| |||
| A R C H E | П а ч а т а к | № 1,2 (41,42) - 2006 |
|
|
|
Пачатак Цалкам |
|
|
|
|
||
 |
|
|
||
|
13.12.2005 17:42
Рыгор Мінянкоў Факт агульнавядомы: калі мы чытаем той ці іншы тэкст, то мы ня столькі «вычытваем» нешта, колькі «ўчытваем» у тэкст сябе. Да канца пазбавіцца ад гэтага, хутчэй за ўсё, нельга, нават пры самым самакрытычным падыходзе, хоць і існуюць розныя стратэгіі ўласнай дэканструкцыі. Самая простая зь іх: прэзумпцыя чысьціні намераў крытыкаванага аўтара. Інакш кажучы, ня варта выкрываць «злыя намеры» аўтара і схаваны за пазухай камень, калі ўсё-ткі гэты камень пакуль ня кінуты. На гэты ўступ мяне навёў тэкст Андрэя Казакевіча, на мой погляд, аднаго з самых падрыхтаваных і пэрспэктыўных сацыяльных дасьледнікаў цяперашняй Беларусі, працы якога я заўсёды чытаю зь вялікай цікавасьцю. Нагадаю, напрыклад, яго абсалютна бліскучы тэкст «Пра калёнію». Але вось тэкст у форме рэцэнзіі на некалькі артыкулаў «Топоса» падаўся мне не зусім прапрацаваным і не адпаведным магчымасьцям ягонага аўтара. Найперш зьдзівілі маральныя ацэнкі, якія Казакевіч даў рэцэнзаваным аўтарам «Топоса»: інтэлектуалы ставяцца да Беларусі несур’ёзна, грэбліва й г. д. Думаю, гэта выключна канструкцыя рэцэнзэнта. Калісьці Пётар Струвэ казаў пра дзіўную здольнасьць бальшавікоў вычытваць у галовах апанэнтаў тое, што яны «думаюць насамрэч», і змагацца акурат з гэтым, а не з рэальнымі выказваньнямі (у «марксістаў-ленінцаў» гэта, здаецца, называлася «клясавым падыходам»). Я, канечне, не залучаю Казакевіча да «бальшавікоў», але структура падобнага мысьленьня вельмі жывучая. Калі б стаўленьне аўтараў «Топоса» да Беларусі было акурат такім, якое ім прыпісвае Казакевіч, то гэты нумар проста не зьявіўся б. Акурат боль за сваю краіну, спроба разабрацца, што зь ёй адбываецца і як выходзіць з гэтай сытуацыі і сталі асноўнай крыніцай (закрыцьцё ЭГУ было шмат у чым толькі нагодай і рэпрэзэнтатыўным case study) роздумаў усіх аўтараў (у тым ліку і маіх) гэтага нумару «Топоса». Усе гэтыя людзі, так бы мовіць, сур’ёзныя, і займацца несур’ёзнымі рэчамі ім папросту няма калі. Калі і дакараць іх, то хутчэй за тое, што яны не зьвярнуліся да праблематыкі Беларусі нашмат раней. Канечне, значна большую цікавасьць маюць тэарэтычныя ацэнкі Казакевіча. На жаль, ён выразна не сфармуляваў сваёй пазыцыі. Яе даводзіцца рэканструяваць. Спадзяюся, што я гэта зраблю правільна. Наколькі я магу зразумець, гэтая пазыцыя ў гэтым тэксьце зводзіцца да двух момантаў: 1) аўтары «Топоса» пры расьсьледаваньні «казусу Беларусь» лічаць беларускае грамадзтва архаічным, вясковым і г. д., хоць насамрэч гэта мадэрнае грамадзтва; 2) аўтары «Топоса» ў духу клясычнага арыенталізму проста прыкладаюць без усялякага трансфэрту канструкцыі заходняй сацыяльнай тэорыі да беларускай рэчаіснасьці і падпарадкоўваюць апошнюю абстракцыям. У выніку выходзіць ці то каляж, ці то комікс, але зусім не сапраўдны малюнак. Цікава, праўда: а калі прыкладаць да Беларусі посткаляніяльную тэорыю, то мы цалкам гарантаваныя ад коміксаў? Ня буду адмаўляць, што некаторыя падставы для такой крытыкі ёсьць. Прыкладам, той жа Т. Шчытцовай не зусім удалося пазьбегнуць эсэнцыялізму ў развагах аб «усходнеэўрапейскай