Уступ

Існуюць прымардыялісцкія і мадэрнісцкія трактоўкі паходжаньня беларускага нацыяналізму. У прававерным прымардыялізьме ўжо полацкія, смаленскія і северскія князі часоў Кіеўскай Русі былі носьбітамі беларускай нацыянальнай сьвядомасьці. Літоўскія валадары насамрэч былі не літоўскімі, а беларускімі, бо зьядналі беларускія землі ў адно магутнае гаспадарства, падстаўлялі Жмудзь пад атакі крыжакоў, увялі беларускую мову ў якасьці дзяржаўнай і забясьпечылі росквіт беларускай культуры ў XVI ст. На жаль, у выніку неспрыяльных абставінаў (геапалітычная каньюнктура, палянізацыя, агрэсія Маскоўскай дзяржавы і інш.) залаты век беларускай культуры схінуўся да ўпадку. На ХІХ ст. прыпаў апатэоз яе згасаньня і масавай русіфікацыі. Як меркаваў Ян Станкевіч, аўтар праграмнага артыкула «Вітаўт Вялікі як беларускі гаспадар» (1930),

усе дасьледаваньні згодна сьцьвярджаюць, што найцяжшым стагодзьдзем у гісторыі народу беларускага было стагодзьдзе дзевятнаццатае. А ў гэтым стагодзьдзі найцяжшай была другая яго, трохі меншая, часьць, што пачалася пасьля паўстаньня 1863 г. Асмалоўскі піша: «Яшчэ ў часы пісьменьніка Дуніна-Марцінкевіча ў 30-х, 40-х гг. мінулага XIX ст. шмат хто зь беларускіх паноў і падпанкаў гукаў беларускаю моваю і напэўна ўважаў яе за сваю родную». Тое ж было ў 1850-х гг. аж да паўстаньня 1863 г., улучна. Дык у гэтым часе беларускія народныя масы не былі яшчэ пакіненыя сваёй інтэлігенцыяй, якой тады былі так званыя вышшыя клясы, дакладней кажучы, не зусім былі пакіненыя. Былі пакіненыя толькі часткава. Але фізычным вынішчэньнем у часе ліквідаваньня паўстаньня сьведамыя часьці беларускай інтэлігенцыі, а нямала і не інтэлігенцыі, забаронай беларускага друку і перасьледаваньнем усяго чыста беларускага, абдыманай і сыстэматычнай і ўсебакова праводжанай, неперабіраючых у сяродках русыфікацыі, Беларусь была даведзена да таго, што пад канец таго стагодзьдзя беларуская мова сярод пануючай клясы зусім забываецца. Ёю толькі гукаюць нацыянальна сьведамыя¹.

Дарма што перасьледы, «цягам XIX ст. паступова разьвіваўся беларускі нацыянальны рух», а Вінцэнт Канстанцін Каліноўскі быў адным зь першых пратаганістаў беларускай нацыянальнай ідэі — «канцэпцыі, згодна зь якой адраджэньне, прагрэс і дабрабыт беларускага народу зможа найлепш забясьпечыць толькі палітычная незалежнасьць Беларусі»². Між тым ідэя палітычнай незалежнасьці Беларусі зьявілася ў палітычнай публіцыстыцы Вацлава Ластоўскага ў 1917 г.

Як маркер прымардыялізму можна выкарыстоўваць тэрміналягічную намэнклятуру накшталт катэгорыі «краёвасьць». Будучы запазычаньнем з польскай гістарыяграфіі, яна ўжываецца беларускімі гісторыкамі для азначэньня сьвядомасьці «беларуска-літоўскай шляхты» з палітычнай ляяльнасьцю да Рэчы Паспалітай, але культурнымі сантымэнтамі да Беларусі. Такая «краёвасьць» выступае зьвяном-перадатчыкам беларускай нацыянальнай сьвядомасьці ад эліты «беларускай дзяржавы Вялікае Княства Літоўскае», як называў яго Мікола Ермаловіч, да мадэрных нацыяналістаў накшталт Івана Луцкевіча.

Гносэалягічная вартасьць такога падыходу невысокая: ён, выбудоўваючы ланцужок залаты век ВКЛ — «краёвасьць» — мадэрны беларускі нацыяналізм, набывае адкрыта міталягічную структуру, бо генэзу беларускай нацыянальнай сьвядомасьці да XVI ст., якая нібыта спрычыніла залаты век ВКЛ, немагчыма вытлумачыць пры дапамозе навукі.

Ад пэўнага часу з прымардыялісцкімі пачалі канкураваць мадэрнісцкія трактоўкі паходжаньня беларускага нацыяналізму. Іх прыхільнікі, сярод якіх Яўген Мірановіч і Алег Латышонак, сумняюцца ў тым, ці выпадае Францішка Багушэвіча лічыць першым беларускім нацыянальным паэтам. Гучаць галасы, што той быў надта прапольскім, а таму такім выпадае прызнаць Каруся Каганца. Мяркуецца, што беларускую «нацыянальную ідэю» сфармавалі народавольцы — выдаўцы альманаху «Гомон», якія дзейнічалі на пачатку 80-х гг. XIX ст. У гэтым альманаху ўпершыню зьявіўся беларускі нацыяналізм, выражаны формулай «Чужыя рукі прэч ад Беларусі!»³.

Крайне тэндэнцыйную ўвязку пачаткаў беларускага нацыяналізму зь дзейнасьцю расейскамоўных народавольцаў, якая, у адрозьненьне ад паэзіі Ф. Багушэвіча, не была добра вядомая нават сярод навукоўцаў у першыя дзесяцігодзьдзі ХХ ст., можна расцэньваць як праяву праваслаўнага фундамэнталізму і спробу гістарычнага рэваншу «праваслаўных» беластоцкіх гісторыкаў. Адваротны бок атрыбуцыі «Гомону» як першапраходца беларускага нацыяналізму — сымбалічная забарона быць такім рыма-каталіку Ф. Багушэвічу. Тым часам якраз на яго малой радзіме, цяперашняй Смаргоншчыне, дзе беларуская нацыянальная агітацыя пачалася як найпазьней з 1891 г., два нацыянал-дэмакратычныя кандыдаты на першых у Беларусі прэзыдэнцкіх выбарах у 1994 г. набралі рэкордны працэнт галасоў.

Нарэшце, Павал Церашковіч, аўтар манаграфіі «Этническая история Беларуси ХІХ — начала ХХ в. в контексте Центрально-Восточной Европы» (Менск, 2004), асноўнай прычынай «спазьненьня фармаваньня беларускай нацыі» называў цывілізацыйную адсталасьць беларусаў. Між тым мадэрнае нацыятварэньне ў Беларусі пачалося практычна адначасова з аналягічнымі працэсамі ў этнічнай Польшчы і Літве — калі не гаварыць пра Партугалію або Баўгарыю.

Пры такім разнабоі задача «Гісторыі беларускага нацыяналізму» (выйшла летась друкам — па-расейску ў жніўні, па-беларуску — у сьнежні) была ў тым, каб падштурхнуць навуковую супольнасьць да дасягненьня кансэнсусу што да базавых момантаў беларускага нацыяналізму: ключавых аўтараў, наратываў, храналягічных рамак, а таксама ўнікальнага гістарычнага кантэксту, які суправаджаў яго вынаходжаньне. З пункту гледжаньня заходняй тэорыі нацыі і нацыяналізму або гістарыяграфіі, далёка ня ўсе тэзы з кнігі мелі палемічную або правакацыйную энэргетыку, адлюстроўваючы іх агульныя месцы. Аднак сярод беларускіх навукоўцаў яны ўсё яшчэ здольныя будзіць гарачае непрыняцьце, умацаванае патрыятычнай экзальтацыяй і (квазі)навуковымі аргумэнтамі. Я маю на ўвазе тэзы:

польскі нацыяналізм быў гістарычна першым на беларускіх землях (на што паказвае ў тым ліку беларускамоўная польскацэнтрычная літаратура ХІХ ст.);

Беларусь была пэрыфэрыяй эўрапейскага нацыятварэньня, дзе ў адрозьненьне ад заходнеэўрапейскай нормы канкуравалі розныя нацыянальныя праекты (можна дыскутаваць наконт іх колькасьці);

канкурэнцыя расейскага і польскага нацыяналізму мела вынікам паўстаньне беларускага нацыяналізму і асобнай беларускай ідэнтычнасьці. Асноўныя баталіі, якія выклікалі гэтыя падзеі, пасьля 1863 г. адбываліся найперш на расейскай мове. Адмова ад аналізу наратываў на польскай і расейскай мовах зьбядняе або робіць нават немагчымым дасьледаваньне беларускага нацыяналізму.

Рэцэнзія Андрэя Казакевіча — гэта ўжо шосты водгук на кніжку, зь якім мне пашчасьціла азнаёміцца⁴. Сваёй вастрынёй ён пераўзышоў ранейшыя крытычныя галасы. Яго патас можна зьвесьці да таго, што збольшага выкладзеныя ў кнізе схемы і рамкі ўзьнікненьня беларускага нацыяналізму некарэктныя, ужытыя мэтады, аналітычныя прыёмы і катэгорыі хібныя, а кола асобаў, якіх можна назваць пратаганістамі беларускага нацыяналізму або аўтарамі яго кананічных наратываў, выссанае з пальца.

Фрагмэнты Казакевічавага тэксту адзначаюцца рознай інтэнсіўнасьцю крытычнай устаноўкі. Яго аўтар ужывае некалькі наратараў — экспэрта-навукоўца (шырокага профілю — мэтадоляга, гісторыка і нават псыхааналітыка), ідэоляга, які стаіць на варце нацыянальнай годнасьці беларусаў і ня зносіць гульні з нацыянальнымі сьвятынямі, і маралізатара, які гаворыць пра аўтараву нясьціпласьць і нявыхаванасьць, намякае на ягоную мэгаляманію, своекарысьлівасьць, а можа нават і амаральнасьць.

