Біблія. Кнігі Сьвятога пісаньня Старога і Новага запавету кананічныя ў беларускім перакладзе / Пер. Васіля Сёмухі. – World Wide Printing Duncanville, 2002.

Сьвятая Бібля. Кнігі Сьвятога Пісьма старога й Новага закону з мовы габрэйскае а грэцкае на вялікалітоўскую (беларускую) нанова перакладзеныя. – У Ню Ёрку, 1973.

Новы запавет / Пер. айца Ўладзіслава Чарняўскага. – Менск, 1999.

Сініла, Галіна. Біблія як феномен культуры і літаратуры. Частка І. Духоўны і мастацкі свет Торы. Кніга Быцця. – Мінск: Беларуская навука, 2003.

Сініла, Галіна. Біблія як феномен культуры і літаратуры. Частка ІІ. Духоўны і мастацкі свет Торы. Кніга Зыходу. – Мінск: Беларуская навука, 2004.

Перад тым, як Адкрыцьцё стане рэлігійным Дабравесьцем, яно фармуецца на той ці іншай нацыянальнай мове ў канкрэтным культурным кантэксьце.

Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі Філарэт

На пачатку было Слова – кажуць філёзафы й багасловы. Не, на пачатку быў Эрас – пярэчаць паэты й песьняры. А мы аб’яднаем філёзафаў і паэтаў, багасловаў і песьняроў: На пачатку была эротыка Слова, была Божая жарсьць, агонь Божай любові. Гэтая жарсьць давяла Бога да ўцелаўленьня, а ўцелаўленьне давяло Яго да беларускай мовы. Бог захацеў гаварыць па-беларуску...

* * *

Пераклад Васіля Сёмухі выйшаў пад рэдакцыяй Юркі Рапецкага з благаслаўленьнем Мітрапаліта Мікалая, Першагерарха Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы ў 2002 годзе. Цягам трох гадоў існаваньня гэтага перакладу ў беларускай культурнай прасторы можна было пачуць і станоўчыя, і адмоўныя водгукі.

«Перакладзеная ім Біблія чытаецца з пожадам, без прыгнечанасьці і натугі, натуральна, як Богам яўленае (абеларушанае) гістарычна-міталягічнае жыцьцё зямнога чалавецтва...» – кажа Леанід Галубовіч. «Перакладзена не з арыгінальных моваў, сам пераклад занадта літаратурны, ёсьць моўныя памылкі», – адзначаюць іншыя, магчыма, больш суровыя крытыкі.

Як «суровасьць», так і «лагоднасьць» у ацэнцы Сёмухавага перакладу зазвычай абумоўлены ці то канфэсійнай, ці то моўна-культурнаю прыналежнасьцю. Для адных заганай можа быць пурызм Сёмухавай мовы (напр. «дабраславіць», а не «благаславіць», «Дабравесьце», а не «Эвангельле»), для другіх – «усходняя» моўная опцыя (напр. «Гасподзь», а ня «Пан», «Царква», а не «Касьцёл», «Ісус», а ня «Езус»), а для трэціх вялікім мінусам могуць стацца славутыя «мяккія знакі», г. зн. выбар клясычнае вэрсіі беларускай мовы.

Ня менш кантравэрсіяў, несумнеўна, узьнікае і ў сувязі зь перакладамі каталікоў Янкі Станкевіча і Ўладзіслава Чарняўскага. Дый што тут казаць: нават польская «Biblia Tysiąclecia», якая была плёнам сумеснай працы блізу ажно 50 выбітных біблістаў і філёлягаў, сталася аб’ектам даволі суровае крытыкі. Адзін бібліёляг нават сказаў: «Біблія Тысячагодзьдзя» – Біблія тысячы памылак».

Нашым заданьнем будзе ня толькі пераправерыць і ацаніць сучасныя пераклады, але таксама паспрабаваць падагульніць працэс станаўленьня беларускай Бібліі. Нас будзе цікавіць патэнцыял беларускае мовы: наколькі яна здольная перадаць духоўна-рэлігійны вопыт, сканцэнтраваны ў сьвятых юдэа-хрысьціянскіх кнігах. Будзе цікавіць таксама, наколькі Сёмуха, Чарняўскі і Станкевіч выкарысталі гэты патэнцыял.

PRELIMINARIA: НЕДАСТУПНАЯ РЭЧАІСНАСЬЦЬ
«Чаму лацінская мова такая бедная і недаразьвітая?» – гэтак, паводле паданьня, выгукнуў сьвяты Геранім (ІV–V стст.) падчас перакладаньня Старога запавету з габрэйскае мовы на лаціну. Вось як: мова зь вялізным лексычным і марфалягічным патэнцыялам, які ў шмат разоў пераўзыходзіць патэнцыял біблійнай габрэйскай мовы, аказваецца беднай і недаразьвітай! Усклік Гераніма тут надзвычай павучальны, варта, каб яго пачулі прыхільнікі тэорыі наконт беднасьці і недаразьвітасьці беларускай мовы ў багаслоўска-біблійным пляне.

Справа ня ў беднасьці, а ў тым, што кожная мова неперакладальная. Тэкст Т, пісаны на мове Х, можна ператварыць у Т-1 на мове Y толькі шляхам інтэрпрэтацыі. Пераклад – калі пад перакладам разумець літаральнае адлюстраваньне Т у Т-1 – зьяўляецца ўтопіяй. Найчасьцей, перакладаючы біблійны тэкст, мы сутыкаемся з гэткім стасункам паміж мовай Бібліі (абазначым яе «B») і мовай, на якую Біблія перакладаецца («L»):

Якая-кольвечы мова, якой бы ні была яна багатай, няздольная даць такі тэкст, які быў бы цалкам ізамарфічны з арыгінальным тэкстам Бібліі. Нават калі патэнцыял мовы L, узятай у цэлым, і вельмі вялікі, заўсёды застанецца нетрансьляваная сфэра х. B і L толькі часткова ізамарфічныя. Падчас аналізаваньня беларускіх перакладаў (ад гэтага моманту будзем выкарыстоўваць слова «пераклад» ува ўмоўным, нелітаральным значэньні) будзем асаблівую ўвагу зьвяртаць на гэтую «сфэру х».

Чарговая рэч, якую трэба тут адзначыць, гэта праблема арыгіналу. У папярэднім абзацы я ўжыў выраз «арыгінальны тэкст», а цяпер давядзецца паставіць пытаньне: а ці існуе нешта такое, як арыгінал? Адказ будзе, бадай, адмоўны. Адзін зь бібліёлягаў, Алёйзіюс Фіцджэральд FSC, аднойчы запытаў: цікава, ці зразумеў бы што-кольвечы прарок Ісая, калі б паслухаў сваю кнігу (Кнігу Ісаі) у нашым выкананьні? Справа ў тым, што тая «арыгінальная габрэйская мова», зь якой мы можам мець дачыненьне, – гэта тыбэрыядзка-масарэцкі дыялект, якім карысталася група габрэяў у першым тысячагодзьдзі нашае эры. Наколькі тая ж «арыгінальная» Кніга Ісаі была паддадзена трансфармацыі, застаецца загадкай. Біблійныя тэксты паўставалі цягам добрых паўтары тысячы гадоў (прыкладна ад ХV ст. да н. э. да І ст. н. э.). Калі хтось адважыцца стварыць мэтадалёгію, якая дазволіла б лякалізаваць у прасторы і часе жаданы «арыгінал», то можа паспрабаваць, але шанцы, мабыць, роўны нулю.

Амаль дзьве тысячы гадоў Біблія існуе ў «завершанай», кананічнай форме, але яна існуе без арыгіналу. Мы маем адно толькі прывілеяваныя копіі, а менавіта габрэйскія, арамэйскія ды грэцкія старажытныя рукапісы (зазвычай у некалькіх ці некалькіх дзясятках рэдакцыяў), якія і ўтвараюць галоўны пункт аднясеньня для магчымых перавыданьняў і перакладаў Бібліі. Часьцяком іх называюць «арыгіналамі», але яны насамрэч – псэўдаарыгіналы. На гэтым сьвеце няма арыгіналу Бібліі. Біблія – гэта ў пэўным сэнсе недаступная рэчаіснасьць.

1. Стары запавет

У Бібліях Станкевіча і Сёмухі Стары запавет (далей – СЗ) явіцца ў праваслаўна-пратэстанцкай вэрсіі, якая матэрыяльна не адрозьніваецца ад юдэйскае Бібліі. Розьняцца яны (праваслаўна-пратэстанцкі СЗ і юдэйская Біблія) толькі парадкам і структураю. Корпус павучальных кніг і корпус прароцтваў перастаўлены месцамі: павучальныя кнігі ўтвараюць другую частку праваслаўнага і пратэстанцкага СЗ, а ў юдэйскай Бібліі – трэцюю. Кнігі Самуіла, Царстваў, Летапісаў і прарока Ераміі разьбіты ў праваслаўным і пратэстанцкім СЗ на дзьве часткі (Першая і Другая кніга Самуіла, Першая і Другая царстваў, Першая і Другая летапісаў, Кніга Ераміі і Галашэньне Ераміі). Такім чынам, юдэйскі біблійны канон налічвае 35, а праваслаўны і пратэстанцкі СЗ – 39 кніг.

Інакш справа выглядае з каталіцкім канонам Старога запавету. Каталіцкі СЗ складаецца ажно з 45 кніг, а гэта таму, што тут прыняліся таксама г. зв. «дэўтэранамічныя кнігі», кнігі, кананічнасьць якіх цягам гісторыі нярэдка ставілася пад сумнеў. Такім чынам, да юдэйска-праваслаўна-пратэстанцкага канону дадаюцца сем іншых кніг: кнігі Товія, Юдыты, Першая і Другая Махавеяў, Мудрасьці, Сыраха і Варуха. Усе гэтыя кнігі вядомыя нам у грэцкай вэрсіі, прычым некаторыя зь іх (Другая кніга Махавеяў, Мудрасьці і Сыраха) былі адпачатна напісаныя па-грэцку, а іншыя напісаны былі па-габрэйску або па-арамэйску, але захаваліся толькі ў перакладзе на грэцкую.

1.1. БЫЦЬЦЁ, ЗАКОН І ГІСТОРЫЯ
«Быцьцё» – гэта першае слова, якое вучацца вымаўляць філёзафы. І не дарма: «быцьцё» – гэта таксама першае слова, якое вымавіў Бог. Яно было вымаўлена ў дзеяслоўнай вэрсіі ў трэцяй асобе адзіночнага ліку незакончанага трываньня: ЙЕХІ, што можна перакласьці: хай будзе, хай станецца, хай будзе існаваць. Гэтае слова было вымаўлена ў спэцыфічным кантэксьце: калі былі створаны неба і зямля, а над вадою лунаў Божы Дух, Бог сказаў (а можа, радасна ўсклікнуў): йехі ор! Хай будзе сьвятло! Дадамо, што корань габрэйскага слова х-й-х (быць-ставацца) прысутнічае ў Найсьвяцейшым Божым Імені, якое старажытныя габрэі нават не адважваліся вымаўляць: Й-Х-В-Х. Таму асаблівую ўвагу прысьвецім Кнізе Быцьця.

1.1.1. «БЫЦЬЦЁ» – КАНКРЭТНАЯ АБСТРАКЦЫЯ
Так сталася, што ў старацаркоўнаславянскай і, усьлед за ёй, ува ўсходнеславянскіх перакладах Сьвятога пісаньня замацаваўся за першаю кнігай Бібліі назоў «Быцьцё» (рас. «Книга Бытия», укр. «Книга Буття»). Старажытныя пераклады – Сэптуагінта (грэцкі пераклад з ІІІ ст. да н. э.) і Вульгата (лацінскі пераклад з IV ст. н. э.) – даюць назву «Genesis» (літаральна: «паўставаньне» або «працэс раджэньня»), гэтая ж назва фігуруе і ў большасьці перакладаў на заходнеэўрапейскія мовы (анг. і ням. «Genesis», франц. «Genèse», іт. «Genesi»), а ў польскай мове ў перакладзенай вэрсіі: «Księga Rodzaju». Пэўнае выключэньне тут утварае літоўская Біблія, дзе замацаваўся цікавы назоў: «Pradžios Knyga» – «Кніга пачатку». Аказваецца, гэта дакладнае адлюстраваньне габрэйскае назвы: «Бэрэшіт»¹ (літар. «у-пачатку»), ад першага слова гэтае кнігі.