культуры». Апошняя (разам з знакамітымі «славянамі») для мяне такая ж таямніца, як і для Казакевіча. Але пры гэтым тэкст Шчытцовай падштурхоўвае да сур’ёзнага культурна-антрапалягічнага аналізу сучаснай Беларусі. Магчыма, я памыляюся, але мне невядомыя такога ўзроўню тэксты з сучаснай культурнай антрапалёгіі Беларусі, нават калі Шчытцова і цалкам памыляецца. Альбо возьмем тэкст А. Горных. Я так і не зразумеў, чаму Казакевіч так рэзка паставіўся да высновы аб «сялянскім» характары беларускага грамадзтва. Так, мадэрнае грамадзтва – гэта гарадзкое грамадзтва, але ступень урбанізацыі, што цудоўна вядома Казакевічу як спэцыялісту, вызначаецца зусім ня колькасьцю гарадзкіх жыхароў. І, па-мойму, цудоўная мэтафара Горных пра «жакерыю ХХІ стагодзьдзя супраць сусьветнага Гораду» адкрывае вельмі далёкасяжны шлях у аналізе беларускай сытуацыі. Я згодны з Казакевічам, што канструкты сучаснай сацыяльнай тэорыі нельга, як схемы, проста прыкладаць да беларускіх рэаліяў. Тут патрэбны пераклад. Пытаньне – у ягонай граматыцы. Дарэчы, і сам крытык працуе з гэтымі ж канструктамі, але чамусьці адмаўляе ў гэтым праве іншым. На жаль, іншага шляху аналізу няма. Здаецца, Казакевіча можна зразумець так, што мы мусім стварыць «сваю тэорыю» знутры ўласнага досьведу. Верагодна, так, але мне, на жаль, падобны досьвед невядомы. Больш за тое, мне здаецца, што мы ўжо з гэтым прыпазьніліся. І тыя, хто сапраўды грунтоўна «тэарэтызуе» Беларусь (напрыклад, І. Бабкоў, В. Акудовіч, У. Абушэнка, сам Казакевіч), працуюць з заходняй сацыяльнай тэорыяй. Спрэчка можа весьціся найперш пра тое, як зь ёй працаваць. Вось і давайце спрачацца пра гэта і не прыпісваць адно аднаму «злых намераў». Пры гэтым важна дакладна вылучаць узроўні аналізу: філязофскі, сацыяльна-тэарэтычны, культуралягічны, палітычны і г. д. Мне здаецца, што ў рэцэнзіі Казакевіча гэтыя ўзроўні крыху зблытаныя, што і вядзе да непераканаўчасьці шэрагу момантаў ягонай цікавай крытыкі. Я таксама згодны, што беларускае грамадзтва – гэта мадэрнае (і нават постмадэрнае, паводле З. Баўмана), па сутнасьці, грамадзтва, якое ствараецца мадэрнымі тэхналёгіямі. Але вось тут мы і маем вельмі цікавы фэномэн, што патрабуе сур’ёзнага аналізу. Гэта такое мадэрнае грамадзтва, якое заключана ў архаічныя формы і абапіраецца на архаічныя, дамадэрныя каштоўнасьці. Такім быў камунізм і падобныя да яго грамадзтвы. Мне здаецца, што аўтары «Топоса» часьцяком інтуітыўна і прыходзяць да гэтай высновы. Але падобны сымбіёз архаікі (ужываю гэты тэрмін у сацыялягічным сэнсе) і мадэрну нежыцьцяздольны ў далёкасяжнай пэрспэктыве. Гэта – грамадзтва самаразбурэньня, таму што ў ім адсутнічаюць асноўныя нясучыя канструкцыі мадэрну: вольны грамадзянін (не падданы, які чакае, калі яго «накормяць»), публічная сфэра, канкурэнцыя сацыяльных інстытутаў. Вось над гэтым і варта разважаць: што рабіць, калі такое грамадзтва пачне разбурацца, каб не апынуцца пад ягонымі абломкамі? Такім чынам, тэкст Казакевіча, пры ўсіх ягоных недапрацоўках, вельмі своечасовы, змушае нас да сур’ёзных разваг пра пэрспэктывы сучаснай сацыяльнай (у шырокім сэнсе) тэорыі датычна да кантэкстаў Беларусі. Думаю, што нам варта да гэтага зьвярнуцца.
