Федута Александр. Лукашенко. Политическая биография. - Москва: Референдум, 2005.

З заўважнай перыядычнасцю пачалі з’яўляцца ў Беларусі палітычныя мемуары, якія сумяшчаюць пераасэнсаванне апошняга дзесяцігоддзя і спробу аўтара «выспаведацца на зададзеную тэму». Хтосьці робіць «працу над памылкамі», хтосьці спрабуе растлумачыць астатнім, якія яны ўсе дурні, іншыя проста імкнуцца, кажучы па-расейску, «излить душу». Аляксандр Лукашэнка так ці інакш робіцца героем ці сугероем любога апавядання ці аналізу пра сучасную Беларусь, нават калі гутарка не пра Лукашэнку. Аўтар рэцэнзіі неяк напісаў артыкул пра генерала Фралова. Дык пры падліку высветлілася, што прозвішча Фралоў у ім згадвалася 52 разы, а Лукашэнка – 30. Як з тым помнікам Пушкіну ў застойныя часы: білася-білася камісія, але не вырашыла, ці паставіць Аляксандра Сяргеевіча з «Малой зямлёй» у руках, ці Леаніда Ільіча з «Яўгенам Анегіным»... Пры любым стаўленні да аўтара і твору, кніга Аляксандра Фядуты «Лукашэнка: палітычная біяграфія» – гэта праца зусім іншага маштабу. І справа не толькі ў памеры, але і ў мэтах, якія ставіў перад сабой аўтар. Прэзентуючы нядаўна свой твор у Вільні, спадар Фядута заявіў, што Лукашэнка – «гэта сімптом сур’ёзнай хваробы, і я спадзяюся, што мая кніга дапаможа нашаму народу яе вылечыць». Не ведаю, як народу: дзесяцітысячны наклад, як паказвае практыка, хутчэй за ўсё, будзе часткова сканфіскаваны, часткова разыдзецца па тых, хто Аляксандра Рыгоравіча і так не надта любіць, на электарат амаль нічога і не застаецца. У лепшым выпадку, такія творы спрыяюць выпрацоўцы імунітэту ад мінулага ў будучых пакаленняў. Хочацца спадзявацца, што ён выпрацуецца. А тое, што кніга дойдзе да чытача будучыні – я не сумняваюся.

Паколькі твор напісаны на мове міжнацыянальных зносінаў узору 1990–1995 гг., пераказваць яго няма сэнсу: лепш самому прачытаць. Таксама не буду раскладваць твор «па костачках» і палемізаваць са спадаром Фядутам па кожным пункце, дзе яго меркаванні ці інтэрпрэтацыі выклікаюць жаданне паспрачацца. Урэшце, гэта вядомая чытачу фігура, ягоныя погляды на беларускую палітыку, нацыянальныя і моўныя пытанні вядомыя. Як кажуць, Фядута ведае, што я магу яму сказаць, а я – што ён мне можа адказаць. Пра сваіх «суўдзельнікаў» неаўтарызаваны біёграф Лукашэнкі ведае больш, чым я, калі ніхто, як некалі, не пачне пагражаць біццём морды, значыць, напісана праўда. Замест гэтага, выкажу некалькі сваіх заўваг.

