, якое можа памыляцца (Ельцын прымаў «непрыгожыя, але цвёрдыя рашэнні»), але нібыта няздатнае на тое самае «кідалава»…

У параўнанні з беларусамі Нудэльман больш стрыманы ў выбары моўных сродкаў. Дэмістыфікуючы вобраз Шчаранскага, ён надае менш увагі «ахвярам» свайго антыгероя, а болей – супярэчнасцям у заявах і дзеяннях Шчаранскага як палітыка ды грамадскага дзеяча. Зрэшты, і беларусы, і ізраільцянін скарыстоўваюць гэты прыём – даць слова самому протаганісту, а потым пакпіць з яго слоў. Пэўная контрпрапагандысцкая логіка тут ёсць, але пачуццё меры часам адмаўляе аўтарам. Шарамет з Калінкінай у адным месцы даюць Лукашэнку слова аж на чатыры старонкі, што наводзіць на думку аб захапленні красамоўствам першага прэзідэнта РБ. Зрэшты, ён паўстае як ізаляваны «ўлюбёнец журналістаў», самотная постаць на тле зачышчанай палітычнай сцэны… Нудэльман зрабіў крыху болей намаганняў, каб пазнаёміць чытача з палітычнай кухняй сваёй краіны. Ён прызнае своеасаблівую веліч Шчаранскага, які, будучы «пешкай», здолеў прайсці «ў ферзі», зрабіўшы са сваёй адседкі трамплін для ўпэўненай кар'еры на волі. Пры гэтым Нудэльман імкнецца адказаць на галоўнае пытанне «Каму выгадны феномен Шчаранскага?», называючы расійскія спецслужбы, амерыканскі яўрэйскі істэблішмент, крайне правыя і ультрарэлігійныя колы Ізраілю, г. зн. «капае» глыбей за беларусаў, пафас якіх зводзіцца да зручнага «Лукашэнка – гэта не мы! Мы не нясём адказнасці за сваіх кіраўнікоў!» Нудэльман акрэслівае кола зацікаўленых у стварэнні міфу пра Шчаранскага – выяўляецца, што і «правыя», і «левыя» ізраільскія палітыкі мелі аб'ектыўную патрэбу ў перакладанні адказнасці за няўдачы інтэграцыі новых імігрантаў на плечы саміх «няўдачнікаў». Аўтары ж «ВП» інфантыльна ізалююцца ад «дзіўнаватага дырэктара саўгасу», «гарлапана», забываючыся на тое, што Лукашэнка прыляцеў не з Марсу. Нельга не пагадзіцца з іхнім пасланнем «Беларускі народ заслугоўвае лепшага» (зрэшты, кожны народ заслугоўвае лепшых кіраўнікоў), але, пакуль рэальнай палітычнай асобе будуць прыпісвацца дэманічныя якасці⁷, шанцы на рацыяналізацыю палітычнага працэсу застануцца мізэрнымі. Па сутнасці, кніга Шарамета і Калінкінай – чарговая праява «сіндрому непераможнага ворага». Справядліва адзначаліся хібы гэтага сіндрому, які «накідвае няшкодныя для ворага спосабы барацьбы»⁸.

Наступствы з'яўлення кніг пра Шчаранскага і Лукашэнку былі непадобныя. «ВП» застаўся амаль незаўважаным на тле іншых антылукашэнкаўскіх твораў⁹, выклікаўшы хіба крытычныя заўвагі ad marginem¹⁰. Пасля выхаду «ВП», як прызналася С. Калінкіна, яна «з прэзідэнтам добра пагутарылі хвілін 40. Пра мяне, пра яго, пра ягонае атачэнне. «Ну што вы там падаяце ўсялякія неправераныя факты? – лагодна дзівіўся Лукашэнка. – Вы што, мне не можаце патэлефанаваць, раз вам мае чыноўнікі не даюць інфармацыі?»¹¹ Кніга Нудэльмана пацягнула доўгі судовы працэс, які давёў да галечы аўтара, але кінуў цень на «светлы вобраз» героя, які, у свой час змагаўшыся за свабоду слова, праз чвэрць стагоддзя аказаўся бліжэйшым да афіцэра КДБ-ФСБ Пуціна¹², чым да герояў яўрэйскага супраціву ў познім СССР (Іда Нудэль і інш.), што ў іерусалімскім судзе падтрымалі Нудэльмана.