Пра крытыку як такую можна гаварыць толькі ў дачыненьні да пазыцыі экспэрта, які даводзіць, што маем справу зь некампэтэнтным у цэлым навукоўцам, які больш-менш зносна арыентуецца ў полі літаратуры. Аўтар «Гісторыі беларускага нацыяналізму» ў лепшым выпадку — пераймальнік А. Цьвікевіча, чыё разуменьне заходнерусізму адно «некалькі разыходзіцца» зь першакрыніцай. Падобную аргумэнтацыю выкарыстоўвае і А. Астапенка, які ўспрымае кніжку як пазбаўленую дачыненьня да навукі агромністую літаратурную імпрэсію і пасьлядоўна называе яе аўтара пісьменьнікам:

[Аўтар абмяжоўваецца] творамі некаторых літаратараў і зьвязвае іх з праблемай беларускага нацыяналізму. Бясспрэчна: літаратар можа браць за аб’ект літаратурнай апрацоўкі любыя зьявы як у прыродзе, так і ў грамадзтве. У тым ліку і такую філязофскую катэгорыю, як «нацыяналізм». Іншая рэч, наколькі яна (гэтая зьява) адэкватная свайму навуковаму адпаведніку. Дык вось, усе літаратары, творчасьць якіх разглядае В. Булгакаў, даволі далёкія ад праблемаў нацыяналізму і даволі цьмяна ўяўляюць яго сутнасьць. Літаратурныя мроі — гэта ніякае не адлюстраваньне сутнасьці нацыяналізму…⁵

З тае прычыны, што аўтар у цэлым некампэтэнтны, а тэма дасьледаваньня раскрытая і кансэнсус ужо дасягнуты, Казакевіч-экспэрт дазваляе сабе мэнтарскі тон і паўтарае прапісныя ісьціны. Ён схільны навязваць звышвысокія мэтадалягічныя стандарты, хоць мая кніга не называлася «Ўсеагульная або поўная гісторыя беларускага нацыяналізму», а ў пляны яе аўтара таксама не ўваходзіла расстаноўка канчатковых акцэнтаў названай праблемы. Гэта не ўсьцерагло ад закідаў у неасьвятленьні пэўных, нібыта важных сюжэтаў. Экспэрт між іншым настойвае, што пішучы пра беларускі нацыяналізм, нельга адхіляцца ад тэмы:

Гаворка ідзе не пра беларускі нацыяналізм і нават не пра нацыяналізм у Беларусі, але толькі імпэрскую візію Паўночна-Заходняга краю і шэраг адпаведных практыкаў калянізацыі.

(Гэтая вымога надуманая, як і іншыя з гэтага шэрагу, напрыклад, апрацаваць усе магчымыя крыніцы на тэму дасьледаваньня або прааналізаваць усе сацыяльныя працэсы, якія папярэднічалі яго зьяўленьню. Дасьледнік беларускага нацыяналізму вымушаны адбіраць найбольш важныя сюжэты, разглядаць ключавыя ідэі і практыкі, якія мелі найбольш сацыяльны, культурны і палітычны рэзананс.)

Экспэрт адмаўляе асобе аўтара ў цэльнасьці і кагерэнтнасьці, папросту намякаючы на яго шызафрэнію.

Ідэоляг і маралізатар дэфармуюць уласна навуковы дыскурс, зьвяртаючыся да эмоцый і палітычных перакананьняў. Ідэоляг асабліва не хавае, што маем справу з антыпатрыётам, а можа нават расейскім запраданцам, які грэбуе здабыткамі беларускай навукі на карысьць расейскай і ўкраінскай.

Падобную ў ідэалягічным сэнсе пазыцыю займае і А. Астапенка, адно што ён фіксуе яўны перакос у польскі бок:

Толькі паляк Р. Радзік у С. Булгакава (sic!) можа нешта сказаць пра беларускі нацыяналізм навукова. А дзе ж нашыя навукоўцы? Такое ўражаньне, што яны аўтару ... проста невядомыя. А такія імёны ёсьць. І ў гістарычнай пэрспэктыве, і ў сучаснасьці. Гэта цэлая плеяда вядомых людзей мінулага: ад Ф. Скарыны, М. Сматрыцкага, князёў Астроскіх да К. Каліноўскага, В. Ластоўскага, А. Станкевіча, У. Гадлеўскага (sic!) і многіх іншых. Гэта і нашыя сучасьнікі: палітыкі З. Пазьняк, Ю. Хадыка, філёзафы У. Конан, М. Крукоўскі, літаратуразнаўца А. Мальдзіс, гісторыкі: М. Ермаловіч, Г. Сагановіч, палітолягі: У. Роўда, В. Чарноў і іншыя. Найбольш поўна былі прадстаўленыя нашыя дасьледчыкі на канфэрэнцыі «Беларуская нацыянальная ідэя», што праходзіла ў 1999 г. у Горадні. У 2000 г. была надрукаваная кніга матэрыялаў гэтага форуму⁶.

Такі самы дысбалянс у бок захапленьня афіцыйнай гістарыяграфіяй непакоіць Г. Семянчука. На ягоную думку, гэта азначае прызнаньне яе аўтарытэтаў і яе легітымізацыю з пазыцыі незалежнага грамадзтва. Найбольшай цнотай незалежнага беларускага навукоўца тут лічыцца ўстрыманьне ад кантактаў, а тым больш дыскусій, з варожымі тэкстамі, аўтарамі і аўдыторыямі:

Што сапраўды непрымальна для мяне ў кнізе Булгакава, дык гэта нейкія пазытыўна-рацыянальныя спасылкі на Якава Трашчанка, прызнаньне за ім нейкай ісьціны. Калі гэта постмадэрнісцкая правакацыя, дык няўдалая і нясьмешная. Ня мае нават самай маленькай «долі ісьціны» магілёўскі выкладчык Я. Трашчанок, бо нічога не стварыў сам, а толькі выконваў рашэньні розных «ідэалягічных сэмінараў», «чарговых паседжаньняў дзяржаўных, партыйных і савецкіх органаў».

Я перакананы, што мы павінны ведаць тэксты нават такіх асобаў, як Я. Трашчанок альбо П. Петрыкаў, нават выказваць свае эмоцыі адносна іх зьместу, паказваючы іхняе сапраўднае месца. Толькі ні ў якім разе не губляць час і сілы ў дыскусіях зь імі, ні тым больш спасылацца ў сваіх працах. Лепей падумаць і супольна стварыць «чорную бібліяграфію» антыбеларускіх тэкстаў у галіне гуманітарных навук, каб самім ведаць і пераказаць нашчадкам, хто, калі і якімі словамі ўпарта шкодзіў разьвіцьцю беларускага нацыяналізму⁷.

Казакевіч-ідэоляг апэлюе да Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай і іншых ідэалягічна афарбаваных фэномэнаў, каб выклікаць да сябе давер і павагу. На падставе некалькіх крытычных заўвагаў пра характар палітыкі памяці ў ВКЛ «Гісторыі беларускага нацыяналізму» да іх прыпісваецца суцэльны нэгатывізм. Кніга нібыта адмаўляе, што мясцовая шляхта мела нейкія рэгіянальныя асаблівасьці, і быццам бы сьцьвярджае, што яна «як магла змагалася з рознымі праявамі лякальнасьці і ня мела ніякае памяці пра Вялікае Княства Літоўскае як гістарычную рэальнасць», якая «канчаткова зьнікла як фэномэн культуры, палітыкі і памяці». Карацей, адмаўляе адпаведныя масівы тэкстаў і культурныя практыкі як у пару існаваньня гэтай фэадальнай дзяржавы, так і пасьля яе зьнікненьня. Тым часам у кнізе выразна сказана, што тэза, паводле якой

гістарычнае быцьцё [беларускай нацыі] ўзыходзіць да Полацкага княства і Вялікага Княства Літоўскага, у прынцыпе бесьпярэчная...

Пар. таксама апавяданьне, у якім наратывы Багушэвіча зьвязваюцца са здабыткамі віленскай этнаграфіі і гістарыяграфіі:

Багушэвіч настойвае, што да творчасьці яго схілілі працы польскіх навукоўцаў — астранома, прафэсара Віленскага ўнівэрсытэту Марціна Пачабута-Адляніцкага (1728—1810) і этнографа, аўтара кнігі на польскай мове «Апісаньне Барысаўскага павету» (Вільня, 1847) Яўстаха Тышкевіча (1814—1873). Спасылка на іх мае сымбалічнае значэньне — працы гэтых навукоўцаў акрэсьліваюць пэўную перададраджэнскую фазу беларускай гісторыі... Магчыма таксама, што Багушэвіч пад уплывам ... Лелявеля падзяляў веру ў спрадвечную славянскую дэмакратыю, пазьней сапсаваную чужымі ўплывамі, і так супрацьпастаўляў дэмакратычную Эўропу дэспатычнай Расеі.

Ідэоляг таксама зацікаўлены ў агрубленьні матывацыяў, якія стаялі за напісаньнем кнігі. Яны фармулююцца то звыш шырока, як «жаданьне прадставіць уласнае бачаньне беларускае гісторыі», то неадэкватна вузка («мінулае можна ствараць, рэканструяваць, рабіць (пера)інтэпрэтацыю ці скарачаць, беларускія інтэлектуалы ўзяліся за апошняе»). Яны нібыта палягаюць у выкрыцьці і адначасова культывацыі пэўных ананімных мітаў («выкрыць «устойлівыя міты», устойлівасьць і само існаваньне якіх шмат у чым міталёгія ўласна Булгакава»). Кніга не была прысьвечана нацыянальным/антынацыянальным мітам, і такі прыём дазваляе крытыкаваць яе аўтара за няздольнасьць вытрымаць агульную рамку дасьледаваньня.

Ідэоляг заклапочаны выяўленьнем «палітычнай пазыцыі Булгакава». Яна апісваецца як нездаровая («можа адлюстроўваць палітычны крызіс інтэлектуальнае супольнасьці»), бо той сьвядома скарачае беларускую нацыянальную і дзяржаўную традыцыю, перадусім надта позна датуе старт беларускага нацыятварэньня (нацыягенэзу) і адмаўляе раньнія формы беларускай дзяржаўнасьці. Інакш кажучы, знаходзіцца ў небясьпечнай блізіні да афіцыйных ідэалягемаў або нават падзяляе іх.