Наша абстрактнае «быцьцё» было б, хутчэй за ўсё, падазрона ўспрынята старажытным габрэем. Яно адштурхнула б яго сваім мэтафізычным холадам і адарванасьцю ад нармальнай чалавечай экзыстэнцыі. Як жа далёкае яно ад жыцьцёвага, блізкага слова х-й-х, якое значыць заадно і быць, і ставацца, і жыць, і радзіцца-паўставаць. Што супольнага мае ў нашай мове слова «быць» са словам «жыць»? У старагабрэйскай мове гэтыя два канцэпты маюць літаральна ўсё супольнае: яны паходзяць ад таго ж самага этымалягічнага кораня х-й-х, які – варта ўвагі! – прысутнічае і ў Імені Бога-Стваральніка: «Яхвэ», і імені Маткі ўсіх людзей: «Эва» (габр. Хава=Жыцьцё).

Вось першы прыклад неперакладальнасьці біблійных словаў.

1.1.2. ЦІ МОЖНА ЎБАЧЫЦЬ ХАОС?
Ужо па першых радках можна заўважыць спэцыфіку абодвух – Станкевічавага і Сёмухавага – перакладаў. Ад самага пачатку (і да канца) бачны пэўны «маньерызм» Станкевіча: «зямля... бяз хормы а пустая», «станься сьвятліня», «і ўчыніў Бог сьветлы вялікія», «і ўхармаваў СПАДАР Бог чалавека...». Гэта, праўда, яшчэ нішто ў параўнаньні зь іншымі, часьцяком камічнымі варыянтамі, напр.: «Цешча, цешча народ мой, кажа Бог» (пачатак кнігі «Другога Ісаі» – Ісая 40:1). Хтосьці, ня ведаючы ўсяго кантэксту выказваньня, мог бы зрабіць крайне пэсымістычную выснову, што адносіны між Богам і Яго народам сталі аж такія благія, што Бог вырашыў народ свой назваць цешчай. А ў гэтым выпадку якраз наадварот: Бог заклікае суцешыць Ягоны народ (цешча = суцяшайце), бо вось надышоў канец бабілёнскай няволі! Станкевіч – гэта майстар у прадукаваньні розных амаформаў.

Сёмухава мова ў сваю чаргу ўражвае сваёй стылістычнай вытанчанасьцю і памяркоўным эстэтызмам. Можна пагадзіцца зь Леанідам Галубовічам, што Сёмухава Біблія чытаецца «без прыгнечанасьці» і «натуральна». Тым ня менш, нярэдка тут можна сустрэць розныя сэмантычныя хібы. Ужо другі вэрс² Кнігі Быцьця выклікае падазрэньне: «А зямля была пустая і нябачная». У Станкевіча: «бяз хормы а пустая», лац. «inanis et vacua» (пустая і парожняя), польск. «bezładem i pustkowiem», габр. «тоху ва-боху» (бязладзьдзе і пустэча). Чаму «нябачная»? Сёмуха адлюстраваў – ці непасрэдна, ці праз пасярэдніцтва іншых перакладаў – менавіта пераклад Сэптуагінты: «aoratos kai akataskeuastos», дзе першае слова сапраўды літаральна значыць «нябачная». Гэта даволі цікавая інтэрпрэтацыя, і можна здагадацца, адкуль яна бярэцца: зь неадрозьніваньня таго, што суб’ектыўнае, ад таго, што аб’ектыўнае. Хаос, бязладзьдзе, аморфія – гэта неідэнтыфікавальныя станы, станы, у якіх нельга нічога толкам убачыць. Таму грэкі (дакл. гэленізаваныя габрэі) і вырашылі надаць гэтаму стану суб’ектыўную характарыстыку: нябачная, г. зн. аморфная, неакрэсьленая. Пэўна, прыгадвалі пры гэтым Анаксымандраў апэйрон. Яшчэ больш цікавую інтэрпрэтацыю прапануе грэцкі пераклад з ІІ ст. пасьля Хрыста, званы перакладам Авілы: «kenōma kai ouden» (парожняя і нішто). Як бы там ні было, наўрад ці Сёмухаў пераклад пасуе ў кантэксьце беларускага сьветаразуменьня; беларусы ўсё ж больш яскрава адчуваць розьніцу паміж нябачным і аморфным. Лепей было б не дубляваць тут сэптуагінтаўскі пераклад.

1.1.3. АДАМ І АДАМА
Прыгледзьмася цяпер да некаторых іншых перакладніцкіх асаблівасьцяў Сёмухі і Станкевіча ў Кнізе Быцьця:

	Сёмуха	Станкевіч
1:3	Хай будзе сьвятло.	Станься сьвятліня.
1:6	Хай будзе цьвердзь.	Станься прасьцяг сярод водаў.
1:26	Створым чалавека паводле вобразу Нашага, паводле падабенства Нашага.	Учыніма чалавека на абраз наш, подле падобнасьці нашай.

Несумнеўна, у кожным з гэтым выпадкаў выйграе пераклад Сёмухі як у стылістычным, гэтак і ў сэмантычным пляне, дарма, што ён перакладаў не з «арыгінальных», а Станкевіч з «арыгінальных» моваў. «Сьвятло», «цьвердзь», «вобраз і падабенства» намнога больш натуральна ўспрымаюцца, чымся «сьвятліня», «прасьцяг», «абраз і падобнасьць», а адначасна цалкам задавальняюча адлюстроўваюць сэнсы габрэйскіх адпаведнікаў.

Трэці прыведзены тут фрагмэнт (1:26) тоіць у сабе немалаважную асаблівасьць, якую немагчыма адлюстраваць ні ў якім перакладзе: «створым чалавека...», там, дзе бачым слова «чалавек», у габрэйскім тэксьце стаіць: АДАМ. Адам – гэта ня столькі імя першага мужчыны, кажучы брыдка, першага чалавечага самца, а відавы панятак, які абымае мужчыну і жанчыну. Пры гэтым абазначае мужчыну і жанчыну не як адасобленыя істоты, а як адно цэлае. Мужчына + жанчына = АДАМ; адно без другога застаецца палавіністым адамам, паў-чалавекам. Тое, што назва адам была прыватызавана мужчынскай паловай чалавецтва, паказвае, наколькі маскулінізавана культура ў глябальным маштабе. «Але на пачатку было ня так» – хочацца паўтарыць словы Хрыста. На пачатку была андрагінная цэльнасьць, якую пасьля разьбіў грэх першародны.

Абмяркоўваныя намі вэрсы 1:26 належаць да гэтак званай сьвятарскай традыцыі, традыцыі, якая сфармавалася падчас і непасрэдна пасьля падзеньня Юдэйскага царства ў пач. VI ст. да н. э. Калі хтось чытаў Кнігу Быцьця, то заўважыў, што наяўныя там два апісаньні стварэньня чалавека. Другое апісаньне распачынае другая частка чацьвёртага вэрсу 2-га разьдзелу і паходзіць зь іншага гістарычна-культурнага кантэксту, а менавіта зь яхвісцкай традыцыі, якая сфармавалася ўжо ў часы Давыда і Салямона ў Х ст. да н. э. Гляньма, як выглядае яхвісцкая вэрсія стварэньня чалавека ў беларускіх перакладах:

	Сёмуха	Станкевіч
2:7	І стварыў Гасподзь Бог чалавека з пылу зямнога і ўдыхнуў у твар ягоны дыханьне жыцьця, і зрабіўся чалавек душою жывою.	І ўхармаваў СПАДАР Бог чалавека з пылу зямлі, і ўдыхнуў у ноздры ягоныя дых жыцьця і стаў чалавек душою жывою.

Што тычыцца слова «стварыў/ухармаваў», то тут, бадай, трэба прызнаць слушнасьць Станкевіча: габрэйскае й-ц-р значыць «фармаваць», «ляпіць». «Стварыць» мае ў біблійным багаслоўі адмысловую сэмантыку: запачаткаваць нешта ex nihilo, што ў габр. зазвычай аддаецца словам б-р-’, «стварыць» у наймацнейшым сэнсе гэтага слова. Тое, што чалавек быў створаны ня ex nihilo, а з матэрыі ўжо існай, мае немалаважныя багаслоўскія імплікацыі, дазваляе, напр. паяднаць Кнігу Быцьця з тэорыяй эвалюцыі.

Але найбольшую цікавасьць у цытаваным вэрсе выклікае наступнае: што гэта за матэрыя, зь якой Бог «зьляпіў» чалавека? І Станкевіч, і Сёмуха тут згодныя: «з пылу зямлі». Тое ж самае знаходзім у польск.: «z prochu ziemi», у Сэптуагінце папросту «зь зямлі» («apo tēs gēs»), а ў Вульгаце: «зь вільготнай зямлі» («de limo terrae»). Габрэйскі тэкст ізноў падкідвае нам неспадзеўку: Бог зьляпіў чалавека з... АДАМЫ! Увесь зварот гучыць гэтак:

ВАЙЙІЦЭР ЙХВХ ЭЛЁГІМ ЭТ ХА-АДАМ АПАР МІН ХА-АДАМА

Хоць звароты «з пылу зямлі» або «зь зямной вільгаці» цалкам прымальныя эквіваленты габрэйскага «мін ха-адама», то ўсё ж няма шанцаў перадаць істотную тут гульню словаў: назоўнік мужчынскага роду ха-адам (чалавек) перагукваецца з аднакарэнным назоўнікам жаночага роду ха-адама (глеба, вільготная зямля).

Варта дадаць, што і само слова ха-адама неадназначна ўспрымалася многімі інтэрпрэтатарамі. Напрыклад, сьв. Ілярыён з Пуат’е з ІІІ ст. перакладае яго зусім нечакана: gē pyrra – вогненная зямля. Як бы там ні было, габрэйскі тэкст указвае на нейкі жаночы першапачатак. Выходзіць загадкавая ўзаемасувязь: Яна – Ён – Яна: Адама – Адам – Эва. Эва створана «з рабра» Адама, а Адам у сваю чаргу створаны з Адамы, бліжэй не акрэсьленага жаночага элемэнту.

І, нарэшце, чарговы нечаканы момант у рытуале стварэньня:

	Сёмуха	Станкевіч
2:23	І сказаў чалавек: вось, гэта костка ад касьцей маіх і плоць ад плоці маёй, яна будзе называцца жонкаю, бо ўзятая ад мужа свайго.	І сказаў чалавек: «Во, гэтым разам косьць із косьцяў маіх і цела зь цела майго. Затым будзе яна звацца жонкаю, бо з мужа ўзята гэту».

Пэдантызм Станкевіча («з мужа ўзята гэту» – літаральны пераклад «мэ-іш люкха-зот») ані не спрычыняецца да выдзяленьня якогась важнага тут сэмантычна слова, ані тым больш не спрыяе лепшаму разуменьню тэксту. Тое, што тут важна, гэта чарговая гульня аднакарэннымі словамі: іш (муж) – ішша (жанчына, жонка). Значнасьць сваяцтва гэтых словаў настолькі вялікая, што некаторыя перакладчыкі спрабавалі перакласьці яго шляхам увядзеньня штучных наватвораў: сьв. Геранім: vir – virago, Якуб Вуек (ХVI ст.): mąż – mężyna, але наўрад ці гэта памысныя вынаходкі. Адзінай, бадай, індаэўрапейскай мовай, якая мае шанцы перадаць гэту гульню словаў натуральным чынам, ёсьць літоўская: žmogus (чалавек, мужчына) і žmona (жонка) маюць той сам корань. Аднолькавы корань наяўны і ў ангельскіх man – wo-man, але ён недастаткова кідкі.

