Зь вялікай цікаўнасьцю прачытаў артыкул Андрэя Катлярчука. Аўтар падае шмат цікавай інфармацыі, асабліва аб раньніх перакладах Адама Міцкевіча на беларускую мову. Я не пісаў пра іх у сваёй працы проста таму, што не зьяўляюся беларусістам, такім чынам, я абмежаваўся літуаністыкай у дакладным значэньні гэтага слова, а менавіта гісторыяй балцкай Літвы і літаратуры, напісанай на літоўскай (балцкай, не славянскай) мове. Я не магу пісаць аб беларускай рэцэпцыі Міцкевіча ці аб тым, як яго ацэньвалі беларускія пісьменьнікі, бо, на жаль, мне бракуе шырэйшай абазнанасьці ў гэтых пытаньнях. А таму артыкул Андрэя Катлярчука прымаю як каштоўнае дапаўненьне да таго, што я павінен быў сказаць пра Міцкевіча ў Літве.

Агульнавядомая заблытанасьць справы, бо беларусы з заходняй, галоўным чынам каталіцкай і ўніяцкай, часткі цяперашняе Беларусі колькі стагодзьдзяў уважалі сябе за ліцьвінаў — зрэшты, гэтаксама, як і тамтэйшыя палякі. Міцкевіч амаль не разрозьніваў Беларусі і Літвы — апроч таго, літоўскія і беларускія абшары былі для яго і велізарнай большасьці ягоных сучасьнікаў часткай Польшчы. Цяперашняе адрозьненьне этнасаў (польскага, літоўскага, а таксама беларускага) на гэтых абшарах ё вынікам «філялягічнае рэвалюцыі», ажыцьцёўленай літоўскамоўнай інтэлігенцыяй у XIX ст., і беларускамоўнай інтэлігенцыяй крыху пазьней, галоўным чынам на пачатку XX ст. У выніку гэтай рэвалюцыі на мапе Эўропы зьявіліся дзьве новыя дзяржавы. Адна зь іх, а менавіта Літва, здолела дамагчыся поўнае незалежнасьці (прытым двойчы, у 1918 i 1991 гадох), другая — Беларусь — мела і ўсьцяж мае з гэтым цяжкасьці. Я ўпэўнены, што ўрэшце гэтыя праблемы будуць разьвязаныя, чаго таксама ад усяго сэрца зычу беларусам.

Былое Вялікае Княства Літоўскае не было этнічнай дзяржавай — слова «ліцьвін» тады азначала дзяржаўную, а не нацыянальную прыналежнасьць. Насуперак таму, што кажа аўтар, я не падтрымліваю міту, што Вялікае Княства было літоўскай дзяржавай у сучасным сэнсе. Зрэшты, цяпер бадай што ніхто так і не ўважае. ВКЛ было дзьвюх‑ ці трохнацыянальнай дзяржавай, як бы прадвесьнікам будучай Рэчы Паспалітай, бо ў яго заходняй частцы гаварылі на балцкіх гаворках, зь якіх пазьней разьвілася літоўская мова, а ва ўсходняй частцы на славянскіх гаворках, зь якіх выкшталтаваліся беларуская, а таксама ўкраінская мовы. Што да міту, маўляў беларусы ёсьць «ізгоямі гісторыі», — дык для яго шкада шляхетнай назвы «міт». Гэта проста дурны стэрэатып, пад якім не падпішацца ніводзін разумны чалавек.

Аднак я не пагаджуся са сьцьверджаньнем аўтара, што ў XIX ст. беларусы складалі аснову насельніцтва ўсіх культурна‑геаграфічных правінцыяў ВКЛ, апроч Жмудзі. Наколькі мне вядома, гэтае сьцьверджаньне карыстаецца папулярнасьцю сярод сёньняшняй беларускай інтэлігенцыі. Аднак на ўсход ад Жмудзі існавала Аўкштота, сапраўдная аснова балцкае Літвы. Цяпер яна зьяўляецца часткай літоўскае дзяржавы (выспачкі літоўскамоўнага насельніцтва, парэшткі даўняй Аўкштоты, трапляюцца таксама і на абшарах Беларусі, роўна як і беларускамоўныя ў Літве). Вільня, што знаходзіцца на тэрыторыі Аўкштоты, заўсёды была шматнацыянальным местам, але славянамоўнае насельніцтва дамаглося там выразнай перавагі бадай што толькі ў XVII ст. Беларускія гісторыкі нярэдка сьцьвярджаюць, што літоўскія князі — Міндаўг, Гедымін і Гедымінавічы — былі славянамі, але, мабыць, давесьці гэтага не атрымаецца. Як і большасьць гісторыкаў, я мяркую, што яны былі балтамі (доказам чаго, між іншым, могуць быць іхнія выразна неславянскія імёны), хаця яны і маглі паразумецца таксама па‑славянску — зрэшты, тады гэтыя моўныя групы былі трохі бліжэйшыя, чым цяпер. Мяркую, што важным крытэрам, які адрозьніваў балтаў ад славян, была рэлігія — славяне былі праваслаўныя (адгэтуль і цэрквы ў Вільні яшчэ ў XIV ст.), балты ж ажно да жаніцьбы Ягайлы зь Ядзьвігай, і нават пазьней, заставаліся ў паганстве, якое для Міцкевіча было галоўнай адметнасьцю даўняе Літвы.

Я таксама ня згодны са сьцьверджаньнем, што ў XIX ст. літаратурны статус літоўскай і беларускай моваў нічым не адрозьніваўся. Насуперак таму, што кажа аўтар, за часы Міцкевіча ўжо існавала група людзей, якія спрабавалі стварыць літоўскую літаратурную мову (Пошка‑Пашкевіч, Станявічус, Даўкантас ды іншыя), у чым яны, зрэшты, маглі абаперціся на традыцыі XVI i XVII стст. У другой палове стагодзьдзя літоўская мова ўжо існавала. Беларусы з гэтым крыху прыпазьніліся, з чаго, вядома, не вынікае, што я лічу іх горшымі за літоўцаў. Проста так склалася гісторыя, якая, на жаль, не была ласкавая да беларусаў.

Такім чынам, я ні ў якім разе не ігнарую беларускай культуры, якую (гэтаксама, як і літоўскую) лічу значнай часткай эўрапейскай культуры. Я не адмаўляю ў праве на Міцкевічаву спадчыну ні літоўцам, ні беларусам, хаця найбольш правоў на гэтую спадчыну, бясспрэчна, маюць палякі (бо ён усё‑ткі пісаў па‑польску і быў польскім патрыётам). На пэўныя гістарычныя праблемы мы яшчэ доўга будзем глядзець крыху па‑рознаму, але ў прынцыпе вадзіцца няма дзеля чаго — мы не павінны вяртацца да сварак і наіўных боек за першынство пачатку XX ст. У XXI ст. у нас ёсьць іншыя, мо больш паважныя клопаты і задачы.

P.S.: Дазволю сабе яшчэ пару фактычных абвяржэньняў. Дык вось, «Жывіла» — не паэма (гэта — апавяданьне). Вёскі на Наваградчыне, дзе Міцкевіч мог чуць балцкую мову, не былі прускія. З уласнага досьведу ведаю, што гавораць там проста па‑літоўску, і гэтак было аж да шасьцідзясятых‑сямідзясятых гадоў мінулага стагодзьдзя.

Toмас Вэнцлава

Дарагі Крыштаф,

Я прачытаў адказ Томаса Вэнцлавы і баюся, што ён сутыкнуўся з пэўнымі праблемамі ў слушным перакладзе майго артыкулу, надрукаванага ў «ARCHE»¹.