14.12.2005 10:13 Даволі цікавае супадзеньне – за гэты тыдзень давялося прачытаць вось ужо, напэўна, другі тэкст, у якім людзі з дастаткова актыўнай інтэлектуальнай пазыцыяй на беларускай мове выказваюцца з крытыкай на адрас інтэлектуальнай школы ЭГУ, што, маўляў, удзельнікі апошняй 1) беспадстаўна ў сваёй непасрэднасьці ўжываюць заходніцкія інтэлектуальныя канструкцыі датычна Беларусі, 2) недастаткова знаёмыя з рэальнымі сацыяльнымі практыкамі і становішчам у краіне («адарваныя» ад яе, чым і абумоўлена іх пазыцыя крытыкі як бы «звонку»), 3) нэгатыўна адгукаюцца аб беларускай культуры, інтэлектуальным патэнцыяле і рэсурсах і г. д. Апроч гэтага артыкулу я маю на ўвазе вядомую крытыку выступу рэктара Міхайлава ў Фрайбургу, зь якой можна азнаёміцца, напрыклад, вось тут. На мой погляд, супадзеньне дастаткова паказальнае і невыпадковае, пра яго варта сур’ёзна задумацца абодвум бакам. Будучы часткова салідарным з А. Казакевічам у шэрагу ягоных крытычных заўваг, што ўзьніклі, хутчэй за ўсё, з прычыны розьніцы ў канцэптуальным бэкграўндзе, хацелася б адзначыць і тое, што Андрэй усё-ткі, як я разумею, не вылучаў тэзісу пра тое, што, маўляў, Беларусь насамрэч мадэрнізаваная краіна, а не архаічная. Крытыка была скіравана, наколькі я магу меркаваць, у тым ліку і на ўжываньне самой гэтай схемы архаіка/мадэрн у дадзенай рэалізацыі як арыенталісцкай, каляніяльнай паводле сваёй прыроды. З гэтым можна было б пагадзіцца, аднак з боку такога роду апалягетаў беларускай культуры, самабытнасьці, жыцьцёвага, палітычнага ладу і г. д. вельмі хацелася б пачуць апроч крытыкі нарэшце і пазытыўныя цьверджаньні. Калі ня так, то як? І калі ня гэтыя канцэптуальныя мадэлі, то якія можна з аптымальнай эфэктыўнасьцю выкарыстаць для аналізу гэтай праблемы, казусу Беларусі. Пакуль жа, прабачце за маю наіўнасьць і магчымую недасьведчанасьць, апроч нэгатыўнай працы (у сэнсе крытычнай апалягетыкі) абапірацца асабліва няма на што. А вось фармаваньне пэўнай дэмаркацыйнай лініі, што пралягае найперш па ацэнках і па мове, ужо цалкам відавочнае нават маладым дасьледнікам.