Чарговая немалаважная гульня словаў, неперадавальная ў перакладах, гэта пара: арум (разумны, спрытны, мудры) і аром (голы). Калі запісаць іх без дыякрытычных знакаў (а да VIII ст. менавіта ў такой вэрсіі існаваў габрэйскі тэкст СЗ), то гэтыя два словы будуць выглядаць цалкам ідэнтычна:

ערום = мудры              ערום = голы

Пад словам «найхітрэйшы» ў сказах: «Зьмей быў найхітрэйшы...» (Сёмуха), «Гад быў найхітрэйшы...» (Станкевіч) – хаваецца менавіта гэты тэтраграм: ’-р-в-м. Той самы тэтраграм зьявіцца яшчэ раз, калі будзем чытаць, што Адам і Эва пазналі, што яны – «голыя» (зноў жа: ’-р-в-м). Нельга не заўважыць тут горкай іроніі: Адам і Эва, паслухаўшы зьмея (сатану), хацелі стацца арум (мудрымі), а насамрэч сталіся аром (голымі). Выйшла дакладна, як у літоўскай прыказцы: Aukštai skrido – žemai tupo – высока ўзьняўся – нізка ўпаў.

Як бачым, нават павярхоўны агляд першых трох разьдзелаў Кнігі Быцьця дазваляе зразумець, што «сфэра х» даволі шырокая. А прыкмецьма, што пакуль што маем дачыненьне ўсяго толькі з прозай. А што казаць пра паэтычныя тэксты, што ўтвараюць павучальны і прароцкі корпусы Старога запавету, дзе гульня словаў і розныя рытарычныя фігуры іграюць яшчэ большую ролю ў сэнсаўтварэньні.

1.1.4. БОГ І БАГІ, CПАДАР, ГОСПАД І ПАН

Прыгледзьмася цяпер некаторым тэрміналягічным прапановам Сёмухі і Станкевіча:

Сёмуха	Станкевіч
Бог	Бог
Гасподзь	СПАДАР
неба	нябёсы
душа жывая	дыхаючая іста
запавет	змова
дабраславеньне	дабраславенства

Бог.
Здавалася б, якія тут могуць быць праблемы з «Богам»? Аказваецца, найбольш фундамэнтальны для біблійнага багаслоўя тэрмін – найбольш праблематычны! Калі заглянем у габрэйскі тэкст, то чытаем не: «На пачатку БОГ стварыў...», а: «На пачатку БАГІ стварыў...» Слова ЭЛЁХІМ, якое заўсёды перакладаецца як «Бог», у габрэйскім тэксьце зьяўляецца назоўнікам мужчынскага роду множнага ліку! Інтрыгуе, аднак, тое, што залежны ад яго дзеяслоў (бара – стварыў) стаіць ужо ў адзіночным ліку. І так заўсёды: колькі разоў стракаем у СЗ слова «Бог», яно ў габрэйскім тэксьце явіцца ў множным ліку.

Шмат было спробаў растлумачыць гэту загадку. Некаторыя казалі, што множны лік – гэта намёк на Сьвятую Тройцу, якая напоўніцу будзе аб’яўлена толькі ў Новым запавеце. Іншыя – што гэта рытарычная фігура pluralis maiestatis (так лічыць, між іншым, Галіна Сініла) або pluralis compositionis, множны лік, пакліканы падкрэсьліць наяўнасьць усіх магчымых дасканаласьцяў Бога.

На маю думку, тут мы маем дачыненьне не з намёкам і не з плюралісам, а з эліптычным выразам. Элёхім зьяўляецца скарочанай вэрсіяй звароту Эль-элёхім, г. зн. «Бог багоў», «Бог над багамі». Калі так, то гэта мае важныя біблійна-багаслоўскія наступствы: багі, над якімі ўзносіцца і якімі кіруе Бог, могуць быць або сынонімам нябесных стварэньняў (анёлаў), або нас, людзей (параўн. «Кажу вам: багамі зьяўляецеся...» – Ян 10:34–35). Такім чынам, габрэйскае Элёхім ніяк не ізамарфічнае са славянскім «Бог», гэтае першае слова больш «інфармацыйнае». Немалаважна і тое, што «Бог» і «Элёхім» маюць розную этымалёгію: богъ мае інда-іранскае паходжаньне і, паводле некаторых навукоўцаў, значыць «доля», «дзяльба», «частка», «надзел», у той час як сэміцкая лексэма эль абазначае «сілу, моц».

Важным інтэрпрэтантам слова Элёхім зьяўляецца тэтраграм й-х-в-х, які зьяўляецца скарочанай вэрсіяй звароту эх’е-ашэр-эх’е («Я ёсьць, каторы ёсьць»). Гэтае слова дазваляе да канца зразумець сэнс слова Элёхім: «Бог багоў» – гэта той Бог, які па-сапраўднаму існуе. Анёлы, людзі – гэта таксама багі, але ў тым толькі сэнсе, што ўтвараюць вобраз і падабенства Бога, але толькі да слова Элёхім можна прыставіць тэтраграм Й-Х-В-Х і пазначыць тым самым, што Ён і толькі Ён ёсьць Богам у найпаўнейшым сэнсе гэтага слова.

СПАДАР.

Але бяда ў тым, што слова й-х-в-х таксама неперакладальнае. У Сёмухавай Бібліі стракаем тут слова «Гасподзь», а ў Станкевічавай – «СПАДАР», пісанае паўсюль маюскулай.

Станкевічава прапанова была адкінута, бадай, усімі беларускімі Цэрквамі, і слушна. Некаторыя пасьлядоўныя абаронцы гэтае вэрсіі выходзяць з наіўнаю тэзай, што, маўляў, зварот да Бога павінен быць тоесны ветліваму звароту да іншага чалавека. А да іншага чалавека мы па-беларуску зьвяртаемся «спадар». Яны прыкмячаюць, што такую ж тоеснасьць назіраем як у многіх сучасных мовах – польскае «pan», нямецкае «Herr» ці італьянскае «signore» стасуем і да людзей, і да Бога – так і ў старажытных: грэцкае «kyrios» ці лацінскае «dominus» (звароты, стасаваныя і да Бога, і да чалавека).

Гэта праўда, што ў многіх мовах гэтыя звароты тоесныя, але праўда і тое, што ў многіх (напр. расейскай, украінскай, літоўскай) нятоесныя. Па-другое, «спадар» у беларускай мове мае іншую гісторыю і функцыянуе інакш, чым pan, Herr, signore, kyrios, dominus у адпаведных мовах. Гэтыя апошнія словы зьяўляюцца ў нейкім сэнсе гістарызмамі, іхная «тоеснасьць» сфармавалася ў зусім іншыя эпохі (рабаўладальніцкай, фэадальнай). Гэта – рэлятывы, іх можна зразумець толькі цераз суаднясеньне з адпаведнымі карэлятамі: pan – chłop, kyrios – doulos, dominus – servus і. г. д. «Калі б не існаваў doulos, не было б і kyrios’а», – піша Арыстотэль у сваёй «Палітыцы». «Спадар» у беларускай мове ня мае такой гісторыі і, такім чынам, пазбаўлены важнага тут рэляцыйнага характару. У лягічна-катэгарыяльным пляне «спадар» – гэта субстантывізаваны выклічнік, слова, пазбаўленае самастойнага значэньня.

А «Яхвэ» павінен мець самастойнае значэньне!

У рымска-каталіцкай літургічнай мове замацавалася слова «пан», і гэта ня менш няшчасная вэрсія, чым «спадар». Слова «пан» няблага функцыянуе ў польскім моўна-культурным кантэксьце. Але ў беларускім моўна-культурным кантэксьце «пан» мае калі і ня цалкам адмоўную, то прынамсі вельмі амбівалентную сэмантыку. «Пан» – гэта ня толькі сымбаль фэадальнай эпохі, але таксама «прыгнятальнік-чужынец», які ніколі так і ня стаў сябрам ці паплечнікам беларуса. Вымаўляючы словазлучэньне «Пан Бог» альбо «Панская Вячэра» (сынонім сьвятой імшы), беларус мусіць прыкласьці вялікае намаганьне, каб абстрагаваць пры гэтым ад немалой адмоўнай нагрузкі гэтых выразаў. І навошта каталіцкая літургічная камісія згатавала беларускім каталікам непатрэбныя псыхічныя выпрабаваньні? «Цяпер паўсюль паны, – жартоўна кажа адзін мой знаёмы. – Палякі называюць сябе панамі, літоўцы – панамі, украінцы – панамі, а мала было таго, дык яшчэ і там. – паказваючы пальцам угору, – паны».

Аптымальным адпаведнікам (лепш: замяняльнікам) слова й-х-в-х зьяўляецца, бяспрэчна, слова «Госпад/Гасподзь». Думаю, гэтае слова можа беспраблемна існаваць у двух раўнаважных сэмантычна варыянтах (Госпад – Гасподзь). Па-першае, гэты тэрмін не нясе ніякай устойлівай адмоўнай нагрузкі, па-другое, падкрэсьлівае адначасова і вялікасьць, і блізкасьць Бога. «Госпад/Гасподзь» – гэта Стваральнік і Валадар. Адначасна ж этымалягічная повязь (дарэчы, лёгка адчувальная) са словам «га » указвае на тое, што Бог – гэта Гаспадар нашага дому, нехта свой, блізкі, тутэйшы. Госпад-Га у Асобе Ісуса Хрыста стаўся слугой і жыве разам з намі, так як мы (параўн. Ян 1:14).

Неба і нябёсы.

Старажытныя мовы аддавалі перавагу множнаму ліку: грэцк. hoi ouranoi, лац. сoeli, а ў габрэйскай мове «неба» выступае заўсёды ў форме dualis (г. зн. наагул ня мае адзіночнага ліку): ха-шамайім. Справа ў тым, што «верхні сьвет» – «месцазнаходжаньне» Бога і анёлаў – быў разнастайнай і герархічнай рэчаіснасьцю. Не было «неба», а былі «нябёсы» – шэраг нябесных сфэраў і прастораў, як, дарэчы, і ў этнічнай беларускай касмалёгіі. Нягледзячы на тое, што сёньня маем іншы сьветавобраз, множны лік «нябёсы» мае надалей сваё значэньне: намякае на паліфанію, якой характарызуецца «той сьвет». Таму Станкевічу пераклад «нябёсы» тут больш апраўданы.

Душа жывая і дыхаючая іста.

Ізноў добра відаць залежнасьць Сёмухі ад Сэптуагінты (psychē dzōsa) і роспачнае імкненьне Станкевіча быць як мага больш блізкім да «арыгіналу». «Роспачнае», бо чарговы раз ён імкнецца перакладаць тое, што немагчыма перакласьці. Нэфэш – гэта сапраўды нешта, зьвязанае з дыханьнем і паветрам. Нэфэш – гэта таямнічы подых, наяўны ў кожным стварэньні, тое, за кошт чаго істота (Станкевічава «іста») жыве. Замест «дыхаючая іста» лепш, пэўна, ужыць слова «душа», хоць і прыходзіцца за гэта плаціць пэўную цану: «душа» ў навачаснай, посткартэзіянскай эпосе мае іншую канатацыю, чымся нэфэш у старажытных габрэяў ці psychē ў грэкаў або anima ў рымлянаў. «Душа» ў старажытнасьці была вольная ад дуалістычнай антрапалёгіі (супрацьпастаўленьня душы і цела) і абазначала папросту істоту, здольную жыць (дыхаць).