Кнігу Фядуты цяжка аднесці да пэўнага жанру. Гэта не паліталагічны аналіз: ва ўсякім выпадку, апавядання ў ім нашмат больш, чым аналізу. Некаторыя часткі, такія, як восем прыказанняў ад Лукашэнкі, выглядаюць, хутчэй, як агітка, нават калі з імі цалкам пагаджаешся. Гэта і не падручнік па найноўшай гісторыі Беларусі, хаця б таму, што кропку ў гэтай гісторыі ставіць, на жаль, яшчэ рана. Гэта толькі часткова, прыкладна на траціну, палітычны мемуар: большую частку гістарычнага адрэзку, які асвятляецца ў кнізе, спадар Фядута прабыў амаль такім жа назіральнікам, як і большасць чытачоў – у абсалютнай манархіі амаль усе роўныя. (Дарэчы, частка кнігі, якая асвятляе далукашэнкаўскі і ранні лукашэнкаўскі перыяд, мне падалася найбольш цікавай – у адрозненне ад амаль усёй іншай літаратуры, якая не ўтрымоўвае амаль нічога, пра што няможна было б за дзесяць гадоў прачытаць у перыядычным друку, там сапраўды ёсць шмат чаго цікавага. Мяне асабіста ўразіла, як і, самае галоўнае, калі пачаў Аляксандр Рыгоравіч планаваць свой паход па прэзідэнцтва: як высвятляецца, яшчэ тады, калі яго зусім у праекце не было. Паспяховыя палітыкі, у адрозненне ад генералаў і нашых апазіцыянераў, заўжды рыхтуюцца да будучых, а не прамінулых баталій...) Гэта, нарэшце, нават і не зусім тое, што заяўлена ў назве – палітычная біяграфія самаго Лукашэнкі: гісторыя распарадзілася так, што размаўляць пра Лукашэнку і не размаўляць пра Беларусь, альбо наадварот, ужо амаль немагчыма: хіба што аб прагнозе надвор’я, дый тое самі ведаеце, хто ў нас дае дождж.

Кніга – гэта ў пэўнай ступені і палітычны аналіз, і асабістая споведзь, і падручнік па гісторыі, і біяграфія, і нават аўтабіяграфія. З пункту гледжання палітолага, варта адзначыць багаты матэрыял і рознабаковае адлюстраванне таго, што адбылося ў краіне за апошнія дзесяцігоддзі. Яны здольныя зрабіць твор абавязковым чытаннем для кожнага, хто цікавіцца Беларуссю і праблематыкай аўтарытарызму. І гэта пры тым, што аўтар абраў зусім не паліталагічны кампазіцыйны прыём: замест разваг, чаму гэта здарылася, ён проста паказвае, як гэта было, правакуючы чытача на ўласныя разважанні. На маю думку, нашмат больш паспяховы прыём, чым спробы сенсацыйнага выкрыцця рэжыму Лукашэнкі на аснове «смажаных» фактаў альбо яго прэзэнтацыі ў таблоідна-парнаграфічным стылі (я цалкам згодны, напрыклад, з думкай спадарыні Пяткевіч, колішняга прэсавага сакратара Лукашэнкі, што кніга «Нашэсце» – гэта палітычная парнаграфія: іншая справа, што існуе вядомая прыказка пра люстэрка і самі ведаеце, што). Афіцыёз ужо зміфалагізаваў найноўшую гісторыю не менш, чым Абэцэдарскі з Трашчанком – старажытнасць. Варта ўзгадаць хаця б серыял, які так і называўся – «Найноўшая гісторыя». Міф – канструкцыя трывалая, і лагічнымі аргументамі ці сцвярджэннямі, што «ўсё гэта не так», нават падмацаванымі тэчкамі Антончыка і Алкаева, яго перабіць немагчыма. Чалавеку гадамі можна распавядаць, што ў каўбасе дадаткі і нітраты, але пакуль яна прымальна каштуе і пакупнік не патруціцца ёй – ён і надалей яе будзе купляць і есці. Нават калі і патруціцца – пяройдзе на іншы гатунак. (Так і ў жыцці – ты ім пра Ганчара, «Таргэкспа» і ЕГУ, яны табе – пра зарплату 200 долараў, пенсіі і стабільнасць.) Іншая справа – завесці на мясакамбінат і паказаць, як і з чаго гэта робіцца: вегетарыянства забяспечана. Дык вось, кніга Фядуты – гэта ў пэўным сэнсе альтэрнатыўная афіцыйнай «найноўшай гісторыі» экскурсія на мясакамбінат беларускай палітыкі, як «шуш-кебічаўскага», так і лукашэнкаўскага перыяду. Ванітаваць хочацца. Магчыма, і гэта самае важнае, праз некаторы час тыя самыя пачуцці твор выкліча, калі дойдзе і да новага пакалення беларусаў, якім ідэалагічная машына распавядзе і пра барацьбу з карупцыяй, і пра тое, як расейцаў на чамаданы садзілі, і пра многае іншае. З сённяшнімі тэхнічнымі і інфармацыйнымі магчымасцямі захаваць і данесці напісанае да чытача лягчэй, чым за савецкім часам. Вядома, не «Архіпелаг Гулаг» Салжаніцына, ад якога сканаў камуністычны рэжым, аднак усё роўна ўражвае.