Палітычнымі пазыцыямі і паглядамі, выражанымі ў кнізе («сумнеўнымі інтэрпрэтацыямі») заклапочаны і М. Шчур. Раз яе аўтар бачыць нацыяналізм, зразуметы як палітычную плынь, нават там, дзе яго няма, значыць, ён нацыяналіст і русафоб:

... не магу дазволіць сабе пагадзіцца з рэдукцыяй Багушэвіча на нейкага сьмешнага паэта-заснавальніка якойсьці там палітычнай плыні. Багушэвіч, на шчасьце, не разважаў у катэгорыях, у якіх мысьляць сёньняшнія дасьледчыкі-нацыяналісты, для якіх іхная русафобія альбо іншыя палітычныя перакананьні здаюцца дастатковай падставай для як заўгодна сумнеўных інтэрпрэтацыяў — у кожным выпадку, ня больш верагодных за вышэйпададзеную [тое, Багушэвіч ствараў тэксты па-беларуску, неабавязкова тлумачыцца «нацыяналізмам»]. Дзіўным чынам (!), яна не трапляе ў вычарпальны сьпіс пералічаных В. Булгакавым штампаў у дачыненьні да Багушэвіча⁸.

Казакевіч-маралізатар мае на мэце пераканаць публіку, што аўтар — па-хамску настроены тып, які не прызнае відных аўтарытэтаў беларускай навукі. (У духу псыхааналізу можна дадаць, што павышаная адчувальнасьць да навуковай герархіі тут сьведчыць пра незадавальненьне сваёй пазыцыяй у ёй. Гэта матываваны патрэбай уласнага самасьцьвярджэньня голас таксама адлюстроўвае канкурэнцыю сярод розных фракцыяў айчыннай навуковай супольнасьці.)

З пазыцыямі ідэоляга і маралізатара давядзецца пакуль згадзіцца — іх больш падрабязным разборам я займуся ў фінальнай частцы артыкула. Адзначу пакуль, што ідэалягічныя і маралізатарскія аргумэнты адно на першы погляд выглядаюць яўна празьмернымі. За імі крыецца пэўная лёгіка: яны высунутыя на той выпадак, калі навуковыя не спрацуюць — на ўзор судовых абвінавачаньняў. Чым больш абвінавачаньняў, тым большая імавернасьць таго, хоць бы нешта зь іх падтрымае судзьдзя.

Найбольш разгорнутай выглядае пазыцыя экспэрта, чый патас можна акрэсьліць як чатыры «не»«. Гісторыя беларускага нацыяналізму» — не гісторыя, не беларускага, не нацыяналізму. І, натуральна, ня першая. Кніжка ня мае дачыненьня да навукі, а яе аўтар — у лепшым выпадку публічны інтэлектуал, які не заслугоўвае доступу ў карпарацыю беларускіх вучоных.

Ужо назва рэцэнзіі падкрэсьлівае каньюнктурнасьць опусу, ставячы яго ў доўгім шэрагу дасьледаваньняў на гэтую тэму (цікава было б толькі даведацца, дзе ляжаць гэтыя мудрыя фаліянты). Такая тэхніка навязвае свайго роду прэзумпцыю віны, бо ад пачатку асноўнай інтэнцыяй аўтара абвяшчаецца задавальненьне свайго інтэлектуальнага (цесна зьвязанага з спажывецкім) капрызу. Раз ён ня мае нічога супольнага з духам праўдзівай навукі («чыста навуковае дасьледаваньне не было асноўнай інтэнцыяй тэксту»), значыць аўтарам рухалі літаратурны эксгібіцыянізм і эпатаж. Агучаныя контраргумэнты маюць паставіць пад сумнеў ключавыя ідэі, выказаныя ў кнізе, і правільна патлумачыць дынаміку беларускага нацыятварэньня і нацыяналізму:

1. Беларускае нацыятварэньне пачалося ў пачатку XIX ст. і ішло паралельна з польскім нацыятварэньнем у Беларусі. Сяргей Токць, ад канцэпцыі якога Казакевіч мог адштурхоўвацца, датуе пачаткі беларускага нацыянальнага руху з дакладнасьцю да дзесяцігодзьдзя: «у дачыненьні да беларускага руху, на нашу думку, фаза А распачынаецца ў другім дзесяцігодзьдзі ХІХ ст.»⁹. Такое датаваньне дазваляе ўспрымаць маю тэзу пра «відавочнае спазьненьне беларускага нацыяналізму ў параўнаньні нават з запозьненым украінскім» як абсурдную, або нават сьцьвярджаць, што беларускае нацыятварэньне выпярэджвала ўкраінскае, расейскае, а можа нават харвацкае ці нарвэскае.

Паміж «цэмэнтаваньнем нацыянальнае еднасьці палякаў» і беларускім нацыятварэньнем няма антаганізму. Віленскі ўнівэрсытэт можна ўпісаць у кантэкст беларускага нацыятварэньня. Мясцовая шляхта, якая запачаткавала беларускае нацыятварэньне ў першай палове XIX ст., не сфармулявала дактрыны беларускага нацыяналізму ў завершанай форме, але прапанавала першы праект беларускай ідэнтычнасьці і забясьпечыла аснову нацыяналізму ў будучыні. Польскамоўная рамантычная літаратура, этнаграфія і гісторыяграфія заклалі пачаткі беларускага нацыятварэньня. Польскамоўныя аўтары першай паловы ХІХ ст. рэалізавалі акадэмічную стадыю беларускага нацыяналізму. Хоць шмат хто зь іх быў польскімі нацыяналістамі, дэ факта яны былі першымі беларускімі нацыяналістамі. У XIX ст. можна вылучыць 4 хвалі беларускіх нацыяналістаў. Фаза А (у тэрміналёгіі М. Гроха) беларускага нацыянальнага руху ў цэлым скончылася ў сярэдзіне XIX ст. У польскай традыцыі Беларусь надзялалася багатай лякальнай культурнай і гістарычнай традыцыяй, а ў расейскай — стала ўсяго адным з трох канкурэнтных праектаў імпэрскага рэгіёну.

2. Польскі нацыяналізм ня змог прышчапіць гамагеннае польскае ідэнтычнасьці большай частцы беларускай шляхты ў XIX ст. Інтэгральны польскі нацыяналізм — гэта фэномэн канца ХІХ — пачатку ХХ стст. Ідэнтычнасьць мясцовай эліты заставалася гетэрагеннай і шматузроўневай на працягу ўсяго XIX ст.

3. Розныя віды рэакцыяў на ўзмацненьне імпэрскай прысутнасьці спрычынілі беларускі нацыяналізм, але ўплыў «заходнерусізму» і расейскай адміністрацыі на беларускі нацыяналізм ня быў вырашальны: беларускі нацыяналізм мог зьявіцца да Каяловіча. Русафільскія інтэлектуалы нічога не сканструявалі, а толькі праінтэрпрэтавалі беларусаў у русацэнтрычных катэгорыях, пазбаўляючы іх суб’ектнасьці. У XIX ст. расейскія ўлады не кантралявалі працэс беларускага нацыятварэньня і імкнуліся нэўтралізаваць беларускі нацыяналізм. Беларускі нацыяналізм мае польскія інсьпірацыі.

4. Францішак Багушэвіч — цэнтральная постаць мадэрнага беларускага нацыяналізму. Ён быў зьвязаны з польскім культурным і інтэлектуальным працэсам, у прыватнасьці з польскамоўным рамантызмам, а не з заходнерусізмам.

5. Паняцьце рэгіяналізму суадносіцца з культурным нацыяналізмам. Нацыяналізм зьвязаны з суб’ектнасьцю і яго можна акрэсьліць як «самастойную суб’ектнасьць». Дасьледаваць нацыяналізм — значыць вывучаць маніфэстацыі адрознасьці. Нацыяналізм узьнікае тады, калі адзначана суб’ектнасьць, прыгнятальнік і неабходнасьць вызваленьня, пры гэтым на мове суб’екта.

6. Ідэі Бэнэдыкта Андэрсана і Эдварда Саіда не канечне выкарыстоўваць пры дасьледаваньні беларускага нацыяналізму.

Я пішу гэты адказ, каб найперш даць шырэйшае ўяўленьне пра сваю кніжку чытачам, якія ніколі не трымалі яе ў руках, бо яе нармальны продаж у Беларусі немагчымы. Дзеля гэтага я буду даваць шырэйшыя цытаты і пераказваць некаторыя важныя ідэі. Крытыка дае дасканалую нагоду спраўдзіць трываласьць прапанаваных у ёй канструкцый, а таксама закрануць праблемы, якія ў «Гісторыі беларускага нацыяналізму» засталіся на пэрыфэрыі ўвагі або наагул апынуліся па-за разглядам. Сьпярша я разгледжу агульныя праблемы, важныя для разуменьня таго, калі, чаму і як зарадзіўся беларускі нацыяналізм. Далей я спынюся на прыватных палемічных момантах. І агульныя, і прыватныя пытаньні я буду разглядаць праз прызму скарачэньня беларускай традыцыі, якая сапраўды выглядае аналітычна плённай.

Асноўныя аблуды

Беларусь, беларусы і беларуская мова

Запярэчаньне меркаваньняў пра гэтыя тры катэгорыі і іх дынаміку цягам ХІХ ст., выкладзеныя ў кніжцы, становяць касьцяк пазыцыі Казакевіча, паводле якога

— апазнаваньне Беларусі як этнічнае катэгорыі не належыць да інавацыяў заходнерусізму. Расійская адміністрацыя і заходнярусы не стварылі «Беларусь» як этнічную катэгорыю і тым больш не аформілі канцэпцыі «прыгнечанай нацыі».

— тэза, што беларусаў як этнічную катэгорыю сканструявала расійская адміністрацыя (і/альбо заходнярусы) не адпавядае характару апазнаваньня беларускае сялянскае масы польскамоўнай шляхтаю ды практыкам рамантыкаў ХІХ ст.;

— гэтая тэза супярэчыць інфармацыі, што прапаноўвае аўтар, які прыводзіць цытаты аўтараў 1-й пал. ХІХ ст., дзе яны называюць беларусаў менавіта «народам»;

— практычна ўсе цытаты з кнігі апісваюць беларусаў як «народ», даюць інфармацыю пра беларускую мову/гаворку, тэрыторыю расьсяленьня, звычаі і міты беларусаў, рэканструююць гісторыю і г. д., г. зн. згадваюць практычна ўсе клясычныя прыкметы этнасу;

— Аўтар адзначае, што быў сфармаваны наратыў, які апісваў беларусаў як плебэйскі этнас, а пазьней піша, што польскамоўныя аўтары не апазналі беларусаў у якасьці этнічнае катэгорыі.