Ужыўшы аналітычны зварот «дыхаючая іста», Станкевіч ужо не захацеў прыстаўляць прыметнік «жывая», хоць ён і наяўны ў «арыгінале», бо канструкцыя «дыхаючая іста жывая» была б ужо задзіўная. Тут можна паставіць пытаньне: а навошта ў самім габрэйскім тэксьце стаіць гэты прыметнік, няўжо нэфэш («душа») можа быць «нежывая»? Нэфэш хаййа – гэта плеаназм, але ён, відавочна, выконвае тут сваю функцыю. Калі прачытаем усю фразу па-габрэйску:

ВА-ЙЕХІ ХА-АДАМ ЛЕ-НЭФЭШ ХАЙЙА

– то зноў напаткаем знаёмае слова х-й-х, толькі цяпер у дзеепрыметнікавай форме (хаййа – якая жыве, жывучая), якое перагукваецца зь першым Богавым словам (йехі), Ягоным таямнічым Імем (Й-Х-В-Х) і імем Вялікай Маткі, Эвы (Хавва). Плеаназм тут цалкам апраўданы. Кніга Быцьця мэтадычна і пасьлядоўна вучыць нас, філёзафаў і нефілёзафаў, вымаўляць слова «быцьцё». Яна вучыць вымаўляць яго так старанна і ўважліва, так далікатна і чула, каб яно магло абазначаць сьвятло і жыцьцё, паўставаньне і раджэньне (фюзіс), душу і дыханьне, архетып Бога-Айца і Эвы-Маткі. Цікава, як выглядала б анталёгія Гайдэгера, калі б ідэю «прыгадваньня старажытнагрэцкага «быцьця» ён дапоўніў ідэяй «прыгадваньня старажытнагабрэйскага «быцьця»...

Запавет і... змова.

Гэта чарговы панятак, вельмі важны для біблістыкі і багаслоўя. Ідэя «пагадненьня», якогась «паразуменьня» між Богам і чалавекам мае фундамэнтальнае значэньне як для юдаізму, так і для хрысьціянства. Гэтае пагадненьне-паяднаньне ўтварае процівагу для трагічнага разрыву, які адбыўся пасьля таго, як чалавек заключыў пакт з сатаной і збунтаваўся супраць Бога. Таму нічога дзіўнага, што ідэя аднаўленьня першапачатковай еднасьці між чалавекам і ягоным Стваральнікам зьяўляецца цэнтральнай арганізоўнай ідэяй як Старога, так і Новага запавету.

Усё гэта значыць, што выбар адпаведнага тэрміну, які б аптымальна адлюстроўваў тэалягему божа-чалавечага паяднаньня, ёсьць сур’ёзнаю справай. Сёмуха прапануе нам «запавет», Станкевіч «змову», а Галіна Сініла ўжывае спалучэньне «запавет-саюз».

Інтэнцыю Станкевіча зразумець няцяжка: ён хоча адлюстраваць першапачатковы сэнс габрэйскага бэріт, якое Вульгата перакладае або як foedus – «хаўрус» (ад якога пайшло вядомае нам «фэдэрацыя»), або як pactum – «мірная дамова». У іншых мовах бэріт перакладаецца як: іт. patto, рас. союз, польск. przymierze, анг. covenant, ням. Bund, літ. sandora. Бэріт абазначае: пагадненьне, паразуменьне, пакт, дамова, і таму Станкевіч прымае рашэньне ўжыць слова «змова», відавочна, каб перадаць аспэкт партнэрскасьці. Але гэтае слова выклікае эфэкт, аналягічны да «цешчы»: адразу ж уяўляецца «змова» як нейкі кансьпірацыйны плян хаўрусьнікаў.

Што тычыцца Сёмухавага слова (запавет), дык яно зноў сьведчыць аб залежнасьці ад Сэптуагінты. Грэцкія перакладчыкі пераклалі бэріт як diathēkē, і, здаецца, не зусім памысна. Гэтае слова губляе аспэкт «гарызантальнай», партнэрскай рэляцыі, наяўны ў габрэйскім слове, а набывае значэньне «вэртыкальнай» рэляцыі: Бог – заканадаўца, а чалавек – законавыканаўца; Бог – актыўны бок у стварэньні «дамовы», а чалавек – пасіўны. Больш-менш такую ж сэмантыку пераймае і беларускае слова «запавет».

Патрэбен нейкі трэці тэрмін. Які? Трэба пашукаць.

Дабраславеньне і дабраславенства.

Так парадаксальна склалася, што «благаслаўленьне» сталася нейкім пракляцьцем для беларусаў. Можна стрэць добрых паўтузіна тэрмінаў на азначэньне таго ж самага канцэпту: у тэкстах БАПЦ часам зьяўляецца вэрсія «хвалаваньне», у Чарняўскага – «багаслаўленьне», Сёмухі – «дабраславеньне», Станкевіча – «дабраславенства», а яшчэ: «дабразычэньне», «дабрашчасьценьне» і «бла(га)слаўленьне».

Усе тэрміны, апрача апошняга, зьяўляюцца штучнымі наватворамі і, мабыць, не найлепшай якасьці. Наўрад ці беларусы здолеюць звыкнуцца зь якім-кольвек з гэтых тэрмінаў. А ў слове «бла(га)слаўленьне» многія выкрываюць, здавалася б, найгоршую «крамолу»: складовая частка гэтага слова «блага» мае ў сучаснай беларускай мове выразна нэгатыўнае значэньне: «дрэнна», «нядобра». Выходзіць, што «благаславіць» азначае «дрэннаславіць»!

А я буду бараніць «благаслаўленьне». Па-першае, «блага» – гэта амонім. Ён сапраўды ў большасьці выпадкаў мае значэньне «дрэнна», «кепска». Але існуюць у нашай мове формы, у якіх «схавана» слова «блага» з дадатным значэньнем, напр. у падпарадкавальным злучніку балазе («добра што») і словах паблажлівасьць, паблажлівы («па-благу»). Нікому, здаецца, не прыйшло ў галаву перайначваць згаданыя словы на падобрлівасьць, падобрлівы. «Благаслаўленьне» ёсьць тым словам, унутры якога «блага-» захавала сваё першапачатковае, станоўчае значэньне: «добра», «шчасна».

Канстатацыя аманімічнасьці гэтага слова, здавалася б, павінна быць аргумэнтам супраць уключэньня яго ў склад важнага тэалягічнага тэрміну. І тут трэба зрабіць невялічкую зацемку з абшару лінгвістычнай філязофіі. «Там, дзе рознасьць значэньняў, так бы мовіць, татальная, дык маем папросту справу з такой аманімічнасьцю, якая ў прынцыпе не стварае ніякіх сур’ёзных клопатаў, паколькі «на сэмантычным узроўні», у канкрэтным кантэксьце за кожным разам выразна відаць, у якім значэньні гэтае слова ўжыта», – піша праф. Ганна Разьнярова. Такім чынам, ня ўсякая полісэмія ёсьць шкоднай. Калі полісэмізм мае дзьве канатацыі С-1 і С-2, рознасьць якіх дастаткова вострая, то такі полісэмізм «бяскрыўдны». У такіх выпадках кантэкст беспраблемна «адсейвае» непатрэбную канатацыю. Цяжка прыдумаць больш вострую канатацыйную рознасьць, чымся ў выпадку беларускага «блага». Ці яно значыць «кепска» (С-1), ці «добра, шчасна» (С-2) – на 100 % акрэсьлівае кантэкст. Так што праблема зь «неадпаведным разуменьнем» часткі «блага-» ў складзе «благаслаўлёны» створана штучна. Насамрэч мы добра разумеем гэтае слова.

Па-другое, «блага» значыць нешта больш, чым «добра». Гэтае першае слова этымалягічна павязана з польскім «błogi», «błogość»і расейскім «блаженный», «блаженство»; да таго ж у расейскай мове яно ўваходзіць у склад іншага важнага багаслоўскага тэрміну: «благодать» (бел. ласка, мілата). Гэтая лексэма тоіць у сабе шэраг важных сэмантычных адценьняў, як: «шчасьце, задавальненьне, патоля, супакаеньне». Нічога дзіўнага, што літоўцы на азначэньне «благаславіць» вынайшлі слова «laiminti», якое ўтворана ад «laim?» – шчасьце. Нямецкі філёзаф Ёзэф Піпэр у трактаце «Любоў» згадвае пра адно сваё фэнамэнальнае адкрыцьцё: «Я даведаўся, – піша, – што ў расейскай мове існуе слова благость са значэньнем «любоў Бога да чалавека».

Ну, і the last but not the least, «блага» мае старажытнае, праіндаэўрапейскае паходжаньне. Яно выступае, напрыклад, у назьве старой пачцівай кнігі «Бхагават гіта» («Благаслаўлёная песьня»). Дык няхай нашае слова «благаслаўленьне» нясе ў сабе добрую памяць пра гэтае добрае слова.

1.1.5. БОГААБ’ЯЎЛЕНЬНЕ І ДЗЕСЯЦІСЛОЎЕ
Богааб’яўленьне і Дзесяціслоўе – гэта два «макраканцэпты», паняткі, якія аб’ядноўваюць іншыя паняткі і ўтвараюць арганізоўную ідэю, галоўны матыў у дыскурсе Старога і Новага запаветаў.

Калі б мы хацелі пачаць расказваць гісторыю Ізраілю, то маглі зрабіць гэта так: На пачатку быў Агонь. Майсей, дысыдэнт-выгнаньнік, непадалёку ад Мадыямскай зямлі, на гары Харыва, меў нетыповы відзеж: палаў куст, не згараючы. Агонь, як вядома, –сымбаль тэафаніі. Прыгледзьмася векапомным Богавым словам, сказаным тады Майсею, у беларускім перакладзе (Кніга Выхаду):

	Сёмуха	Станкевіч
3:14	Я – Сутны. І сказаў: так скажы сынам Ізраілевым: Сутны паслаў мяне да вас.	Я Ё, Каторы Ё. І сказаў: Гэтак скажы сынам Ізраелявым: «Я Ё паслаў мяне да вас».

Сёмуха, перакладаючы Я – Сутны, найвідавочней, залежны ад праваслаўнага сынадальнага перакладу, дзе фігуруе: Я есмь Сущий. Габрэйскае словазлучэньне эх’е ашэр эх’е больш літаральна перакладае Сэптуагінта: egō eimi hos eimi, Вульгата: ego sum qui sum, польск. Jestem, który Jestem, а таксама Станкевіч: Я Ё, Каторы Ё. «Сутны» – гэта цікавая вынаходка, вартая ўвагі, хоць Галіна Сініла аддала б тут перавагу слову Існы.

Але ані «Сутны», ані «Існы» ня здольныя перадаць аспэкт жыцьця-паўставаньня-раджэньня, наяўны ў габрэйскіх вытворных ад слова х-й-х. Калі Ян Багаслоў у апошняй кнізе Бібліі (Апакаліпсіс) будзе раз-пораз стасаваць да Хрыста грэцкі дзеепрыметнік Dzōn «Які Жыве» (у Чарняўскага – «Жывучы»), дык будзе тым самым сыгналізаваць, што гэта тое сама, што і габрэйскае Яхвэ (скарот ад эх’е ашэр эх’е). Грэцкае Dzōn перагукваецца са словам Dzōē (а гэта сэптуагінтаўскі пераклад імя «Эва»), гэтаксама, як і габрэйскае Яхвэ са словам Хавва, аб чым была ўжо гаворка. Было б добра Сёмухава «Сутны» дапоўніць фармантамі «Жытны» і «Родны», калі б яны ня несьлі ў сабе непатрэбнай дадатковай сэмантычнай нагрузкі.