Зазначым яшчэ адзін цікавы прыём: аўтар распавядае пра Лукашэнку і Беларусь не зусім сам, а з дапамогай сваіх шматлікіх суразмоўцаў, некаторыя з іх калісьці выказваліся аб Фядуту ненарматыўнай лексікай альбо пагражалі пэўнымі фізічнымі дзеяннямі несяброўскага характару. Такім чынам, гэта амаль што калектыўны твор, супольная рэфлексія, у якой аўтар часам – толькі keynote speaker і мадэратар. У чымсьці такі падыход лагічны: біяграфія Лукашэнкі вартая калектыўнай творчасці хаця б таму, што ён сам, з папраўкай на ўласныя таленты – гэта калектыўная творчасць беларусаў, простых і вядомых, «электарату» і «эліты»... Некаторыя з меркаванняў і каментароў, выказаныя суразмоўцамі, выглядаюць нашмат больш катэгарычнымі, чым аўтарскія – ці не падстрахоўка гэта ад магчымых непрыемнасцяў? Можа, і не. Урэшце, гісторыю рабіў не адзін Фядута. Дарэчы, уражвае шчырасць, з якой ён распавядае пра свае, скажам так, не вельмі ўзвышаныя матывы далучэння да каманды Лукашэнкі ў 1994 г. Каб і іншыя так – а то ад астатніх дагэтуль даводзіцца чуць, што ў беларускага лідэра быў «гістарычны шанец», які ён нібыта «змарнаваў». Якая была верагоднасць таго, што Лукашэнка захацеў бы скарыстацца гэтым шанцам?