— Вынік працы польскамоўных этнографаў/літаратараў у 1-й пал. ХІХ ст. палягаў у тым, што беларусы былі прачытаныя ў этнічных катэгорыях і ўпершыню апазнаны як «іншы» (асобны) народ. Першаснае і збольшага адэкватнае апазнаньне было праведзенае.

Прывяду сьпярша дзьве цытаты, каб падкрэсьліць непасьлядоўнасьць, а можа нават прадузятасьць такой схемы. У першым выказваньні паміж «этнаграфічнай масай», «адгалінаваньнем» і «народам» праводзіцца непераадольная сэмантычная мяжа, а ў другім выяўляецца, што «этнічная маса», «народ» і «народнасьць» — гэта сынонімы:

Сам аўтар прыводзіць цытаты... аўтараў 1-й пал. ХІХ ст., дзе яны называюць беларусаў менавіта «народам», «адгалінаваньнем» і вылучаюць асобную «мову»... і нідзе «этнаграфічнай масаю».

І далей:

Заходнерусізм толькі па-іншаму праінтэрпрэтаваў ... ужо вядомую этнічную масу (народ, народнасьць) у русацэнтрычных катэгорыях і, адпаведна, сканструяваў новае бачаньне гісторыі, ідэнтычнасьці і палітычных пэрспэктываў.

У маёй кнізе няма тэзы, што беларусаў як этнічную катэгорыю сканструявала расійская адміністрацыя (альбо заходнярусы), але разрозьніваецца дынаміка трох катэгорыяў у дыскурсах ХІХ ст: «беларусы», «Беларусь» і «беларуская мова». Казакевіч атаесамляе зьмест катэгорыяў «Беларусь» і «беларусаў», а пасьля прыпісвае гэтае атаесамленьне мне, хоць я зрабіў спэцыяльную засьцярогу ў прадмове да кнігі:

У разьдзеле «Першыя нацыяналісты» разглядаецца працэс канструяваньня паняцьця «Беларусь» у польскім і расейскім каляніяльных дыскурсах і ягонае ператварэньне ў этнакультурную катэгорыю.

Я таксама характарызую Міхаіла Каяловіча як чалавека, «які карыстаўся мадэрным паняцьцем Беларусі як этнакультурнай катэгорыі». Нарэшце адзін з фрагмэнтаў кнігі мае назву «Беларусь як прыгнечаная этнічная нацыя».

Сьцьвердзіўшы ад майго імя, нібыта «польскамоўныя аўтары не апазналі беларусаў у якасьці этнічнае катэгорыі», ня трэба асаблівага высілку, каб давесьці ўсю абсурднасьць гэтай тэзы. Адно толькі, з майго тэксту гэтая тэза наўпрост не выводзіцца.

Так, я пішу пра польскі нацыяналізм 1830—1840-я гг., які «ўключаў перакананьне, што няма такога народу, а ёсьць толькі этнаграфічная маса, якая неўзабаве пад уплывам польскай культуры набудзе польскую ідэнтычнасьць», а таксама пра тое, што ў рамках заходнерусізму на падставе строгіх навуковых дадзеных беларусы былі апазнаныя ў мадэрным этнічным значэньні. Менавіта як мадэрныя беларусы, якія насяляюць сваю этнічную бацькаўшчыну ад Вільні і блізка не да Чарнігава і Берасьця, а ня частку дамадэрнай рускай этнічнай супольнасьці, да якой залічаў сябе Францішак Скарына і якая ўключала Валынь, Галіччыну, а можа нават і Маскоўшчыну.

Доўгі час беларускія эліты былі складовай часткай «рускага народу», які ў кнізе «абазначае этнічную супольнасьць, зь якой у мадэрны час паўсталі беларусы і ўкраінцы». Каб не пакінуць сумневаў у тым, што беларусы як этнічная катэгорыя (частка сярэднявечнага і раньнемадэрнага «рускага народу») былі апазнаныя задоўга да ХІХ ст., я падкрэсьліваў:

Рэч Паспалітая была рэспублікай, на чале якой стаяў кароль, але рэальны сувэрэнітэт належаў парлямэнту. Рускі народ афіцыйна ня быў прызнаны нацыяй, і гэта выклікала палітычныя крызісы і стала адной з прычынаў краху гэтай станавай дзяржавы з парлямэнцкімі інстытуцыямі.

Я таксама згадваў пра «нацыянальную сьвядомасьць Ф. Скарыны» — бо на вялікім прасьцягу ад Полацку і да Харкава і Львова і Перамышля ў XIV—XVIII стст. сярод арыстакратаў і інтэлектуалаў бытавалі руская ідэнтычнасьць і мова — «за часоў Скарыны існавала адна супольная дамадэрная русінская нацыя» (Эндру Ўілсан).

Тэрмін «русін», «рускі» ўжываў вялікі князь Вітаўт. Ф. Скарына выступаў у Падуі як «русін» (Ruthenus), a ў Празе як «рус» (Rus). Раз ён быў каталіком, акрэсьленьне «русін» можна трактаваць як этнічны тэрмін, які некалькі стагодзьдзяў да гэтага меў канфэсійны зьмест, тоесны паняцьцю «праваслаўны хрысьціянін». Гэтае значэньне фіксуюць ужо першыя наратыўныя дакумэнты з этнічных беларускіх земляў, якія дайшлі да нашага часу: дамова 1267 г. паміж Ордэнам і Полацкім княствам, гандлёвы дагавор Полацку з Рыгай каля 1330 г.

Статус-кво захавалася і пасьля далучэньня беларускіх земляў да Вялікага Княства Літоўскага. У выдадзенай 25 красавіка 1387 г. грамаце Ягайлы брату, князю Скіргайлу, на Троцкае, Менскае і Полацкае княствы, дзе пералічваюцца гарады Бабруйск, Рэчыца, Прапойск, Ігумен, а «на рускай старане горад Мянеск». Гістарычныя крыніцы дазваляюць сьцьвярджаць, што самае позьняе ў XVІ ст. адбываецца насычэньне тэрміну «русін» этнічным зьместам, а сьвядомасьць «рускага народу» пачынае грунтавацца на этнічных маркерах, як мова, культура і традыцыі.

Артыкул 12 трэцяга выданьня Літоўскага статуту (1588 г.) сьцьвярджаў, што палітычная нацыя Вялікага Княства Літоўскага складаецца з трох народаў: «Літвы», «Русі» i «Жмудзі». Каралеўскі прывілей 1563 г., які скасоўваў артыкулы Гарадзельскай уніі, што дыскрымінавалі праваслаўных, быў адрасаваны шляхце «абодвух народаў, як літоўскага, так і рускага», «Літвы i Русі». Гетман літоўскі Януш Радзівіл, пішучы ў 1650-х гг. аб казацкай праблеме, так ацэньваў магчымыя вынікі пераяслаўскай уніі для будучыні Рэчы Паспалітай:

Сьцеражы, Божа, каб казакі пры Маскве застацца мелі: ня толькі зь Белай Русьсю і Ўкраінай, але і з астаткам Літвы [...] на векі нам давялося б разьвітацца, але і зь іншымі народу рускага правінцыямі¹⁰.

Літоўскі гісторык Войцех Віюк-Каяловіч прысьвяціў казацкаму паўстаньню спэцыяльнае дасьледаваньне пад характэрнай назвай «Rerum in Magno Ducatu Lithuaniae per tempus Rebellionis Russicae gestarum commentarius» (Regiomonti, 1653, вылучана мной. — В. Б.). Пра ўяўленьне рускай эліты пра арэал пражываньня рускага народу гавораць ваенныя дзеяньні на тэрыторыі Беларусі ў 2-й пал. 1650-х гг., калі казацкія афіцэры канкуравалі з маскоўскімі ваяводамі за кантроль над паўднёва-заходняй Беларусі, а Б. Хмяльніцкі ўтварыў асобны беларускі полк. У 1656—1657 гг. Хмяльніцкі абвясьціў пратэктарат над Слуцкім княствам, Старым Быхавам, Пінскам, Мазыром і Туравам. У кастрычніку 1657 г. яго наступнік І. Выгоўскі ўклаў пагадненьне з швэдамі , якое прызнала Берасьце і Наваградак часткамі незалежнай казацкай дзяржавы.

Напярэдадні ўжо іншага паўстаньня, у 1789 г. Тадэвуш Касьцюшка заклікаў прывучаць рускіх сялянаў (chіopуw ruskich) да польскай мовы. На гэтай мове павінны весьціся судовыя паседжаньні і адбывацца навучаньне на ўсіх яго ўзроўнях. «З часам у «русінаў» («Rusinуw»), пісаў гэты «русін племені беларусаў» (акрэсьленьне «Беларускай мінуўшчыны», 1994 г.), увойдзе польскі дух, «за непрыяцеля будуць судзіць потым таго, хто б ня ўмеў гаварыць на нацыянальнай мове («ktуry by nie umiaі jкzyka narodowego»). Тым самым рускія сяляне пачнуць ненавідзець расейцаў, прусакоў і аўстрыякаў так, як сёньня француз ня церпіць ангельца або немца.

(Януш Тазьбір камэнтаваў такое стаўленьне наступным чынам: прадстаўнікі польскай эліты чакалі ад акупантаў Рэчы Паспалітай такой самай палітыкі, якую імкнуліся праводзіць самі ў рэфармаванай дзяржаве. Назавём яе, заклікае Тазьбір, па імені: палітыку прымусовай асыміляцыі.)

Іншымі словамі, тэза, што беларусы былі прачытаныя ў этнічных катэгорыях упершыню ў выніку працы польскамоўных этнографаў/літаратараў у 1-й пал. ХІХ ст., заснавана на радыкальным скарачэньні традыцыі. Продкі беларусаў ужывалі тэрмін «русін» для акрэсьленьня сваёй этнічнай ідэнтычнасьці сама позьняе ад XVI ст. Крытыкі такога падыходу¹¹ звычайна рэпрадукуюць нацыяналістычны міт пра паходжаньне сёньняшніх беларусаў зь сярэднявечных ліцьвінаў. Клясыфікацыя ж тэрміну «русін» як супэрэтноніма — гістарычная мадэрнізацыя. Яна не бярэ пад увагу спэцыфічныя рускія рэаліі — наяўнасьць адзінай рускай літаратурнай традыцыі, супольнай ідэнтычнасьці, якая праяўлялася незалежна ад выбару канфэсіі і г. д. У беларусаў не існавала тэрміна, які б ахопліваў цалкам толькі іх сучасную этнічную тэрыторыю (Вячаслаў Насевіч), таму што ў ім не было аўтэнтычнай культурнай патрэбы.