Пяройдзем жа цяпер да дваццатага радзьдзелу Кнігі Выхаду (4–17):

	Сёмуха	Станкевіч
20:4—6	Не рабі сабе куміра і ніякай выявы таго, што на небе ўгары, і што на зямлі ўнізе, і што ў вадзе ніжэй зямлі; не пакланяйся ім і не служы ім, бо Я Гасподзь, Бог твой, Бог руплівец, Які карае дзяцей за віну бацькоў да трэцяга і чацьвёртага роду, што ненавідзяць Мяне, і, Які чыніць мілату тысячам родаў, што любяць Мяне і шануюць запаведзі Мае.	Не рабі сабе выразанага балвана і ніякага абраза таго, што на нябёсах угары, і што на зямлі далавах, і што ў вадзе ніжэй зямлі. Ня кланяйся ім і ня служы ім, бо Я СПАДАР, Бог твой, Бог завіднік, што давядаецца зь бяспраўям бацькоў да дзяцей да трэйцяга і аж да чацьвертага пакаленьня тых, што ненавідзяць Мяне, і чынячы міласэрдзе тысячам любячым Мяне і дзяржачых расказаньні Мае.
20:7	Не вымаўляй імя Госпада, Бога твайго, марна, бо Гасподзь не пакіне без пакараньня таго, хто вымаўляе імя Яго марна.	Не мянуй імені СПАДАРА, Бога Свайго, здарма; бо СПАДАР ня будзе мець за нявіннага таго, хто мянуе імя яго здарма.
20:8	Але памятай пра дзень суботні, каб сьвяціць Яго (...).	Памятуй дзень сыботні, каб сьвяціць яго (...).
20:12	Шануй бацьку твайго і маці тваю, каб падоўжыліся дні твае на зямлі, якую Гасподзь, Бог твой, дае табе.	Сьці айца твайго а маці сваю, каб працягнуліся дні твае на зямлі, каторую СПАДАР, Бог Твой, даець табе.
20:13	Не забівай.	Не забівай!
20:14	Не чыні пералюбу.	Не чужалож!
20:15	Ня крадзь.	Не крадзі!
20:16	Не кажы ілжывага сьведчаньня на блізкага твайго.	Ня сьветч на бліжняга свайго сьветчаньням хвальшывым!
20:17	Ня прагні дому блізкага твайго; ня прагні жонкі блізкага твайго, ні раба ягонага, ні рабыні ягонай, ні вала ягонага, ні асла ягонага, нічога, што ў блізкага твайго.	Не жадай дому бліжняга свайго; не жадай жонкі бліжняга свайго, ані слугі ягонага, ані служэбкі ягонае, ані вала ягонага, ані асла ягонага, ані нічога, што ў бліжняга твайго!

Што тычыцца слоўных асаблівасьцяў, дык я выдзеліў (курсівам) пару «кумір» – «выразаны балван», і «Бог рупліўца» – «Бог завіднік». Першая пара цікавая стылістычнай афарбоўкай: Сёмуха ўжывае тут пачцівае, ледзь ня кніжнае слова «кумір», а Станкевіч – узятае з прастамоўя «балван», без патрэбы дадаўшы прыметнік «выразаны». Большую ўвагу варта зьвярнуць на чарговы тэалягічны канцэпт, выражаны Сёмухам пры дапамозе словазлучэньня «Бог рупліўца», а Станкевічам – «Бог завіднік». Станкевіч, як заўжды, бліжэйшы да «арыгіналу», бо эль-канна сапраўды значыць «Бог-зайздросны», таму ў польскай Бібліі чытаем «Bóg Zazdrosny», а ў расейскай «Бог ревнивый». Але Сэптуагінта перакладае: theos zēlotēs, і гэтаксама, пры дапамозе грэцызму, Вульгата: Deus zelotes, дзе размываецца крыху першапачатковае значэньне эль-канна, бо zēlotēs можа значыць ня толькі «зайздросьнік», але таксама «руплівец, заўзяты».

Катэгорыя «зайздрасьці», што праўда, амбівалентная, але таксама і вобраз Бога ў СЗ быў амбівалентны. Калі ж глянем на канцэпт «Бог-зайздросны» цераз прызму новазапаветнага Дабравесьця: Бог ёсьць любоў, Бог збаўляе (значэньне слова «Ісус»), дык зразумеем, у чым палягае Божая зайздрасьць: нязгода на сьмерць чалавека. Бог ніколі не пагодзіцца з тым, каб чалавек апынуўся ў валадарстве сатаны, таму што Ён, Бог, ёсьць Богам зайздросным. Эль-канна, Бог-Зайздросны – гэта вельмі важны тэонім, і ня варта яго выпраўляць на «рупліўца».

Цяпер пяройдзем да «граматычнай» праблемы. Яна датычыць спосабу перакладаньня дзесяці словаў (дзеясловаў), зь якіх пачынаецца кожная з запаведзяў. Як бачым, і Станкевіч, і Сёмуха пасьлядоўна стасуюць тут загадны лад («не рабі...», «не вымаўляй...» і. г. д.). У габрэйскім тэксьце не зусім так. Толькі два дзеясловы – закар (памятай) і каббэд (шануй) – можна перакласьці пры дапамозе загаднага ладу. Астатнія восем дзеясловаў стаяць у другой асобе мужчынскага роду адзіночнага ліку і належаць да так званай формы qal imperfect, а дзеясловы з такой формай маюць значэньне ня толькі загаднага ладу, але і абвеснага ладу будучага часу. Варта ўвагі, што Сэптуагінта і Вульгата, як і сучасныя ангельскі і францускі пераклады, скрупулёзна перадаюць гэтае сэмантычнае адценьне, таму дзесяць дзеясловаў выглядаюць наступным чынам:

Ня будзеш рабіць куміра...
Ня будзеш вымаўляць імя...
Памятай...
Шануй...
Ня будзеш забіваць.
Ня будзеш чыніць пералюбу.
Ня будзеш красьці.
Ня будзеш казаць ілжывага...
Ня будзеш прагнуць...

Адлюстраваньне гэтых нюансаў мае пэўныя інтэрпрэтацыйныя наступствы: тое, што мы называем «запаведзямі» або «загадамі», можна ўспрымаць як абяцаньні. Бог нібы бярэ на сябе абавязак ліквідаваць дэструкцыйныя наступствы першароднага грэху, прадугледжвае плян такога аздараўленьня чалавечай душы, у выніку якога чалавек ня будзе забіваць, красьці, сеяць нязгоду. Гэта якраз тое, на што паклаў асаблівы націск вялікі рэфарматар хрысьціянства, Марцін Лютэр: чалавек будзе ўратаваны не на падставе ягоных учынкаў, а дзякуючы Божай Ласцы. Ад чалавека патрабуецца адно толькі, каб адкрыўся на аздараўленчы ўплыў гэтай Ласкі.

1.2. ПЕСЬНЯ, РЫТМ І ТАНЕЦ
Кнігі Ёва, Псальмаў і Выслоўяў Салямона былі амаль цалкам напісаны ў вершаванай форме. Большасьць тэкстаў СЗ – як цьвердзяць дасьледнікі – маюць рэгулярныя прасадыйныя націскі. Гэта значыць, што ў Бібліі часьцей маем справу з паэзіяй, чымсьці са звычайнай нарацыяй.

Паэзія – гэта выклік. Для таго, каб уявіць, у чым заключаецца гэты выклік, зробім невялікае практыкаваньне. Гляньма на выслоўе з Кнігі Выслоўяў (15:32):

порэа’ мусар мо’эш напсо
вэшомэа’ токахат конэх лэб

– якое ў беларускіх перакладах так выглядае:

Сёмуха	Станкевіч
Хто не прымае настаўленьня, ня дбае пра душу сваю; А хто слухае засьцярогу, той набывае розум.	Хто адкідае навуку, грэбуе сваёю душою; Але хто слухае ўпікаў, дастаець розум.

Ужо сам факт, што Сёмуха мусіў ужыць удвая больш словаў (16), чым у габрэйскім тэксьце (8), паказвае, наколькі няпроста было перадаць гэтае двухрадкоўе.

З пункту гледжаньня сэмантыкі вялікіх праблемаў няма: галоўная думка выслоўя захавана, лёгка можам распазнаць рытарычную фігуру: антытэтычны паралелізм (утварэньне кантрасту паміж сэнсам першага і сэнсам другога радка). У гэтым пляне арыгінал і пераклад, можна сказаць, адносна ізамарфічныя. Але сэмантыка гэта яшчэ ня ўсё. Філёлягі ўказваюць на наяўнасьць у габрэйскай вэрсіі мэтрычнага паралелізму: двухрадкоўе ўтворана паводле прынцыпу 4 + 4, і ў першым, і другім радку па чатыры словы; наяўнасьць сынтактычнага паралелізму: кожны радок-сказ пабудаваны паводле прынцыпу: субстантывізаваны дзеепрыметнік + дапаўненьне + дзеепрыметнік у функцыі прэдыкату + дапаўненьне; наяўнасьць марфалягічнага паралелізму: субстантывізаваныя дзеепрыметнікі (порэа’ і вэшомэа’) у абодвух выпадках пабудаваны гэтаксама; наяўнасьць фанэтычнага паралелізму, што выяўляецца ў рэгулярным паўтарэньні /о/: тры разы ў першым і тры ў другім радку.

Ці ўсе гэтыя «несэмантычныя» асаблівасьці істотныя для разуменьня тэксту? Можна паставіць тут іншае пытаньне: ці ёсьць розьніца паміж слуханьнем гімну «Магутны Божа» ў выкананьні беларускага музычнага хору і слуханьнем гэтага ж гімну ў форме рэчытатыву на ангельскай мове? Розьніца, мабыць, ёсьць. Гімн, паэзія, музыка – нешта большае, чым сэмантыка. Таму на пастаўленае вышэй пытаньне трэба адказаць хутчэй за ўсё станоўча: так, «несэмантычныя» асаблівасьці істотныя для разуменьня тэксту, але яны, на жаль, неперакладальныя.

Паэзія – гэта танец. Танец словаў і гукаў. Калі хтосьці прыбыў у чужую краіну і ня ўмее выканаць танец туземцаў, яму застаецца затанчыць па-свойму. Дакладна так прыходзіцца паводзіць сябе і перакладчыку: ён мусіць стварыць уласны танец, які, хай сабе і непадобны да танцу абарыгенаў, паводле ўзроўню экспрэсіі, паводле аналёгіі рытму і гармоніі неяк перадасьць сэнс арыгінальнага танцу. Таму прыгледзьмася, як гэта рабілі Станкевіч і Сёмуха.

Найперш прапаную ўрывак з найстаражытнейшай у Бібліі песьні, называнай «Песьняй Дэворы і Варака», якая паўстала дзесьці пры канцы ІІ тыс. да н. э.

	Сёмуха	Станкевіч
Судзьдзяў 5:3—8	Слухайце, цары, уважайце, вяльможы: я Госпаду сьпяваю, я граю Богу Ізраілеваму. (...)	Слухайце, каралёве, настаўце вуха, князі, я СПАДАРУ, я буду сьпяваць а выхваляць СПАДАРА, Бога Ізраелявага. (...)
	Выбралі новых багоў, таму і вайна каля брамы. Ці відны былі шчыт і дзіда ў сарака тысяч Ізраіля?	Абралі новыя багі, тады бывала вайна ў брамах. Ці відзён быў шчыт а дзіда ў сараку тысячаў Ізраеля?

Хоць немагчыма дашукацца ў абодвух выпадках рэгулярнага рытму, то ўсё ж Сёмухавы «Слухайце, цары, / уважайце, вяльможы», «Выбралі новых багоў, / таму і вайна каля брамы» характарызуюцца нейкай дынамікай. І Станкевіч, і Сёмуха паважаюць прынцып паралелізму: дзеяслову слухайце ў першым адпавядае ўважайце/настаўце вуха ў другім радку. Другая частка трэцяга вэрсу мае ў Сёмухі будову хіязму: Госпаду сьпяваю – граю Богу, у той час як Станкевіч пабудаваў гэту частку трохі нязграбна.

А вось урывак зь іншае прыгожае і старажытнае песьні, песьні, якую – паводле Кнігі Выхаду – засьпявалі ізраільцяне пасьля пераходу цераз Чырвонае мора.