Цяпер пра галоўнае. А галоўным у нас застаецца Лукашэнка, і спадар Фядута тлумачыць, чаму, хутчэй за ўсё, ён застанецца надоўга. Фядута дае трапнае азначэнне базавага стану беларускай рэчаіснасці: беларускаму прэзідэнту ўдалося калі не спыніць, дык, прынамсі, замарудзіць бег часу. І тут асабліва не паспрачаешся. Фядута таксама абараняе сваю тэзу, якую ён выказаў насуперак яшчэ адной вядомай кніжцы пра Лукашэнку: гэта – зусім не «выпадковы прэзідэнт». Гісторыя жыцця Лукашэнкі – гэта сапраўды гісторыя нават не постсавецкай, а паваеннай Беларусі: з галечай і безбацькоўшчынай амаль цэлага пакалення, з індустрыялізацыяй, меліярацыяй і русіфікацыяй, што перарабіла цэлы народ на савецкі капыл, з калгасамі і таварыствамі ведаў, з Чарнобылем і перабудовай, з дэзарыентацыяй першых гадоў незалежнасці, з падазронасцю да ўсяго беларускага, з ціхай нянавісцю да начальства і патаемным жаданнем чаркі ды скваркі. Вядома, палітолагі могуць паспрачацца: адным народам узнікненне палітычнага рэжыму растлумачыць нельга. Аднак Фядута некалькімі штрыхамі прымушае задумацца, наколькі ўсё ж такі Лукашэнка сапраўды народны прэзідэнт. Адзін такі штрых – стыль ягоных публічных прамоваў: Лукашэнка «закідвае» ў аўдыторыю ідэю і сочыць за рэакцыяй. Калі рэакцыя станоўчая, ён яе раскручвае, як кажуць, на поўную катушку. Яшчэ адзін – перадвыбарчыя мітынгі 1994 г. Сотні людзей цягнуцца да свайго куміра, як калісьці цягнуліся да Чумака і Кашпіроўскага, бяруць аўтографы на стадоларавай банкноце ў паўжабрацкай тады Беларусі. Нарэшце, партрэт Лукашэнкі, які павесіла нейкая беларуская бабця побач з абразом пасля рэферэндуму 1996 году... Колькі б яго ні называлі цыганом ці расейскім шпіёнам, Лукашэнка – гэта костка ад косткі гэтай Беларусі. Ягонае адрозненне ад колішніх і цяперашніх апанентаў у тым, што Лукашэнка змог разгледзець і выкарыстаць тыя рысы і памкненні беларусаў, якія палітычныя і культурныя эліты звычайна мусяць згладжваць і кантраляваць. Тое, што іншымі вызначалася як дрэнна, Лукашэнка ўхваліў сваімі прамовамі і дзеяннямі (уявіце сабе, калі б бацькі ў дзяцінстве казалі вам, што грызці пазногці – гэта добра). Прыняўшы народ такім, якім ён ёсць, пазбавіўшы яго ад комплексаў, Лукашэнка выкарыстоўваў найбольш прымітыўныя, нават нізкія памкненні і рысы сваіх суродзічаў без аніякіх інтэлектуальных хістанняў і комплексаў. Колішнія паплечнікі разгледзелі толькі Лукашэнку, але не здолелі зразумець, што для іх нясе такі прэзідэнт у такім народзе. Там, дзе Лукашэнка не быў падобны да народу, ён перарабляў яго. Няздольнасць шмат каго ў апазіцыйных і інтэлектуальных колах разгледзець, як кажа Фядута, «удручающую масштабность фигуры Лукашенко» можна аднесці на тое, што падаецца прымітывізмам яго асобы і метадаў кіравання краінай. Сапраўды, ва ўспрыманні шмат каго Лукашэнка так і застаўся дырэктарам саўгаса. Магчыма, гэта і правільная думка, ад якой, дарэчы, не адмовіцца і сам Лукашэнка (здаецца, калісьці ён сам сказаў, што краінай можна кіраваць, як вялікім калгасам, справакаваўшы дружнае «фэ» з боку беларускай «эліты»). Але ў гэтым прымітывізме і калгаснасці і ёсць сапраўдная сіла Лукашэнкі. Ёсць рэчы, якія для элітнага, проста выхаванага чалавека – маветон, іх рабіць няможна таму, бо няможна. Не для гэтага прэзідэнта! Для астатніх маветонам было ўжо тое, што дырэктар саўгаса папёрся ў прэзыдэнты. Маветонам была змена сімволікі, нацыяналізацыя банкаў, закрыццё газет... Шмат хто верыў у хуткае падзенне Лукашэнкі проста таму, што быў перакананы, што так кіраваць нельга, бо гэтак ніхто не кіруе. Аднак такіх комплексаў быў пазбаўлены не толькі герой біяграфіі, але і большасць тых, кім ён кіруе. Больш за тое, прымітыўная палітыка прымітывізавала і краіну, і грамадства, і цяпер Лукашэнка і той «клочок земли», якім ён кіруе, усё больш нагадваюць адзін аднаго.