14.12.2005 23:36
Андрэй Казакевіч Думаю, ня варта мяне стыгматызаваць за выкарыстаньне беларускай мовы і вызначаць як «такога роду апалягетаў беларускай культуры, самабытнасьці, жыцьцёвага, палітычнага ладу і г. д.». Думаю, беларуская культура ня мае патрэбы ў маёй апалягетыцы і абароне; што ж да майго стаўленьня да «жыцьцёвага і палітычнага ладу» – пакідаю без камэнтароў, з гэтым і так усё зразумела. Тэкст ствараўся як рэцэнзія (рэцэнзія ня толькі на высновы, але і на мэтадалягічныя схемы). Гэта не праграмны тэкст, а адзін з тэкстаў у агульнай сэрыі крытычнай работы, якую мы (я маю на ўвазе «Палітычную сферу») у меру сваіх сьціплых магчымасьцяў робім. Тут не прадугледжвалася прэзэнтацыя альтэрнатыўных мадэляў аналізу. Для гэтага можна паглядзець: Казакевіч А. Беларуская сыстэма: марфалёгія, фізіялёгія, генэалёгія // ARCHE. 2004. № 4, альбо: Казакевіч А. Дэканцэптуалізацыя крэольства // Палітычная сфера. 2005. № 4. Мая пазыцыя насамрэч палягае ў тым, што беларускае грамадзтва цалкам сучаснае альбо нават постсучаснае. Ня буду выкладаць падставаў, у рамках інтэрнэт-абмеркаваньня гэта немагчыма (калі цікава, можна зладзіць сэмінар альбо падысьці на наш паліталягічны сэмінар, што адбываецца шточацьвер). Тым больш ня буду прыводзіць бібліяграфіі. У Беларусі ўжо практычна няма ні калектыўнага (у абшчынным разуменьні), ні патрыярхальнага, ні вяскова-патрыярхальнага, і няма ўжо даўно. У любым разе гэтага кампанэнту ня болей, чым у іншых цалкам дэмакратычных краінах Эўропы. Сёе-тое паказана на ўзроўні сымболікі (галоўным чынам рудымэнтарна), і гэтая сымболіка даўно не трансьлюецца на ўсе без выняткаў сацыяльныя групы (гл.: Казакевіч А. Суперновая сучаснасць: Рэкляма сістэмы і канец гісторыі // ARCHE. 2005. № 4). Тое, што беларуская сытуацыя «ненармальная», зусім ня значыць, што яна «несучасная» і ўсё можна сьпісаць на архаічнасьць, патрыярхальнасьць і г. д., як гэта робіцца ў «парадыгме транзыту» альбо паводле аналёгіі з Туркмэністанам ці Танзаніяй. Гэта вельмі зручна і легітымна, але не стыкуецца з рэчаіснасьцю (як канкрэтную дэманстрацыю такой нестыкоўкі на прыкладзе рэлігійнай ідэнтычнасьці гл.: Васілевіч Н. «Праваслаўныя ТМ»: рэлігійная ідэнтычнасьць у рэгіянальных дасьледаваньнях // Палітычная сфера. 2005. № 5). Што тычыцца падзелаў на групы і кланы, то я пакуль не разважаю такімі катэгорыямі (можа быць, не дарос). Я ня бачу сябе інтэлектуалам, які гуляецца ў культурныя войны альбо спрабуе «ўплываць на грамадзкую думку». Дэмаркацыйныя лініі непазьбежныя і нармальныя, але спадзяюся, яны пройдуць не паводле лінгвістычнай прыкметы.
Рыгору Мінянкову Дзякую за рэцэнзію… у большасьці згодны. Толькі паспрабую ўдакладніць некаторыя моманты. Я ні ў якім разе не выступаю супраць «заходняй сацыяльнай тэорыі», натуральна, аніякай іншай цяпер няма і быць ня можа. Я выступаю супраць, як мне падаецца, цалкам канкрэтнай «парадыгмы транзыту» і «парадыгмы мадэрнізацыі», зь яе мовай, бінарнымі апазыцыямі, штампамі і дапушчэньнямі (гл., у прыватнасьці, Карозэрс Т. Канец парадыгмы транзыту // Палітычная сфера. 