* * *

Папярэднія высновы з супастаўлення двух твораў:

1. І ў Ізраілі, і ў Беларусі ў нядаўнім мінулым стаў магчымым прыход да ўлады нетрывіяльных асобаў, што сваімі неарыстакратычнымі паводзінамі даюць падставы для грэблівага чмыхання прадстаўнікоў традыцыйных эліт, маніпулююць свядомасцю сваіх прыхільнікаў і перапісваюць гісторыю «пад сябе». Такім чынам, інстытуты ўлады ў абедзвюх краінах – пры ўсёй рознасці рэжымаў – маюць часткова адкрыты, але ў той жа час эзатэрычны характар. Можна пагадзіцца з разуменнем феномену «выскачак», «папулістаў» як з аб'ектыўным паказчыкам дэградацыі традыцыйных эліт, што страцілі ідэалагічныя арыенціры.

2. І ў Ізраілі, і ў Беларусі вербальным адказам на гэткае ўварванне ва ўладу становіцца хутчэй іронія, чым сур'ёзны аналіз з боку людзей, блізкіх да «традыцыйнага» ўспрыняцця ўладнага ўніверсуму: «хлопчык з вёскі з просценькай біяграфіяй» («ВП»), «ах ты, герой… Гераічны ты які хлопец» («ШчБМ»). Патэрналісцкія стэрэатыпы прыводзяць апанентаў «моцных асобаў» да тэндэнцыйнасці, пошуку «ліха» нават у бяскрыўдных учынках апошніх. У выніку змяшання важнага і няважнага пафас гэных апанентаў – незалежна ад намаганняў, прыкладзеных для «выкрыцця антыгерояў», – б'е міма мэты.

3. І ў Ізраілі, і ў Беларусі ў апанентаў існага парадку захоўваецца даволі наіўная вера ў тое, што яго мажліва радыкальна змяніць або нават разбурыць з дапамогай Логасу (больш дакладна – заклёну), не падмацаванага рэальнымі рэсурсамі. Так, у беларускіх крытыкаў Лукашэнкі назіраецца недаацэнка «суперніка-выскачкі», які нібыта не ведае «правілаў гульні», парадаксальна спалучаная з яго дэманізацыяй як «каварнага і небяспечнага праціўніка, у якога яшчэ вельмі многа планаў на будучыню».

4. І ў Ізраілі, і ў Беларусі ірацыянальная падмена аналізу «кавалерыйскім наскокам» на непрыяцеля, даследавання – расследаваннем, як правіла, не выклікае энтузіязму ў чытацкай аўдыторыі, для патрэбы якой гэтае спрашчэнне робіцца. «Развянчанне міфаў» і ў 1999 г., і ў 2003 г. мала цікавіла людзей, якія ўжо перажылі багата развянчанняў (Сталіна, Брэжнева, Гарбачова, Ельцына, Шарэцкага і г. д.). Наўрад ці ў расіянаў пасля прачытання «Выпадковага прэзідэнта» зменіцца стаўленне да Лукашэнкі, навязанае іхняй палітычнай элітай («сукін сын, але наш сукін сын»), гэтаксама як у «расійскіх ізраільцянаў» – да Шчаранскага, квазіафіцыйна прызнанага «заступнікам расійскамоўных у Ізраілі» як ізраільскім ды амерыканскім, так і расійскім істэблішментам.

Дык ці варта чытаць такія кнігі? Думаецца, варта. У пэўным сэнсе яны не проста адзначаны духам фельетоннай эпохі, а з'яўляюцца яе ўзорамі. Гэта творы пра драматычнае несупадзенне аўтарскіх магчымасцяў і амбіцый. Вось жа, і беларусы, і ізраільцяне – жыхары краінаў, дзе кантроль за «парадкам» стаў ледзь не нацыянальным спортам, – маюць важную патрэбу ў назіранні за назіральнікамі. Выхад такіх кніг актуалізуе пытанне пра маральнасць не толькі ў палітыцы, а і ў пісанні пра палітыкаў і палітыку, падштурхоўвае да самастойнага мыслення пра ролю асобы ў гісторыі, пра выбар сродкаў для дасягнення мэты. Урэшце, гэтыя кнігі закладваюць падмурак для сапраўды дзейснага асэнсавання феноменаў лідэрства незалежна ад нацыянальных межаў.