Аднак, здаецца, акрамя апісання «гісторыі хваробы», кніга мае яшчэ адну мэту. У аўтара гэтых радкоў склалася ўражанне, што спадар Фядута мімаходзь, неяк спакваля, спрабуе хаця б часткова зняць адказнасць з сябе і цэлай генерацыі палітыкаў за суўдзел у стварэнні Лукашэнкі. Гісторыя 1991–1994 гг. апісана такім чынам, нібы будучы прэзідэнт Беларусі зрабіў амаль што ўсё сам. Нейкая істотная роля «каманды» прагледжваецца толькі ў вылучэнні Лукашэнкі на пасаду старшыні антыкарупцыйнай камісіі (лаўры адышлі Лябедзьку, які прапанаваў гэтую кандыдатуру Шушкевічу), у зніжэнні ўзроставага цэнзу для кандыдатаў на прэзідэнта да 35 гадоў (героі – Лябедзька і Ганчар), у зборы подпісаў (галоўныя лаўрэаты – Уладзімір і Ала Канаплёвы), ну і, магчыма, у кіраўніцтве кампаніяй (Леанід Сініцын). Астатнія, са спадаром Фядутам улучна, амаль што простыя фігуранты. Дарэчы, пры канцы кнігі Фядута прыводзіць характэрны абмен думкамі са спадаром Сініцыным, былым кіраўніком прэзідэнцкай адміністрацыі, дзе той папракае аўтара за тое, што ў кнізе ён не адлюстраваў «ролю каманды» (амаль як Фадзееў, які мусіў на загад Сталіна перапісваць «Маладую гвардыю», каб адлюстраваць ролю партыі). Каманду Фядута адлюстраваў падрабязна, а вось ролю... нават калі яна была і большай, чым напісаў Фядута... У гэтай спрэчцы – адлюстраванне дробнага апартунізму і недальнабачнасці ўсіх лукашэнкаўскіх паплечнікаў – нават праз дзесяць гадоў. Сініцын так і не дацяміў, што Фядута забяспечвае і яму, і сабе дый іншым гістарычную індульгенцыю. Зазначу, што тэза аб тым, што Лукашэнка стварыў сам сябе, а не быў узведзены на трон апушчанымі ніжэй калена маладымі ваўкамі, Фядутам даказана пераканаўча. Аднак справа не ў гэтым – праяўленая спадаром Сініцыным пыха яшчэ мацней пацвярджае, што Лукашэнка – гэта зусім не выпадкова. І сапраўды, якая там роля каманды ў параўнанні з рукамі, якія цягнуліся да Лукашэнкі часам яго перадвыбарных мітынгаў і тым самым партрэтам у бабчыным пакоі...

Дыягназу беларускай хваробы Фядута так канчаткова і не сфармуляваў: здаецца, кожнаму чытачу належыць вызначыць яго для сябе самога. Хтосьці задасца пытаннем, «хто вінаваты», і ў залежнасці ад поглядаў, абвінаваціць ва ўсім наменклатуру, колішніх «маладых ваўкоў», БНФ, Шушкевіча, Кебіча, самога Фядуту, тых, хто ненавідзіць Фядуту, Расею, Захад, тых, хто ненавідзіць Расею альбо Захад і г. д. Хтосьці спытаецца, а што, нарэшце, рабіць. І тут Фядута маўчыць. Таксама, як і народ «безмолвствует». Пушкіназнаўца ўсё ж такі з Аляксандра Язэпавіча так і прэ. Апошнія радкі твору – апісанне сумнавядомай тэлевізійнай аб’явы пра рэферэндум мінулым годам. Ззяючы правадыр на вяршыні сваёй велічы ў экране на Кастрычніцкай плошчы, – і маўклівы, апушчаны натоўп. Амаль як у класіка – за маленькім выключэннем, якое зрабіў адзін крык «ганьба» на той плошчы ў той дзень. Такі вось папрок усім – тым, хто не выйшаў, не крыкнуў, не зганьбіў. Ад таго, хто сам не выходзіць, не ганьбіць і не крычыць. Ветэраны мітынгаў і пікетаў, жыхары хіміяў і старажылы Валадаркі і Акрэсціна могуць, вядома, выказаць спадару Фядуту ўсё, што яны пра яго думаюць. Але, калі ласка, без мардабою. Усё ж такі напісаць неаўтарызаваную біяграфію Лукашэнкі сёння патрабуе не меншай мужнасці, чым выхад на плошчу.

Пачатак  Цалкам
№ 4 (38) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/01/07