2004. № 3). Таму мэтафара «паўстаньня вёскі супраць гораду» мне не здаецца пэрспэктыўнай, але гэта прадмет асобнай дыскусіі. Гэтую схему мы, дарэчы, у сябе абмяркоўвалі і ня здолелі спусьціць з мэтафары на больш канкрэтны ўзровень, асабліва пры кампаратыўным аналізе. Калі ўжываць яе пасьлядоўна, то Нарвэгія можа выявіцца значна больш «вясковай» краінай, чым Беларусь, і гэта зусім не наблізіць да разуменьня сутнасьці нашай сытуацыі. Існуе і больш шырокая праблема. Я б сказаў, што ў інтэлектуальнай і акадэмічнай сфэры мы маем сытуацыю занадта высокай легітымнасьці тэарэтычнага дыскурсу, каштоўнасьць якога, як мне падаецца, беспадстаўна завышаная, і гэта зьніжае ягоную якасьць. Гэта нагадвае інтэлектуальную піраміду (як аналёгію піраміды фінансавай), калі тэарэтычныя схемы грунтуюцца на іншых тэарэтычных схемах, тыя знаходзяць трэція тэарэтычныя схемы, а капаньне ў рэчаіснасьці – справа непрэстыжная, яе можна адкінуць. Я пазытыўна ацэньваю «паварот да Беларусі» з боку дасьледнікаў ЭГУ ўва ўсіх адносінах, думаю, што гэта ў нечым эпахальная падзея. І мая ацэнка не зьяўляецца ні ў якім разе маральнай, яна выключна мэтадалягічная. Я сапраўды лічу, што выкарыстаньне пэўных мэтадаў (парадыгмаў) у аналізе Беларусі ёсьць прыкметай несур’ёзнага альбо занадта эмацыйнага стаўленьня да аб’екту дасьледаваньня («пагарду» ў тэксьце варта разумець як «пренебрежение», а не «презрение»). На маю думку, эсэнцыялізм сам па сабе ёсьць прыкметай несур’ёзнага стаўленьня да аб’екта, асабліва калі на ягонай падставе робяцца некаторыя сыстэмныя высновы, і гэта тычыцца ня толькі і ня столькі «Топоса», колькі акадэмічнай супольнасьці наагул. Ацэньваць штосьці з маральнага гледзішча я сапраўды ня маю права ні ўласна маральнага (не валодаю аўтарытэтам, ведай і г. д.), ні грамадзянскага, бо разумею, што ні да якіх пазытыўных высноваў такія ацэнкі і дыскусіі не прыводзяць. P. S. Прыкладаньне посткаляніяльнай тэорыі таксама часьцяком дае коміксы, гэта праблема ня «што», а «як», і роля эмпірыкі тут асноўная.
15.12.2005 16:08 Дзякуй за адказ. Ён шмат патлумачыў, у тым ліку блізіню нашых пазыцыяў. Сапраўды, мы занадта часта захапляемся тэарэтычнымі пасыламі (не выключаю і сябе) без аналізу эмпірыі. І тут праблема агульная: як «перакладаць» тэарэтычныя мадэлі на мову канкрэтнай рэчаіснасьці. Мяркую, што гэта тая з праблемаў, якую ўсім нам трэба сур’ёзна абмяркоўваць. Але пры тым, падкрэсьлю яшчэ раз, варта адрозьніваць узроўні аналізу: адна рэч – тэарэтычная тыпалёгія сацыяльных структураў, іншая – канкрэтны аналіз палітычнага працэсу. Зразумела, што жорстка разьвесьці мы іх ня можам, але ўсё-ткі ў залежнасьці ад узроўню аналізу мы выкарыстоўваем розныя мэтады і канструкты. Асабіста для мяне гэта складаная праблема, і я зусім не лічу, што я яе пасьпяхова вырашаю. У вашых працах я таксама заўважаю гэтую праблему. Любы вобраз канкрэтнай рэчаіснасьці ёсьць нашай канструкцыяй. Пытаньне ў тым, як суадносіць гэтыя вобразы, каб не выбудоўваць, як вы ўдала зацемілі, «інтэлектуальнай піраміды». Прыкладам, той жа вобраз мадэрніці датычна Беларусі. Напэўна, тут можа працаваць канцэпцыя шматлікіх мадэрніці (Ш. Эйзэнштат, Б. Вітрок і інш.). Але гэтае пытаньне для спэцыяльнага абмеркаваньня. У адным з сваіх артыкулаў вы заўважылі, што ў апошнія гады Беларусь нарэшце стала прадметам сур’ёзнага аналізу мясцовых інтэлектуалаў. І, напэўна, вы пагодзіцеся, што тут мы павінны скарыстоўваць самыя розныя канцэптуальныя структуры. Якая зь іх «сур’ёзьнейшая» – пакажуць вынікі і час.
З расейскай |
| ||||||||||||||||||||