Несправядлівая гэтая тэза і ў дачыненьні да польскага дыскурсу. Беларусы як этнічная супольнасьць, а не як частка рускага народу, самае позьняе былі апісаныя ў «Хроніцы Польскай, Літоўскай, Жмудзкай і ўсёй Русі» Мацея Стрыйкоўскага, якая выйшла друкам у Кёнігсбэргу ў 1582 г. Пішучы аб «русаках (Russakach) іншых рускіх народах», храніст адзначае, усе яны вызнаюць хрысьціянства. Большая частка іх грэцкага абраду: Масква, «літоўскія беларусакі» (Bieіorussacy litewscy), баўгары, басьнійцы, сэрбы і г. д. Акрэсьленьне «літоўскія беларусакі» тычыцца продкаў сёньняшніх беларусаў¹².

У першыя дзесяцігодзьдзі ХІХ ст. інтэлектуалы працягвалі апазнаваць як адзіны рускі народ дзьве часткі гэтай этнічнай супольнасьці (цяперашніх беларусаў і ўкраінцаў), ужываючы тэрміны «русіны» і «руская мова». У польскамоўнай літаратуры гэта зафіксавалі М. Баброўскі і А. Міцкевіч, а ў расейскамоўнай — лексыкон Плюшара (1839) і публікатар беларускай песьні «Скажы, клён, чы ты ня дзераўца?», які схаваўся за псэўданімам Белорус К. К. Мысьленьне апошняга, праўда, сьведчыць пра згасаньне адпаведнай гістарычнай традыцыі:

Настоящий белорусский язык, как можно видеть из сей песни, совершенно не польский. Равным образом его нельзя назвать и руським, как называет его г. Греч в своем «Опыте» (маецца на ўвазе «Опыт краткой истории русской литературы» Мікалая Грэча (1822 г.). — В. Б.). Руський по белорусскому произношению значит русский; это слово употребляется только в Белоруссии, и то в просторечии, и указывает на близкое родство Белоруссии с Великоруссиею, хотя белорус и не скажет про москвича, что он говорит по-руськи, но по-московски¹³.

Толькі ў другой палове ХІХ ст. канчаецца зыход «рускага народу» з інтэлектуальнай сцэны: на яе выходзяць беларусы і ўкраінцы, акрэсьленыя як сьцісла этнічныя нацыянальнасьці. Гэтаму спрыяла тое, што з 1840-х гг. інтэлектуалы, якія жылі ў правінцыях імпэрыі на Поўнач ад Чорнага мора, пачалі думаць аб тэрыторыі, разьмешчанай паміж Бугам, Прыпяцьцю і Данцом, як пра «Ўкраіну»¹⁴.

Прынята лічыць, што паўстаньне мадэрнай рускай нацыі зрабіла немагчымым пэўныя моўныя і культурныя адрозьненьні паміж галінамі рускай этнічнай групы, казацкія войны сярэдзіны XVII ст., тэрытарыяльнае разьмежаваньне паміж ВКЛ і Каронай у выніку Люблінскай уніі, расейская імпэрская экспансія, зараджэньне ўкраінскага нацыяналізму, які падкрэсьліваў рускае паходжаньне ўкраінскага народу. (Пар. таксама назвы галіцкай пэрыёдыкі сярэдзіны ХІХ ст. — «Дневник руський», «Руська хата» і т. п.) і г. д. Магчыма, нейкую ролю адыгралі таксама высілкі польскіх інтэлектуалаў, якія спрабавалі ўпісаць тых, каго мы цяпер называем беларусамі, у шырэйшы кантэкст разуменьня польскасьці, а для гэтага сымбалічна закрэсьліць, аддаць забыцьцю іх «рускія» карані. Пагатоў, аргумэнтам аб рускасьці беларусаў апэраваў расейскі імпэрыялізм. У наратыве А. Рыпінскага «беларусы» — безыменныя насельнікі Беларусі, не этнічная нацыя, а этнаграфічная маса, якая знаходзіцца ў кроўным сваяцтве з палякамі¹⁵.

Тут мы маем як бы беларускае адраджэньне навыварат. У строгай адпаведнасьці з рамантычным польскім нацыяналізмам (які быў неад’емны ад мэсіянізму), беларусы (alias просты люд славянскага роду) або Беларусь (адзін зь «людаў» віртуальнай Рэчы Паспалітай, як у Баршчэўскага; прысваеньне гэтаму тэрміну этнічнай прыроды можа быць мадэрнізацыяй, бо яго можна прачытаць у сацыяльных або нават клясавых катэгорыях) адраджаюцца з гістарычнага забыцьця, каб выканаць прадвызначаную ім гісторыяй місію — пераадолець свой адвечны плебейскі статус і адсутнасьць традыцыяў шляхам ператварэньня ў неад’емную частку польскай нацыі.

Вельмі паказальная рэцэнзія на публікацыю «Шляхціца Завальні» ў Rozmaitości Lwowskie (1845. № 15. S. 123), ананімны аўтар якой убачыў у творы малюнак «найменш вядомага <…> краю Польшчы» і чакаў, калі зьявяцца падобныя малюнкі Падольля, Падляшша і Пакуцьця¹⁶.

І пра якую адэкватнасьць такога апазнаваньня можна казаць, калі яно тычылася менш як палавіны беларускай этнаграфічнай тэрыторыі? Няма дзіва, што ў 1861 г. цэнтральны статыстычны камітэт МУС Расейскай імпэрыі налічыў сярод жыхароў Беларусі 17 228 душ харватаў і 8398 душ ціверцаў і вуглічаў. (Тэрмін «харваты», як выглядае, ужываўся для жыхароў сёньняшняй паўднёвай Берасьцейшчыны. Пар.: Pieśni ludu Biało-Chrobatów, Mazurów i Rusi znad Bugu, zebrane przez Kazimierza Władysława Wojcickiego. T. I, II. Warszawa. 1836.)

Вырашальны высілак у апазнаваньні беларускай этнічнай нацыі ў сёньняшнім разуменьні адбыўся ў 1860-я гг. і належаў «заходнярускім» інтэлектуалам, якія акрэсьлілі Беларусь як этнічную бацькаўшчыну беларусаў і вызначылі яе тэрытарыяльны кшталт — зрабілі яго такім, якім мы яго ведаем цяпер. Польскацэнтрычная літаратура, часта нізкатыражная і выдадзеная за межамі імпэрыі, або пашыраная ў рукапісных копіях і нярэдка канфіскаваная, прайграла навуцы гэтую бітву. Забыцьцё ж рускай традыцыі паскорыла апазнаваньне беларусаў у тэрмінах заходнерусізму.

Наступны прэцэдэнт скарачэньня нацыянальнай традыцыі адбываецца падчас разважаньняў майго крытыка пра сацыяльны прэстыж беларускай культуры:

У кантэксьце дыскусіі пра «калянізатараў» дастаткова паказальна гучыць тэза пра тое, што дзейнасьць польскіх інтэлектуалаў была «накіравана на пазбаўленьне беларускай культуры прэстыжу» (гэта псэўдацытата, у арыгінале: «прыналежнасьць да гэтай этнічнай групы належала пазбавіць рэштак сацыяльнага і культурнага прэстыжу». — В. Б.). Лягічна выглядае пытаньне, а ці мела сялянская культура «дакаляніяльных» часоў, скажам у XVII—XVIII стст., сацыяльны прэстыж? І гэта тычыцца ня толькі беларускае культуры, але і «народнае» культуры ў прынцыпе.

Выснова з гэтага, што толькі польскамоўны рамантызм надаў сялянам-беларусам культурны і іншы прэстыж. У духу самых жорсткіх каляніяльных наратываў руская этнічная супольнасьць XVІ—XІХ стст. становіцца выключна сялянскай масай, нават без духавенства, без этнічных і культурных традыцыяў, а яе культура — вясковай і нелегітымнай для «высокай» культуры. Больш за тое, дэміургі беларускага нацыятварэньня паводле вэрсіі Казакевіча — польскамоўныя шляхта і пісьменьнікі — застаюцца як бы самі па сабе, а сялянскія масы самі па сабе. Этнічна яны як бы ня маюць нічога супольнага і супольных традыцыяў не падзяляюць.

Пачну з таго, што да канструяваньня асноўных культурных ікон, на якіх цяпер уласна і трымаецца ўяўленьне пра прэстыж беларускай нацыі — Францішка Скарыны, Усяслава Чарадзея, Рагвалода і Рагнеды г. д. — польскамоўная паэзія (як, зрэшты, і гістарыяграфія) 1-й пал. ХІХ ст. ня мае дачыненьня. Гістарычныя погляды «першага беларускага пісьменьніка ХІХ сталецьця» (Р. Зямкевіч) Я. Баршчэўскага добра абагульніў А. Латышонак:

Гісторыя Беларусі пачынаецца для Баршчэўскага са сьвятога Казімера, да якога былі толькі Бой ды Стаўры і Гаўры. Полацкая Сафія «была фундавана старажытным родам Храпавіцкіх, герба Астоя»... Спаса-Эўфрасіньнеўская царква нагадвае Баршчэўскаму толькі травеньскія праходкі ў навакольных садах¹⁷.

Ня буду доўга палемізаваць наконт таго, ці мелі руская культура і рускі народ сацыяльны прэстыж. Скажу толькі, што і В. Цяпінскі, і Ф. Скарына або С. Будны скіроўвалі патрыятычныя заклікі да рускага народу. Дзейнасьць друкарні Мамонічаў у Вільні была б немагчымая без наяўнасьці традыцыяў «высокай рускай культуры», галасамі якой можна лічыць Ф. Еўлашоўскага, П. Мсьціслаўца або С. Буднага. Без адчуваньня прэстыжу рускай культуры наўрад ці татары пісалі б кітабы (на рускай мове), а жыды — свае сакральныя тэксты.