	Сёмуха	Станкевіч
15:5–6	Багны пакрылі іх: яны пайшлі ў глыбіню як камень. Правіца Твая, Госпадзе, праславілася сілаю; правіца Твая, Госпадзе, пабіла ворага.	Глыбіні пакрылі іх; яны пайшлі ў глыбіні, як камень. Правіца Твая, СПАДАРУУ, уславілася сілаю; правіца Твая, СПАДАРУ, разьмяжджуліла непрыяцеля.

Першы вэрс Сёмуха будуе згодна з даволі тыповай для габрэйскай паэзіі канструкцыяй: тэза – разьвіцьцё (або разьвязка) тэзы. Дакладна такая ж канструкцыя прысутнічае і ў папярэдне цытаваным двухрадкоўі: «Выбралі новых багоў, (тэза) / таму і вайна каля брамы (разьвязка тэзы)». Але эстэтычны посьпех такой канструкцыі залежыць ня толькі ад супастаўленьня сказаў з адпаведным сэнсам, але таксама ад максымальнай кароткасьці. Сёмухавы вэрс у гэтым сэнсе досыць добра і цэльна сфармуляваны, але нават і тут можна падумаць над магчымым скарачэньнем, напр. Багны пакрылі іх / і патанулі як камень. Другі радок-сказ становіцца бяз шкоды для сэнсу эліптычным: прапушчаны дзейнік «яны», бо ён разумеецца на падставе сэнсу першага радка. Тымчасам «патанулі» раўнаважна з «пайшлі ў глыбіню». Канструкцыю надалей псуе какафанічнае «пакрылі іх» у першым радку, але з гэтым, бадай, нічога ня зробіш.

Ніяк нельга проста так абмінуць увагай Найвышэйшую песьню Салямонаву, эратычна-рамантычны твор, які стаўся ўлюбёнай кнігай для містыкаў і багасловаў, якія шукалі шляхоў, каб як найбольш адэкватна распавесьці пра любоў Бога да Царквы і душы чалавека. Старажытны хрысьціянскі пісьменьнік, Арыген, застаючыся пад відавочным уплывам Найвышэйшае песьні, адважваецца нават Хрыста назваць erōs у плятонаўскім сэнсе слова. Сьвяты Рыгор з Нысы, які залічваецца да Айцоў Царквы, сьцьвярджае, што эратычная жарсьць (erōtikon pathos) ёсьць найлепшым сымбалем Божай любові ў адносінах да нас. Сярэднявечная схалястыка навучыла нас успрымаць Бога як Absolutus, асноўныя прыметы якога – нерухомасьць і нязьменнасьць, і Бог стаўся ў выніку далёкай і халоднай Абстракцыяй, зь якой немагчыма завязаць эмацыйныя стасункі. Містыкі наўпрост ці ўскосна пратэставалі супраць схалястычнага «багазнаўства»; пратэставала таксама Сьвятое пісаньне...

	Сёмуха	Станкевіч
1:2—4	Няхай вусны яго мяне пацалуюць! Бо лепшыя за віно твае ласкі. Ад водару мазяў тваіх імя тваё — як разьлітае міра; таму і дзяўчаты цябе кахаюць. Надзь мяне! Мы пабяжым за табою; — цар мяне ўвёў у харомы свае! Радавацца і весяліцца будзем з табою; — больш за віно будзем славіць пяшчоты; цябе годнасна любяць!	О, калі б ён цалаваў мяне цалаваньнем вуснаў сваіх! бо любосьць твая лепшая за віно; масьці твае прыемныя нюхаць, імя тваё — вылітая масьць. Цягні мяне за сабою, пабяжым; павёў мяне кароль да пакояў сваіх; мы радавацца а цешыцца зь цябе будзем; успамінаем любосьць тваю болей, як віно; пасьцівыя любяць цябе.

Сёмухаў пераклад гэтай кнігі зроблены сапраўды па-майстэрску, магчыма, тут, як нідзе, паэт адчуў, што можа быць напоўніцу самім сабой, што ня мусіць стрымліваць свой паэтычны імпэт, бо сама Кніга ня хоча ведаць ніякіх канонаў і абмежаваньняў. Бо яна ня проста песьня, а шір-ха-шірім, песьня песьняў, каралева гармоніі і сугучча. Гэтая кніга патрабуе ад перакладчыка, каб тварыў і сьпяваў, каб вызваліў эротыку слова. Сёмуха так і робіць. «Надзь мяне! Мы пабяжым за табою», – словы і гукі сапраўды падабраны, як кажуць, «з добрым слыхам». Адзіная хіба ў цытаваных вэрсах зроблена, здаецца, у наступным сказе: «Ад водару мазяў тваіх імя тваё...» – дзе бракуе сэнсавай зьвязкі паміж часткай ад водару мазяў тваіх і імя тваё.

Ян Станкевіч таксама сьвядомы важнага выкліку і таксама імкнецца надаць паэтычную форму свайму перакладу Найвышэйшае песьні, аднак робіць гэта няўдала. Ненатуральна выглядае фігура «цалаваць цалаваньнем», хоць у лацінскай і грэцкай, дзеля іншай спэцыфікі гэтых моваў, такая ж фігура (figura etimologica), наадварот, дадае калярыту: osculetur osculo i philēsatō philēmatōn. Там, дзе ў Сёмухі знаходзім далікатнае «Надзь...», у Станкевіча брутальнае «Цягні...», але найбольшы крызіс Станкевічавай эстэтыкі выяўляецца ў наступных месцах: «О, ты пазорная, прыяцелька мая, о, ты пазорная!» (Сёмуха: «Якая прыгожая ты, каханая! якая прыгожая ты!»), а таксама: «Я рожа шаронская, ліля далінаў!» (Сёмуха: «Я – раўнінны нарцыс Саронскі, я – лілея з даліны!»).

Мяне асабіста вельмі зьдзівіла, што Сёмуха адважыўся літаральна перакласьці вэрс 1:9. Многія сучасныя перакладчыкі наўмысна перайначваюць гэты вэрс, дзе закаханы юнак параўноўвае сваю любую да... кабылы. У старажытным блізкаўсходнім сьвеце гэта быў сапраўдны камплімэнт, але ў нашай гістарычна-культурнай прасторы можа ўспрымацца як абраза. Тым ня менш, у Сёмухавым перакладзе («З кабыліцаю з фараонавай калясьніцы параўнаў я цябе, каханая») «кабыліца» гучыць цалкам прыстойна нават для сучаснага вуха. Гэты зварот можа, праўда, зьдзівіць, але ня нішчыць атмасфэры любоўнага сузіраньня і захапленьня.

Уражваюць у Сёмухі цудоўныя вынаходкі, кшталту «найпрыгажэйшая краска-дзяўчына», або «як лілея сярод бадзякоў», «пупышкі покнуліся». Абеларушаная Сёмухам Найвышэйшая песьня ў многім пераўзыходзіць польскія або расейскія аналягі.

Варта таксама зьвярнуць увагу на намэнклятуру «любові»: гэты канцэпт у Сёмухі абслугоўваюць розныя словы: «каханьне», «ласкі», «пяшчоты», у той час як Станкевіч пасьлядоўна ўжывае слова «любосьць». Сэптуагінта чамусьці ўпадабала мэтафорыку «грудзей» на азначэньне любові: там, дзе ў габрэйскім тэксьце зьяўляюцца вытворныя ад д-в-д (любоў), у грэцкім стракаем часам agapē (любоў, каханьне), а часам mastoi (грудзі), як напр. у гэтым выпадку (7:12–13):

Прыйдзі, любасны, выйдзем у поле, пабудзем у вёсках;
Выйдзем раніцай у вінаграднікі,
Падзівімся, як лаза зелянее, як пупышкі покнуліся,
Як зацьвілі гранаты;
Там я цябе прыгалублю.

У габрэйскім тэксьце апошні радок гучыць: там табе дам каханьне (эт-додай) сваё, а ў грэцкім: там табе дам грудзі свае. Усьлед за Сэптуагінтай тое ж самае робіць Вульгата: ibi dabo tibi ubera mea.

1.3. НАЗВЫ, ІМЁНЫ, АСОБЫ
Перад тым, як завяршыць агляд Старога запавету, зьвернем увагу на адну, бадай, з найцяжэйшых перакладніцкіх праблемаў: праблему перакладаньня імёнаў і назваў.

Кнігі Пяцікніжжа Сёмуха і Станкевіч мянуюць вельмі падобна: Быцьцё – Быцьцё, Выхад – Выхад, Лявіт – Левіт, Лікі – Лікі, Другі закон – Другапраўе, з той толькі розьніцай, што Станкевіч перад кожнай з назваў пазначае: Першая кніга Масеева, Другая... і. г. д., адлюстроўваючы тым самым паданьне аб тым, што Пяцікніжжа напісаў сам Майсей. (Найбольш парадаксальны аспэкт гэтага паданьня ў тым, што Майсей павінен быў апісаць, у такім разе, таксама ўласную сьмерць і пахаваньне ў «Пятай кнізе Майсея».) Наступныя кнігі: Кніга Ісуса, сына Нава – Кніга Ігошуі Нунянка, Кніга Судзьдзяў – Кніга Судзьдзяў Ізраелевых, аднолькава ў абодвух гучыць Кніга Рут. Чарговыя чатыры гістарычныя кнігі разыходзяцца ў назвах: чатыры Кнігі царстваў у Сёмухі падзелены на Першую і Другую Самуйлаву і Першую і Другую Гаспадарстваў у Станкевіча. Такім чынам, Сёмуха адлюстроўвае ўсходнюю бібліянімічную традыцыю, якую запачаткоўвае Сэптуагінта, а Станкевіч заходнюю, запачаткаваную Вульгатаю. У габрэйскай жа Бібліі, як ужо згадвалася вышэй, няма падзелу на чатыры кнігі, ёсьць адна суцэльная кніга пад назовам Мэлёхім.

І Сёмуха, і Станкевіч назвалі габрэйскія хронікі Кнігамі летапісаў, кнігу прыказак і выслоўяў перакладчыкі назвалі адпаведна Кнігай выслоўяў Салямонавых і Кнігай Прыказяў Салямонавых, Эклезіяста – Кніга Прапаведніка і Казаньнік, а «Шір ха-шірім» – Найвышэйшая песьня Салямонава і Кніга Песьні над Песьнямі Салямонавае.

У выпадку абеларушваньня назваў і імёнаў у Станкевіча зноў жа назіраем імкненьне да як мага большай, тым разам фанэтычнай, блізкасьці да арыгіналу (параўн. выбар формы Ігошуа, Сёмуха: Ісус), а таксама ўплыў заходняй фанэтычнай традыцыі. Як вядома, лаціньнікі аддаюць перавагу змычнаму спосабу вымаўленьня губных зычных (п, б), а спадкаемцы грэка-рускай традыцыі – шчыліннаму (ф, в). Такім чынам, у Сёмухі знаходзім Вавілон, а ў Станкевіча – Бабілён, адпаведна: Арфаксад і Арпаксад. Станкевіч таксама імкнецца любой цаной адлюстраваць яўрэйскі заднепаднябенны зычны, які на пісьме пазначаецца літарай айін, а ў вымаўленьні блізкі да нашага «г»: Гагар, Гагей, што стварае чарговыя нязручнасьці як для беларускага чытача, так і слухача. Сёмуха ж пачуваецца вольным ад абавязку адлюстроўваць гэтыя нюансы: Агар, Агей. І слушна.

* * *

Стары запавет – гэта выпрабаваньне ня толькі для перакладчыка. Гэта выпрабаваньне для кожнага чытача і чытачкі, як для г. зв. «простага верніка», так і для загартаванага багаслова. Стары запавет шакуе нас прэзэнтаваным вобразам Бога і вобразам чалавека, шакуе апісаньнямі зла і сваволі, шакуе таксама сваёй супярэчлівасьцю... Чаму так? Хтосьці зацеміў, што Стары запавет – гэта постмадэрнісцкі твор. Сказана ня дужа арыгінальна, тым ня менш, часам варта глянуць на Біблію як на прастору рознасьці і множнасьці, дзе нават Адзіны Бог захацеў выступіць, як было адзначана раней, у множным ліку.

Стары запавет – гэта твор, створаны паводле прынцыпу мімэсіс, імкненьня як мага больш дакладна адлюстраваць драму, якая разыгралася пасьля Грэхападзеньня. Адным з момантаў гэтае драмы было паўстаньне фальшывага вобразу Бога: сатана падбаў, каб чалавек пачаў успрымаць Бога паводле падабенства да самога сатаны: як крывавага дэспата і помсьлівага валадара. Таму нічога дзіўнага, што абраны народ атрымаў забарону ўяўляць Бога і вымаўляць Ягонае імя. Стары запавет распавядае нам гісторыю ідэнтыфікацыі Бога-Яхвэ, гісторыю адкрываньня сапраўднага Бога.

Галоўнай умовай плённага падарожжа па Бібліі ёсьць духоўная і інтэлектуальная мабільнасьць. Менавіта таму мы выконвалі складаныя манэўры: раз рухаліся ад старажытнага слова да сучасна-беларускага, а раз – наадварот. Такія манэўры дазваляюць нам прыгадаць

cel słowa, jak słowo się czyta
w sobie samem

як кажа Норвід.

2. Новы запавет

«Novum [testamentum] in Vetere latet, Vetus in Novo patet»: «Новы запавет хаваецца ў Старым, а Стары адкрываецца ў Новым», – гэтак акрэсьліў узаемасувязь двух Запаветаў сьвяты Аўгустын.

Гэтая дыялектыка latet-patet (хаваецца-адкрываецца) ёсьць рэгулятарнай ідэяй для ўсякіх багаслоўскіх пошукаў. Гэтую ідэю можна таксама перанесьці і на філялягічна-філязафічны ўзровень і запытацца: якім чынам адбываецца «адтойваньне» біблійнага сэнсу беларускаю мовай? Адважмася сканкрэтызаваць Аўгустынаву сэнтэнцыю наступным чынам: Vetus – гэта будзе старажытнагрэцкі тэкст, а Novum – сучаснабеларускі.

Ойча.

Гэтаксама як Стары запавет вучыў нас правільна вымаўляць слова «быцьцё», Новы вучыць вымаўляць слова «Айцец». Таму найперш прыгледземся да г. зв. Малітвы Гасподняй (Мацьвей 6:9–13):

Сёмуха	Чарняўскі	Станкевіч
Войча наш, Які ёсьць на нябёсах! Хай сьвеціцца імя Тваё; Хай прыйдзе Царства Тваё; Хай будзе воля Твая як на небе, так і на зямлі. Хлеб наш надзённы дай нам сёньня і даруй нам правіны нашыя, як і мы даруем вінаватым нашым, і не дапусьці нас да спакусы, але ратуй нас ад ліхога; бо Тваё ёсьць Царства і сіла і слава навекі. Амін.	Ойча наш, каторы ёсьць у небе, сьвятым будзь імя Тваё, прыйдзі валадарства Тваё, будзь воля Твая як у небе, так і на зямлі. Хлеба нашага штодзённага дай нам сёньня і адпусьці нам грахі нашыя, як і мы адпушчаем вінаватым нашым, і ня ўводзь нас у спакусу, але збаў нас ад ліхога.	Войча наш,Каторы ёсьць у нябёсах, сьвяціся імя Тваё, прыйдзі гаспадарства Тваё, будзь воля Твая, як на небе, так і на зямлі. Хлеба нашага штодзённага дай нам сядні. І даруй нам віны нашыя, як і мы даруем даўжнікам нашым. І ня ўводзь нас у спакусу, але збаў нас ад злога, бо Тваё ё гаспадарства а моц а хвала на векі. Амін.

Першае, што кідаецца ў вочы, дык гэта адсутнасьць г. зв. даксалёгіі ў Чарняўскага, якую знаходзім у Сёмухі і Станкевіча (частка, выдзеленая курсівам). Гэта якраз тое месца, калі мы сутыкаемся з праблемай адсутнасьці арыгіналу. Так, ёсьць, можна сказаць, некалькі арыгіналаў: у адным «арыгінале» ёсьць даксалёгія, у іншым няма.

Сёмуха і Станкевіч інакш, чымся Чарняўскі, ужываюць форму «Войча». Прыстаўны гук [в], здавалася б, зусім не ўплывае на сэнс слова, уплывае хіба што на манеру вымаўленьня. Падаецца, што за выбарам такое формы стаіць пэўная інтуіцыя: надаць слову «Ойча» адценьне фамільярнасьці, пэўнай асаблівай блізіні, той блізіні, якая выразна адчуваецца ў сэміцкім (арамэйска-габрэйскім) Абба. Прыстаўны гук мадыфікуе сэнс слова.

Вяртаньне. Насычэньне. Шчасьце.

Стары запавет быў запаветам нормаў і загадаў, а Новы – як даводзіць сьв. Павал – ёсьць запаветам веры і ласкі. Таму пасьля «(В)Ойча» на першы плян выходзяць тры тэалягемы, якія ў грэцкай мове абслугоўваюцца тэрмінамі: metanoia, plēroun, makariotēs. Беларускія перакладчыкі па-рознаму перакладаюць гэтыя словы і іх вытворныя.

Сёмуха	Чарняўскі	Станкевіч
1. Пакайцеся, бо наблізілася Царства Нябеснае.	Навяртайцеся, бо наблізілася Каралеўства Нябеснае.	Кайцеся, бо дабліжылася гаспадарства нябёснае!
2. Не парушыць (...) прыйшоў Я, але зьдзейсьніць.	Я прыйшоў не скасаваць закон або прарокаў, але споўніць.	Я не прыйшоў узрушыць (...), а споўніць.
3. Дабрашчасныя ўбогія духам...	Шчасьлівыя ўбогія духам...	Шчасьлівыя ўбогія духам...

Першая тэалягема metanoia і яе аднакарэнная дзеяслоўная форма metanoeite зь цяжкасьцю перакладаюцца на якую-кольвечы мову, нават на лацінскую. Мэтанойа літаральна значыць «зьмена мысьленьня», а тэалягічным антонімам гэтага слова можа быць sklerokardia, літаральна, «склероз сэрца», духоўная зацьвярдзеласьць, «косный консерватизм», як скажа Сяргей Булгакаў.

Перакладчыкі вымушаны тут паказаць, як яны разумеюць гэтую «зьмену мысьленьня». Лацінская Вульгата запачаткавала інтэрпрэтацыю мэтанойі як «пакаяньня»: Poenitemini... – значыць: пакутуйце! кайцеся! За гэтай інтэрпрэтацыяй пайшлі, як бачым, Станкевіч і Сёмуха. Чарняўскі ж рэпрэзэнтуе іншую інтэрпрэтацыйную традыцыю: мэтанойа – гэта «на-вяртаньне», вяртаньне да Бога-Айца паводле аналёгіі да вяртаньня блуднага сына да свайго бацькі або вяртаньня чужаложніцы/чужаложніка да свайго мужа/жонкі. Цягам часу біблійная мэтафорыка навяртаньня «набрыняла» дадатковым, філязафічным сэнсам: навяртаньне – гэта зварот да Сонца, Сьвятла, Ісьціны, Алетхэйі. Гэты дадатковы сэнс наклаўся – як пераканаўча паказвае Вэрнэр Егер – пад уплывам плятонаўскай катэгорыі еpistrophē, што абазначае зварот, скіраваньне пагляду (да Сонца, да Сусьвету Ідэяў). Таму расейская Біблія перакладае мэтанойю як «обращение».

Тэалягему plēroun перакладчыкі аддаюць словамі «зьдзейсьніць» або «споўніць». Гэтае «зьдзяйсьненьне-спаўненьне» абазначае стасунак Ісуса Хрыста да старазапаветнага аб’яўленьня, а разуменьне гэтага стасунку ўплывае на кшталт хрысьціянскага багаслоўя. Некаторыя спрабуюць гэта «зьдзяйсьненьне» інтэрпрэтаваць як праяву ляяльнасьці Хрыста ў стасунку да законаў і этыкі СЗ, і такое разуменьне, здавалася б, пацьвярджае блізкі кантэкст: «Я не прыйшоў скасаваць...» Але далейшы кантэкст ужо стварае неверагодныя цяжкасьці: Хрыстос выступае з вострай крытыкай фарысэяў і кніжнікаў (ахоўнікаў старазапаветнай артадоксіі) і ўводзіць рэвалюцыйны для тагачаснага юдэйскага асяродзьдзя прынцып: «Не чалавек для суботы, а субота для чалавека!»

Plēroun мае значэньне ня толькі «зьдзейсьніць, споўніць, выканаць», але таксама «спатоліць (смагу), насыціць», а можа выступаць таксама са значэньнем «апладніць, зрабіць цяжарнай». Амаль безь ніякіх стратаў для сэмантыкі Вульгата перакладае implere, але іншыя мовы знаходзяцца ў больш нязручным становішчы.

Што тычыцца «шчасьця» ў эвангелічным разуменьні, дык справа, як здаецца, намнога больш простая. «Шчасьлівыя ўбогія духам...», «Шчасьлівыя плачучыя...» і г. д. цалкам добра адлюстроўваюць грэцкае Makarioі... ці лацінскае Beati. Расейскі ж варыянт Блаженные... падаецца ўсё больш «шчасьлівейшым», а гэта дзеля спэцыфікі слова «благо», пра якую мы згадвалі вышэй. Сёмухава ж вынаходка «дабрашчасныя» тут цалкам дарэчы, даданьне «дабра-» ня толькі эмфатызуе, суўзмацняе слова, але і сыгналізуе, што тут гаворка ідзе пра «шчасьце» асаблівага тыпу.

Прыгледзьмася цяпер некаторым іншым тэрміналягічным прапановам:

Сёмуха	Чарняўскі	Станкевіч	грэцкі тэкст
Ісус	Езус	Ісус	Iēsous
Дабравесьце	Эвангельле	Евангеля	Euaggelion
Царква	Царква	Царква	Ekklesia
Ягня	Ягня	Баранчык	Ho amnos / to arnion

«Ісус/Езус» – гэта спрошчаная вэрсія слова «Егошуа», якое значыць «Яхвэ збаўляе». Як бачым, гэтае Імя захавала ў сабе групу значэньняў, зьвязаных са словам х-й-х (быць-жыць-радзіць-паўставаць), да якой дадалася група значэньняў, зьвязаных са словам «збаўляць».

У беларускіх тэкстах можна стрэць прынамсі тры вэрсіі Гасподняга імені: Іісус, Ісус, Езус. Падаецца, што найбольш натуральным і найбольш філялягічна апраўданым варыянтам ёсьць «Ісус» (вэрсія Станкевіча–Сёмухі). Натуральны, бо больш зручны ў вымаўленьні, чымся «Езус» або «Іісус», а апраўданы прынцыпамі ператварэньня грэцкіх імёнаў і назваў: грэцкая «эта» (доўгае «э») у большасьці выпадкаў пераходзіць у і (ы) у беларускай мове: Eirēnē – «Ірына» (з на канцы слова не ўваходзіць у рахубу, бо яно першапачаткова было доўгім а), ʻĒrod – «Ірад». Такім чынам, Iēsous павінна ператварыцца ў «Іісус», а потым, водле прынцыпу спрашчэньня, у «Ісус».

Сярод трох перакладчыкаў толькі Сёмуха рашаецца адмовіцца ад грэцызму «Эвангельле/Евангеля» і прапануе «Дабравесьце». Гэта, мабыць, той выпадак, калі пурызм ані не дэфармуе сэнсу, ані ня ўводзіць нязручнасьцяў у вымаўленьні. Наадварот, «Дабравесьце» гучыць прыгажэй і лепей. Адзіным мінусам гэтай опцыі ёсьць замазваньне назоўнікавага сэнсу слова ў вытворных: дабравесны, дабравешчаньне. Прыходзіцца альбо пагаджацца з гэтай «невыразнасьцю», або ўводзіць грэцызмы: «эвангелічны», «эвангелізацыя».