На прэстыж рускага народу ў Рэчы Паспалітай працавала культурная і асьветная інфраструктура, разьмешчаная на поўдні рускіх земляў — Кіева-Магілянская акадэмія, менш вядомыя навучальныя ўстановы Валыні і «Львоўскай Русі», культурныя дасягненьні накшталт Астроскай Бібліі або маларасійскага барока. А вось сюжэт, чаму пасьля краху Рэчы Паспалітай руская супольнасьць у беларускай частцы дзяржавы мела сур’ёзныя праблемы з рэпрадукаваньнем уласнай культурнай традыцыі і не вытрымлівала канкурэнцыі ні з польскім, ні з расейскім нацыяналізмам, варты асобнага разгляду.

Сама тэза пра прэстыж паказвае, што яе аўтар знаходзіцца ў палоне арыенталісцкіх стэрэатыпаў: яе адваротны бок у тым, што ў беларусаў як этнічнай нацыі і іх культуры прэстыж зьяўляецца адно пасьля вонкавага ўзьдзеяньня (тут: сымбалічнага пераламленьня ў польскамоўнай рамантычнай паэзіі ХІХ ст.!).

Але вернемся да разгляду катэгорыяў «Беларусь», «беларуская мова» і «беларусы». Казакевіч сьцьвярджае супрацьлегласьці — у 1-й пал. ХІХ ст. назва «Беларусь» не была геаграфічнай/тэрытарыяльнай, але знаходзілася «ў дынаміцы набыцьця новых сэнсаў» (трэба разумець, ад геаграфічнага да этнічнага, г. зн. з значэньнем «этнічная радзіма беларусаў, а не наадварот). Больш за тое, ён нечакана прызнае, што ў той час не было і «легітымных крытэрыяў для вылучэньня беларусаў з суседніх народаў» (трэба разумець, і агульнапрынятай нацыянальнай назвы).

Дыскусія, ці была «Беларусь» да 1-й пал. ХІХ ст. геаграфічнай ці этнічнай катэгорыяй, беспрадметная. Спашлюся на публікацыю ў пазамінулым нумары «Палітычнай сферы», якую рэдагуе Казакевіч:

Назва «Белая Русь» у XVII ст. выкарыстоўвалася проста ў якасьці тапоніму для абазначэньня тэрыторыі, на якой жыве «рускае» насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага. Трэба пагадзіцца з думкай А. Белага, што Белая Русь, як яна бачылася з Масквы, была паняцьцем ня столькі геаграфічным, колькі культурна-канфэсійным. З гледзішча ж насельніцтва ВКЛ «Белая Русь» — паняцьце менавіта геаграфічнае¹⁸.

Існуе гіпотэза, што азначэньне «Белая» ў дачыненьні да «Русі» стагодзьдзямі пазначала выключна геаграфічную рэалію — верх рускай тэрыторыі. «Белая Русь» — гэта літаральна «Верхняя Русь», а яе тэрыторыю «Белай Русі» для пачатку XVII ст. можна вызначыць як частку «Русі», якая ляжыць на «Версе».

Рэтраспэктыўны мэтад дасьледаваньня гісторыі назвы «Белая Русь» дазваляе сьцьвярджаць, што гэтая назва, хоць яна і іншаземнага паходжаньня, мае глыбокія карані. Яна — завяршэньне доўгага працэсу перадачы аднаго і таго ж паняцьця «вярхоўі рэк, верх» рознымі мовамі: Гіпэрбарэі, Альбанія, Крев, Верх, а пасьля прыняцьця жыхарамі гэтай краіны назвы Русь — Верхняя Русь, Alba Russia, Белая Русь. Такім чынам, назва Белая Русь — чыста геаграфічная і ня мае нічога супольнага з палітычнай ці рэлігійнай сымболікай белага колеру... Белая Русь — проста Верхняя... Русь¹⁹.

Тэрытарыяльная межы геаграфічнага рэгіёну «Белая Русь» былі ў цэлым вызначаныя ў 2-й пал. XVIII ст. Першы падзел Рэчы Паспалітай адзначыўся адрывам ад Вялікага Княства Літоўскага ранейшага ядра «рускасьці» і меў вынікам паўторнае залічэньне земляў заходняй і цэнтральнай Беларусі да «Літвы». Зроблена гэта было, каб пазбавіць гэтую краіну рысаў «рускасьці» ў страху перад чарговымі тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі Масквы. Ні пры якія этнічныя межы гаворка нават не ішла:

Белая Русь або таксама — як часта сталі пісаць гэтую назву — Беларусь традыцыйна ахоплівае толькі ўсходнія прыдзьвінскія і прыдняпроўскія абшары Вялікага Княства… Пашырэньне тэрытарыяльнага абсягу паняцьця «рускія краіны» («kraje ruskie») па Нёман i Буг стварала спрыяльныя варункі для экспансіі назвы «Беларусь» на захад. Першы вядомы прыклад утварэньня органу дзяржаўнай адміністрацыі з акрэсьленьнем «беларуская» ў назьве на тэрыторыі сёньняшняй заходняй Беларусі датуецца толькі 1775 г. У той год у Вялікім Княстве Літоўскім быў створаны «беларускі дэпартамэнт» Камісіі нацыянальнай адукацыі, які ахопліваў менскае, наваградзкае і берасьцейскае ваяводзтвы... Экспансія назвы «Беларусь» на захад ізноў пачнецца адно ў сярэдзіне XIX ст.²⁰.

Іншымі словамі, удакладненьня «беларуска-польскімі аўтарамі» тэрыторыі Беларусі ў ХІХ ст. не было. Іх унёсак у «пашырэньне яе межаў» быў мізэрны ў параўнаньні з расейскай навукай, якая і забясьпечыла паварот сярэдзіны ХІХ ст., пра які згадвае Латышонак. Сам жа пераварот быў абумоўлены згасаньнем рускай традыцыі, у тым ліку ўяўленьня аб Русі як этнічнай радзіме беларусаў і ўкраінцаў. Матывы «сэлекцыі адэкватнага словаўжываньня» вагаліся паміж рамантычнай амбівалентнасьцю, якая замацоўвала за Беларусьсю статус хімэрнай тэрыторыі без дакладных межаў, і патрыятычнай экзальтацыяй. У 1840 г. Беларусь А. Рыпінскага разьлягался паміж Прыпяцьцю, пінскімі балотамі ды Псковам, Апочкай і Лукамі, у 1844 г. Беларусь Баршчэўскага складалася з Полацкага, Невельскага і Себескага паветаў, а ў А. Кіркора беларусы насялялі Херсонскую і Пензенскую губэрні. Лічыцца, што А. Міцкевіч атаесамляў беларусаў (русінаў у яго тэрміналёгіі) зь сялянамі поўдня Менскай і Гарадзенскай губэрняў, але згодна з сучаснай навукай іх выпадала назваць палешукамі ці нават украінцамі,

Набыцьцё катэгорыяй «Белая Русь» нацыянальнага характару магло адбыцца адно пасьля распаду рускага народу і дэмаркацыі рускай тэрыторыі як украінскай і беларускай. Як я пісаў, гэтая дэмаркацыя адбываецца адно ў сярэдзіне XIХ ст. Нават у 1820-я гг. сярод прафэсуры Віленскага ўнівэрсытэту прыхільнікі канцэпцыі нацыі, заснаванай на строгіх этнічных крытэрах, заставаліся поўнымі маргіналамі.

Гэтая акалічнасьць таксама тлумачыць прабуксоўку беларускага нацыяналізму ў параўнаньні з украінскім: рэсурсаў Верхняй Русі не было дастаткова для пасьпяховага нацыятварэньня мадэрнай «верхнярускай нацыі». Асноўная культурная інфраструктура, інтэлектуальныя асяродкі знаходзіліся на паўднёвым захадзе і цэнтральнай частцы рускай тэрыторыі, г. зн. на землях цяперашняй Украіны. У XV—XVI стст. акурат там была сканцэнтраваная магнатэрыя рускага паходжаньня, а гэта правяло да таго, што ўкраінскія русіны займелі мацнейшую культурную традыцыю. Каб абгрунтаваць этнічны характар катэгорыі Беларусь ужо ў першай палове ХІХ ст., Казакевіч уводзіць тэзу пра шматэтнічнае насельніцтва тагачаснае Беларусі:

Улічваючы шматэтнічны склад большай часткі «Беларусі» вызначыць яе ў тэрытарыяльных катэгорыях было вельмі складана (дакладней, немагчыма).

Так мой крытык дае зразумець, што доўгі час праўдзівыя беларусы жылі ў прыдняпроўскай і прыдзьвінскай этнічнай Беларусі, а рэшты тэрыторыі сёньняшняй беларускай дзяржавы былі заселеныя іншымі этнасамі, мабыць, белымі харватамі, ціверцамі або яцьвягамі. (Адсюль недалёка да высновы, што ня толькі Вільня, але нават Ліда або Горадня ніколі не былі разьмешчаныя на этнічна беларускай тэрыторыі.) Яшчэ можна даведацца, што этнічна стракатым гэтае насельніцтва было толькі звонку («этнічная маса» была разнароднай толькі «на першы погляд»), а яшчэ што паміж «шматэтнічным насельніцтвам» і яго вызначэньнем у «тэрытарыяльных катэгорыях» існуюць адносіны несумяшчальнасьці (цікава, як тады шматэтнічнае насельніцтва аб’ядноўваецца ў такой форме тэрытарыяльнага ўладкаваньня, як краіна?).

У цэлым такі падыход можна кваліфікаваць як праяву мэтадалягічнага таталізму і грубую мадэрнізацыю. Гомагенізуючы нацыятворчыя і культуратворчыя працэсы ў Беларусі ХІХ ст., разглядаючы іх як адзіны і татальны праект, мой крытык робіць выгляд, што пашырэньне тэрмінаў «Беларусь», «беларуская мова» і «беларусы» адбывалася сынхронна і на ўсёй тэрыторыі сёньняшняй Беларусі. Разгляд палітычнай геаграфіі Беларусі ХІХ ст., як і геаграфічнага пашырэньня намэнклятуры, зьвязанай з этнічнымі і нацыянальнымі ідэнтычнасьцямі, дазваляе выказацца на гэтую тэму больш прадметна.

Крыніцы сьведчаць, што фактычна да канца ХІХ ст. арэалы пашырэньня тэрміну «беларуская мова/гаворка» не супадалі з арэаламі пашырэньня назваў «Беларусь» і «беларусы». Гэта кансэрвавала сытуацыю, шызафрэнічную зь сёньняшняга пункту гледжаньня. Да сярэдзіны ХІХ ст. не існавала цьвёрдай карэляцыі паміж «Беларусьсю», «беларускай мовай» і «беларусамі» ці, калі інакш, у сярэдзіне ХІХ ст. карэляцыя паміж «Беларусяй» і «беларускай мовай» магла існаваць толькі на ўсходзе цяперашняй Беларусі — у Віцебскай і Магілёўскай губэрнях. На большасьці тэрыторыі краіны яна адсутнічала. Гістарычна першым замацоўваецца геаграфічнае паняцьце Беларусь, пасьля тэрмін «беларус» і адно на пачатку XIX ст. тэрмін «беларуская мова». Так што можна дасьледаваць Беларусь да зьяўленьня беларусаў, як і беларусаў да зьяўленьня беларускай мовы.

Возьмем польскамоўны дыскурс. Адам Міцкевіч усяго чатыры разы ўжыў слова «Беларусь/Белая Русь», і толькі адзін раз, адносна позна, у 1853 г., прыметнік «беларускі» — і не для акрэсьленьня мовы, а ў геаграфічным кантэксьце. Для акрэсьленьня таго, што мы цяпер называем беларуская мова, ён ужываў тэрміны «руская» (як канцылярская мова ВКЛ) або літоўска-руская» гаворка/дыялект, як мелі рэфэрэнтным аб’ектам ніяк ня Беларусь, а Русь як такую або Літоўскую Русь. Хоць і тут назіралася амбівалентнасьць: вядома, што Міцкевіч нават адмаўляў, што рускія (русінскія) землі маюць назву. У сваім артыкуле пра Францішка Карпінскага (1827) ён падкрэсьліваў нячысты, пераходны характар таго, што мы называем цяпер беларуская мова: «Просты люд у Літве гаворыць на рускім дыялекце, зьмяшаным з польскай мовай, або літоўскай мовай, зусім рознай ад славянскай мовы»²¹.

Ян Баршчэўскі ў «Шляхціцу Завальні, або Беларусі ў фантастычных апавяданьнях» (1844 г.), натуральна, ужываў слова «Беларусь», чаго, здаецца, нельга сказаць пра тэрміны «беларус» або «беларуская мова». Аляксандар Рыпінскі, пішучы пра Беларусь як пра рэгіён Літвы, удакладняў, што просты люд там гаворыць па-руску (1853 г.) Уладзіслаў Сыракомля называў беларускую мову крывіцкай, рускай, рутэнскай і русінскай мовай — і ў сваім ультрапатырятычным пажаданьні, занатаваным у альбоме Арцёма Вярыгі-Дарэўскага, акрэсьліваў яе носьбітаў як «Biaіorusini».

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч ужываў назвы «Беларусь» і «беларусы» найперш у польскамоўных наратывах. У сваіх беларускамоўных тэкстах ён аддаваў перавагу назьве «беларуская гаворка».

Ня меў свайго карэляту ў пазначэньні адвечнай народнасьці і яе этнаграфічнага абшару тэрмін «славяна-крывіцкая мова», якім карыстаўся сучасьнік Я. Баршчэўскага Я. Чачот²². (Міцкевіч, імаверна, падпісаўся б пад амбівалентнай заявай свайго сябра Яна Чачота, на думку якога непазьбежная сьмерць тубыльскай (літоўскай або беларускай) мовы была зьявай сумнай, але пажаданай, бо яе разьвіцьцё зашкодзіла б еднасьці палякаў і чысьціні польскае мовы.) Карэляцыя «крывіч» («крывічанін») — «крывіцкая мова» — «Крывія» («Крыўя») узьнікае толькі ня рубяжы першага і другога дзесяцігодзьдзя ХХ ст., перш за ўсё стараньнем В. Ластоўскага.

Нарэшце П. Шпілеўскі ў «Путешествии по Полесью и Белорусскому краю» (першапублікацыя 1853 г.) акрэсьліў мову сялян Менскай губэрні як славяна-літоўскую, хоць паралельна ўжываў тэрмін «беларуская мова».

Сяргей Токць, камэнтуючы гэты момант, дзівіцца: «Незразумела, чаму Шпілеўскі не далучае да Беларусі населеныя беларускамоўнымі сялянамі абшары Віленскай і Гродзенскай губерняў»²³!

Назва мовы без карэляцыі з назвай нацыянальнасьці і нацыянальнай назвай азначала, што яна характарызуе безыменнае, польскае (расейскае) насельніцтва віртуальнай Рэчы Паспалітай або Расейскай імпэрыі. Гэтыя двухскладовыя канструкцыі накшталт «славяна-літоўская», «славяна-крывіцкая» або «польска-руская» мова лішні раз паказвалі сваю гібрыдную прыроду. Цяжка ўявіць мову з такой назвай мовай нацыянальнай агітацыі.

Двухскладовую аснову мае і «бела-руская» мова: беларусы фактычна адзіная нацыя ў рэгіёне, назва мовы якой складзеная зь дзьвюх асноваў. У эстонскім выпадку корань запазычаны, але прынамсі ўдалося ўнікнуць падваеньня асновы. У Заходняй Эўропе падобны прыклад становіць Нарвэгія, якая каля 400 гадоў была калёніяй Даніі і якая дагэтуль мае спаважныя моўныя праблемы. (Натуральна, я не бяру пад увагу нацыі, у корані якіх ёсьць фармант -лянд).

Тэрмін зь дзьвюх асноваў у якасьці нацыянальнай намэнклятуры паказвае, што ён або вельмі позны (сынтэзаваны на падставе ўжо наяўных паняцьцяў) і/або адлюстроўвае геаграфічныя рэаліі. У 1845 г. (а тэарэтычна і ў 1915-м) жыхар Ліды мог быць у сваім уяўленьні быць палякам, які жыве ў Літве і гаворыць на польска-рускім дыялекце. Ён паняцьця мог ня мець, дзе пачынаецца і канчаецца Беларусь. Нараджэнец Случчыны Ян Пятроўскі ў сваіх мэмуарах згадваў, што назоў «Беларусь» замацаваўся на яго малой радзіме адно ў першыя гады ХХ ст. А для польскага фальклярыста Міхала Федароўскага, які ў 1877 г. пераехаў у Пружанскі павет, дзе пражыў амаль 30 гадоў, зьбіраючы беларускі фальклёр ( а таксама на Сакольшчыне, Янаўшчыне і вакол Беластоку) Заходняя Беларусь так і засталася «Літоўскай Русьсю»²⁴.

Адно ў пачатку 1860-х гг. інтэлектуалы пачалі адыходзіць ад такога мысьленьня. Тры дынамікі супалі: назвы беларуская мова, Беларусь і беларусы сталі ўжывацца сынхронна, у межах аднаго наратыву, для пазначэньня мовы, этнічнай тэрыторыі і яе жыхароў. Спатрэбілася яшчэ колькі дзесяцігодзьдзяў, каб зрабіць гэтую парадыгму фактам масавай сьвядомасьці.

Праз тое, што я называю Беларусь нэалягізмам пры аналізе наратываў Багушэвіча, Казакевіч прыпісвае мне цьверджаньне, нібыта гэтае слова было вынайдзенае «заходнерусізмам». Слова Беларусь не было вынаходам заходнерусізму, але нават у другой палове ХІХ в. у беларускай мове яно было мала асвоеным культурным пазычаньнем, бо дагэтуль паняцьце збольшага ў «высокіх» мовах. Ужываньне Ф. Багушэвічам формаў «Беларусь»/«Беларусія» тлумачыцца бракам трывалай традыцыі ўжываньня ў беларускамоўных наратывах. Зь лінгвістычнага гледзішча тэрмін Беларусь у канцы ХІХ ст. у нашай мове быў малаасвоеным запазычаньнем.

Такім чынам, да пачатку ХІХ ст. існавала ўяўленьне аб этнічнай адметнасьці беларусаў (русінаў) у рамках рускай этнічнай групы. Зрух пачынаецца ў 1840 г. і завяршаецца ў 1860-я гг., калі Беларусь апазнаецца як этнічная радзіма беларусаў, а пад канец стагодзьдзя становіцца фокусам патрыятызму і народных пачуцьцяў. Тое, што зьяўленьне адпаведнай сэмантыкі немагчымае без плянамерных інтэлектуальных высілкаў, сьведчыць польская традыцыя, у якой слова «паляк» зьяўляецца сынонімам шляхетнасьці і ідэалізму. Беларуская традыцыя адпаведным значэньнем тэрміну «беларус» пахваліцца ня можа.

Парадыгма Каяловіча. Наконт Каяловіча і іншых заходнярускіх інтэлектуалаў Казакевіч бескампрамісны: яны былі няздольныя да інтэлектуальных навацыяў. Працэс канструяваньня ў заходнерусізьме «беларускага «народу» ці «народнасьці» быў «цалкам гомалягічны практыкам польскамоўных інтэлектуалаў ХІХ ст.» Казакевіч ня бачыць разрыву традыцыі і зьмену дыскурсу і схіляецца пастуляваць адносіны эвалюцыйнай пераемнасьці паміж Ф. Багушэвічам і польскамоўным дыскурсам, чымся заходнерусізмам, які «толькі ... праінтэрпрэтаваў ... ужо вядомую этнічную масу ў русацэнтрычных катэгорыях».

Пры такой трактоўцы заходнерусізму невядома, чаму «Дудка беларуская» Ф. Багушэвіча выйшла ў 1891 г., а не ў 1851 г. Рацыянальна гэтую затрымку не патлумачыць, таму на арэну — увага! — выходзяць злыя дэманы беларускай гісторыі (якія ўласна і спрычынілі яе). Між тым ані ў 1861 г., ані нават у 1871 г. выхад гэтай кнігі быў немагчымы. Тэксты Багушэвіча заснаваныя на дынаміцы веды, якая была выпрацаваная, пачынаючы з 1860-х гг. Паміж Вінцэнтам Дуніным-Марцінкевічам і Францішкам Багушэвічам няма простай эвалюцыйнай пераемнасьці. Эвалюцыя пайшла па больш складанай траекторыі, што пацьвердзіць бязь цяжкасьці адпаведны наратыўны аналіз.