Усе тры перакладчыкі аддалі перавагу «Царкве» перад магчымым канкурэнцыйным «Касьцёл». Цалкам слушна, бо, па-першае, царкоўнаславянская моўная традыцыя ў Беларусі і старэйшая, і дамінуючая. Па-другое, жаночы род «Царквы» мае амаль багаслоўскае значэньне: адносіны паміж Хрыстом і Царквой заўсёды ўспрымаліся багасловамі як адносіны паміж Жаніхом і Нявестай. Гэтую оптыку запачаткаваў сам Ян Багаслоў, і яна ўласьціва, бадай, усім багаслоўскім традыцыям, усходнім і заходнім. Па-трэцяе, этымалёгія «Царквы» мае больш тэалягічны характар, чым «Касьцёлу»: царква ад kyrikē = Гасподняя. «Касьцёл» этымалягічна павязаны з італьянскім castello і анг. castle і абазначае замак, цьвярдыню, замкнёную прастору.

У літургічнай мове беларускай Каталіцкай царквы перамог, на жаль, партыкулярызм. Нягледзячы нават на тое, што два каталіцкія аўтарытэты – Станкевіч і Чарняўскі – выказаліся за «Царкву», у афіцыйную мову БКЦ уведзена слова «Касьцёл».

«Ягня» (рас. Агнец) – гэта «хрыстонім» (адно з імёнаў Хрыста), спосаб перакладаньня якога выклікаў і выклікае шматлікія спрэчкі. Найбольш натуральным, здавалася б, ёсьць слова «Ягня», але – пярэчаць «знаўцы» – яно адпадае, бо... ніякага роду. «Ягня» мусіць быць толькі мужчынскага роду! Вось і пачаліся спаборніцтвы па стварэньні запатрабаванага «мужчынскага ягняці». Высоўваліся прапановы: Агнец, Ягнец, Баранчык, Баранак... Рымска-каталіцкія літургісты спыніліся на апошнім, хай сабе і не найшчасьлівейшым, але «мужчынскім» баранку. Цікава толькі, чаму яны не перайначылі іншага ня менш важнага хрыстоніму: Слова, якое таксама ніякага роду! Трэба, мабыць, чакаць, што незадоўга будзем чытаць пачатак Пралёгу не: На пачатку было Слова, а: На пачатку быў Славец. Але найбольш цікава ў гэтым тое, што літургісты, застаючыся пад магіяй мужчынскага роду лацінскага Agnus, не заўважылі, што ў грэцкай, «арыгінальнай» Бібліі ёсьць два словы на абазначэньне Хрыста-Ягняці: ho amnos i to arnion, а гэтае другое якраз ніякага роду!

* * *

Мова ўтойвае быцьцё, выяўляючы яго – так цьвердзіў Марцін Гайдэгер, і так можам сьцьвердзіць мы пасьля доўгага і няпростага агляду Сьвятога пісаньня. Bы-маўленьне чагосьці азначае ня толькі яго вы-яўленьне, але таксама і «прыхаваньне»: мова так ці інакш «фальшуе» праўду быцьця.

Заўсёды, аднак, патрэбна духоўная мабільнасьць і мэтаноя, пра што гаварылася вышэй. Толькі гэткім чынам можна адкрыць боскае ў беларускім і беларускае ў боскім.

3. «Біблія як фэномэн культуры і літаратуры»

«Мы ёсьць часткай вялізнага, глыбокага культурнага мацерыка. Старажытныя тэксты – гэта пласт, да якога беларусы ўвогуле не далучаныя», – сказала аднойчы са смуткам беларуская біблістка, др. Ірына Дубянецкая.

Можа, ёсьць у гэтым выказваньні пэўны перагіб («увогуле не далучаныя»), але праўда, што беларусы пакуль што толькі павярхоўна і слаба зьвязаны з гэтымі «старажытнымі напластаваньнямі». А ці патрэбна, ці ўвогуле неабходна «зьвязвацца» зь якой-кольвечы старажытнасьцю? Кожны, бадай, скажа, што так, але паўстане потым пытаньне: як зьвязвацца? Інакш кажучы, нярэдка мы апынаемся ў сытуацыі таго этыёпскага вяльможы, які, трымаючы ў руках кнігу прарока Ісаі, прызнаўся апосталу Піліпу: «Як я магу зразумець, калі ніхто не растлумачыць мне?» Патрэбен «экскурсавод».

Такім экскурсаводам сталася для беларусаў Галіна Сініла, аўтарка нядаўна выдадзеных дзьвюх кніг пад назвай «Біблія як фэномэн культуры і літаратуры». Гэтая кніга пазначана як «навуковае выданьне», і цалкам слушна. Аўтарка, прэзэнтуючы духоўна-культурнае багацьце дзьвюх першых кніг Бібліі, ня толькі абапіраецца на старажытныя габрэйскія тэксты, але знаёміць чытача з гісторыяй інтэрпрэтацыі таго ці іншага тэксту Пісаньня, пачынаючы ад старажытных юдэйскіх мудрацоў і заканчваючы найбольш выбітнымі сучаснымі біблістамі-экзэгетамі. Але гэта яшчэ ня ўсё, што можна знайсьці ў кнігах спн. Сінілы; аўтарка старанна адсочвае таксама ўзаемадзеяньне Бібліі і эўрапейскай культуры, паказвае, напрыклад, якое значэньне мела Дзесяціслоўе для канцэпцыі натуральнага права Тамаса Аквінскага альбо Дрэва Жыцьця для аналітычнай псыхалёгіі Карла г. Юнга. Ня менш захапляе ўмелая падборка мастацкіх твораў, у якіх выкарыстаны біблійныя матывы. Раз-пораз на старонках кніг зьяўляецца ці то Вольфганг Гётэ, ці то Томас Ман, у творчым слове якіх ажывае Біблія. Асаблівую ўвагу аўтарка зьвяртае на філязафічнае рэха Божага Слова, паказвае, як яно адгукалася ў думцы Салаўёва, Аверынцава або Меня. Тым ня менш, бірка «навуковае выданьне» ў гэтым выпадку зусім не абазначае, што маем дачыненьне з сухім, акадэмічным дыскурсам. Кнігі цікава і займальна напісаны, уражвае як прыгожы стыль, лягічная структура, так і якасная беларуская мова.

Некаторых зьдзівіла маё ў маім папярэднім артыкуле эпізадычнае сьцьверджаньне пра міталягічны характар пэўных біблійных апавяданьняў. У свой час у Польшчы завязалася спрэчка паміж ксяндзом праф. Гэнрыкам Вітчыкам і езуітам Яцкам Прусакам наконт стасавальнасьці катэгорыі «міт» да біблійных аповедаў. Спадарыня Сініла ў сваім уступе вельмі добра праясьняе справу:

Міт становіцца канцэнтрацыяй духоўнага вопыту таго ці іншага народу, сыстэмай дазволаў і забаронаў, што выпрацавала тая ці іншая культура. Міт – заўсёды пэўная мадэль Сусьвету, ён нясе ў сабе вялікую рэальнасьць духу, рэальнасьць сьвядомасьці, за якой стаіць і рэальнасьць быцьця.

Зрабіўшы гэтую ўступную заўвагу, аўтарка пераходзіць да разьмежаваньня біблійнага міту ад усякіх небіблійных. «Сьвет, – прыкмячае Сініла, – упершыню паўстае як адкрытая дынамічная сыстэма, і фундамэнтам такой мадэлі сьветабудовы зьяўляецца сама ідэя Адзінабожжа».

Біблія – гэта сусьвет сымбаляў. Вельмі добра гэта разумее Галіна Сініла, таму спэцыяльным чынам спыняецца на кожным напатканым містэрыёне, г. зн. таямнічай зьяве – зьяве, якая апрача эмпірычна даступнага боку хавае духоўны, глыбейшы зьмест. Цяжка зразумець старажытныя тэксты, калі ня возьмем пад увагу гістрычны кантэкст і Sitz im Leben, жыцьцёвае асяродзьдзе носьбітаў вуснай біблійнай традыцыі і аўтараў-пісьменьнікаў, якія і зафіксавалі на пісьме гэныя традыцыі. Зноў жа, аўтарка робіць гэта ўмела і «пэдагагічна», малюючы перад намі гістарычна-культурны фон падзеяў, апісваных у Бібліі, як бы выхоўвае ў нас «гістарычную эмпатыю», дазваляе ня толькі здабыць інфармацыю пра тагачасных людзей, але і адчуць іх сьветапогляд.

Шмат увагі надаецца таксама біблійнай філялёгіі. Напрыклад, аналізу аднаго толькі слова «Яхвэ» (сьвятога чатырохлітар’я й-х-в-х) прысьвечана амаль дзесяць старонак. Няма, бадай, ніводнага значнага слова, якое не было б разгледжана і растлумачана аўтаркай.

Можна, канечне ж, добра пашукаўшы, знайсьці невялічкія хібы або недакладнасьці. Прыкладам, згадваючы пра «Пасланьне да габрэяў», аўтарка прэзэнтуе яго як пасланьне сьв. Паўла, тымчасам яго аўтарства тут вельмі сумнеўнае. Сярод біблістаў пануе кансэнсус наконт таго, што гэтае пасланьне трэба трактаваць як ананімнае. Іншая заўвага будзе датычыць занадта ўпрошчанай візіі «рэлігійнай сьвядомасьці». Аўтарка піша: «Для рэлігійнай сьвядомасьці няма сумневу, што Кніга Быцьця запісаная прарокам Майсеем пасля Зыходу яўрэяў з Эгіпту ў XIV ці ХІІІ ст. да н. э.». Тут заўважаецца рэха пэўнага наканаваньня: непазьбежнасьць канфлікту розуму і веры. Тым часам рэлігійная сьвядомасьць ня можа быць глухой у стасунку да навуковых зьвестак. Як казаў яшчэ ў сярэднявеччы сьвяты Тамас: якая-кольвечы праўда, кім-кольвечы сказаная, ёсьць ад Духа Сьвятога. Адвечнае і першапачатковае пакліканьне навукі – «абслугоўваць праўду». Калі нават і не выяўляць яе, то, прынамсі, набліжаць да яе. Такім чынам, прынцыповы бунт супраць навукі ёсьць тым самым бунтам супраць праўды і, апасродкавана, супраць Духа Сьвятога. Калі Майсеева аўтарства Кнігі Быцьця – рэч спрэчная з навуковага гледзішча, то рэлігійная сьвядомасьць мусіць гэта нейк ушанаваць. Хіба што гаворка ідзе пра фанатычную сьвядомасьць, але гэта ўжо зусім іншая рэч.

* * *

Калі яшчэ пяць гадоў таму я чытаў бібліялягічныя працы Джузэпэ Рычыёці і Альфрэда Лепла, ня мог нават і падазраваць, што работы такога фармату могуць паўстаць у Беларусі. Відавочна, могуць, і ўжо паўстаюць. Кнігі (і шматлікія артыкулы) Галіны Сінілы маюць крыху іншы характар, чымся працы згаданых Рычыёці ды Лепла, але з пукту гледжаньня мэрыторыкі і эрудыцыі нічым не ўступаюць заходнім або расейскім аналягам. Таму можна спадзявацца, што гэтыя працы стануцца навуковымі падручнікамі ў беларускіх духоўных сэмінарыях і іншых багаслоўскіх інстытутах: праваслаўных, каталіцкіх, пратэстанцкіх, юдэйскіх.

* * *

Пасьля выхаду ў сьвет перакладаў Чарняўскага, Сёмухі, а таксама працаў г. Сінілы можна сьмела канстатаваць, што акт падключэньня Беларусі да магутнага духоўнага акумулятара адбыўся. Кожны беларус мае магчымасьць дыхаць Бібліяй. А Бог мае магчымасьць гаварыць па-беларуску.

Пачатак  Цалкам
№ 6 (40) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/01/15