Тэрытарыяльныя або геаграфічныя назвы замацоўвацца ў якасьці этнакультурнай або нацыянальнай катэгорыі і пачынаюць выклікаць узьнёслыя пачуцьці ў выніку інтэлектуальнага высілку. У беларускім выпадку такі высілак быў зроблены М. Каяловічам. Я спэцыяльна вынес у эпіграф разьдзелу «Беларусь як прыгнечаная этнічная нацыя» ягоную формулу «Беларусь — гэта краіна, «дзе народ гаворыць па-беларуску» (1863). Яна была гістарычна беспрэцэдэнтнай і азначала зьяўленьне цьвёрдага карэляту паміж катэгорыямі «беларуская мова», «беларусы» і «Беларусь» (якая ўяўляецца як гістарычная і этнічная радзіма беларусаў). Так было выпрацавана ключавое для беларускага нацыяналізму ўяўленьне пра беларускую нацыю, якое да таго ж ахоплівае тэрыторыю Беларусі, вызначаную згодна з этнаграфічным прынцыпам.

Зь цягам часу гэтая парадыгма стала агульнапрынятай і выкарыстоўваецца ўсімі, хто думае і піша пра Беларусь. Яе выпрацоўку можна безь перабольшваньня назваць адным зь сілавых пунктаў беларускай гісторыі ХІХ ст. Пасьля яго стала магчымым канцэптуальнае афармленьне дыстынкцыі паміж беларускай і расейскай традыцыямі. Яго ажыцьцявіў Ф. Багушэвіч, які першы ў беларускай літаратуры пачаў ужываць тэрмін «расейская мова». Верш «Немец», у якім ёсьць выраз «Не люблю я места (па-расейску — горад)» з гэтай прычыны быў доўгі час забаронены для публікацыі.

Пастаяннае раздражненьне тутэйшага каляніяльнага навуковага і ідэалягічнага істэблішмэнту з прычыны разрозьніваньня «рускага» і «расейскага» ў несавецкай беларускай традыцыі (маўляў, гэта супярэчыць гістарычнай відавочнасьці і г. д.) лішні раз паказвае, што атаесамленьне «рускага» і «расейскага» — адна з ключавых стартэгій расейскага каляніялізму ў Беларусі. Яго ігнараваньне Казакевічам не дадае празрыстасьці ягонаму тэксту.

Зразумела, арыгінальны сэнс інтэлектуальных высілкаў Каяловіча ня меў нічога супольнага зь беларускім нацыяналізмам, але ад яго заставаўся адзін крок да яго сынтэзаваньня. Адразу пасьля выпрацоўкі гэтага ўяўленьня, г. зн. пасьля таго, як Беларусь ператварылася ў паняцьце, суадноснае з Маларасіяй або Літвой, у паветры завеяла беларускім сэпаратызмам, а сярод расейскай эліты зьявіліся адпаведныя фрустрацыі.

Каб зьняць сумневы («размова магла ісьці пра «народ», «народнасьць» ці «частку рускага народу», але пра нацыю?») падставім у выказваньне Каяловіча адзін з тэрмінаў, прапанаваных Казакевічам:

Ітак, факт адбыўся. Народ беларускі, які доўга быў палучаны з Польшчай духам і крывёю, паўстаў проці гэтае самае Польшчы... Вось як бліскуча заяўляе частка рускага народу свае правы на належнае яму месца ў сям’і эўрапейскіх нацыянальнасьцяў²⁵.

Народ беларускі/тутэйшы народ тут ужываецца як кантэкстуальны сынонім этнічнай нацыі, а сэмантыка ягонага прыгнёту зловарожымі палякамі будзе неўзабаве выкарыстана беларускімі нацыяналістамі для стварэньня аналягічных антырасейскіх наратываў.

Яшчэ адна заходняруская інавацыя тычылася візіі беларускай гісторыі. Калі карыстацца звыклымі марксісцкімі катэгорыямі, для ператварэньня этнічнай групы ў мадэрную нацыю існуе крытычная перадумова ў выглядзе ідэалягічнай надбудовы, г. зн. пазытыўных (міталягічных, эсхаталягічных і мэсіянскіх) уяўленьняў пра яе мінуўшчыну, цяпершчыну і будучыню. Нацыянальныя ідэолягі ўсходнеэўрапейскіх безьдзяржаўных нацыяў канца ХІХ ст. звычайна зьвязвалі пашырэньне іх нацыянальнай мовы, як правіла, у сельскай мясцовасьці, з росквітам нацыянальнай дзяржаўнасьці ў мінулым, хоць часта гаварыць пра традыцыі нацыянальнай дзяржаўнасьці не выпадала. Што б ні пісаў Казакевіч без усякіх спасылак на арыгінальныя крыніцы пра «пэўнае разуменьне беларускай гісторыі» «польска-беларускімі аўтарамі» («пазьней гэтая гісторыя магла перапісвацца, але ў любым выпадку яна ўжо была»), «Гісторыя Беларусі» ў ХІХ ст. так і не паўстала ў межах польскага культурнага поля, а польскацэнтрычныя інтэлектуалы абмежаваліся геаграфічнымі апісаньнямі*, рэпрадукцыяй звыклых імпэрыялістычных стэрэатыпаў і сьцьвярджэньнем польскіх нацыянальных лёзунгаў. У XVIII ст., як і ў 1-й пал. ХІХ ст., беларускай гістарычнай традыцыі як такой не існавала. Русіны Верхняй Русі — беларусы — «ня мелі ўласнай, «беларускай» гістарычнай традыцыі, адрознай ад кіеўскай або нават львоўскай традыцыі рускіх земляў Кароны»²⁶.

І гістарыяграфія Беларусі, і рамантычны наратыў пра велічную і магутную Беларусь у мінуўшчыне былі створаныя ў расейскім інтэлектуальным полі, што не запярэчвае польскага, украінскага або заходнеэўрапейскага ўплыву на іх стварэньне. Ня ўся расейская эліта, як думае Казакевіч, напярэдадні паўстаньня 1863 г. ня мела ўяўленьня пра Беларусь, як не была Беларусь «праектам прарасейскіх беларусаў» або праектам толькі прапольскіх беларусаў. Выключыць з фокусу дасьледаваньня надзвычай важныя дэбаты наконт беларускай нацыянальнасьці і ідэнтычнасьці ў славянафільскім асяродку, якія мелі важныя культурныя і палітычныя імплікацыі, значыць зьбядняць зьмястоўны бок дасьледаваньня беларускага нацыяналізму. Гісторыя Беларусі не была творам толькі этнічных беларусаў і ня тоесная гісторыі беларусаў.

Адзін з стваральнікаў рамантычнага/міталягічнага вобразу Беларусі Пётар Бяссонаў быў этнічным расейцам і славянафілам. Калі карыстацца словамі А. Казакевіча, у наратывах, створаных да 1863 г., Беларусь апісваецца як прадукт абмену паміж канфліктуючымі мэтраполіямі, а яе гісторыя вычэрпваецца падзеямі, зьвязанымі зь ліквідацыяй уплыву мэтраполіі-суперніцы. Як я паказаў у кнізе, П. Бяссонаў даакрэсьліў міталягічны вобраз Беларусі, якая стала ўспрымацца як аб’ект эмацыйнага пакланеньня. Уяўленьне пра Беларусь як пра аб’ект нацыянальнага эрасу (А. Адамовіч) было ня менш важным для беларускага нацыяналізму, чым сакралізацыя нацыянальнай мовы, бо яно магло падзяляцца нават тымі, каго апошняя пакідала ў абыякавасьці.

Гэтая традыцыя азначала разрыў з ранейшай ідэалягічнай артадоксіяй, якая забараняла прадукаваць такія прэзэнтацыі Беларусі, якія можна было выкарыстоўваць для нацыяналістычнай мабілізацыі. Перастаў выконвацца і другі рэпрэсіўны ідэалягічны мэханізм вонкавай гегемоніі — забарона стварэньня беларускамоўнай прадукцыі з палітызаваным зьместам на гістарычныя тэмы, што зрабіла магчымымі «Рассказы на белорусском наречии» (Вільня, 1863).

Апрача гэтага, «заходнерусізм» меў лепшую рэсурсную базу і вызначаўся большай сыстэмнасьцю: менавіта выбух прадукаваньня веды, зьвязанай зь Беларусяй, стварыў спажыўнае асяродзьдзе для мысьленьня пра Беларусь. Можна сказаць, сваім узьнікненьнем беларускі нацыяналізм абавязаны перавытворчасьці веды і ўяўленьняў аб Беларусі ў розных дыскурсах заходнерусізму. (Сам тэрмін я акрэсьліваю шырэй, як ідэі і практыкі расейскацэнтрычных інтэлектуалаў, накіраваныя на падрыў польскай культурнай гегемоніі ў «Заходняй Расеі» пасьля 1863 г.)

Нацыяналізм

Хоць Казакевіч не прэзэнтуе тэарэтычнай візіі нацыяналізму, сёе-тое пра яго ўяўленьні аб гэтым паняцьці можна даведацца непасрэдна зь ягонага тэксту:

— Нацыяналізм найперш зьвязаны з акадэмічнымі практыкамі і ідэнтычнасьцямі («асноўным прадметам цікавасьці пры разглядзе гісторыі беларускага нацыяналізму»). Як і можна было спадзявацца, я не разгледзеў «ніводны з гэтых фэномэнаў» і, больш таго, «выціснуў іх з кантэксту».

— Ёсьць і іншыя прадметы дасьледаваньня беларускага нацыяналізму: «адрозьненьні і гетэрагеннасьць культурнае і палітычнае сытуацыі ХІХ ст., дэталі якой і вызначалі асаблівасьці разьвіцьця нацыянальнага руху»; «вельмі розныя падыходы і лёгіка апазнаваньня Беларусі, а таксама стаўленьне да яе». «Адрозьненьням» і «адрознасьці» мае належаць ключавая роля ў вывучэньні беларускага нацыяналізму, бо «нараджэньне сэнсаў палягае менавіта ў аналітыцы адрознасьці», а «прызнаньне адрознасьці ёсьць легітымацыяй народу».

— Хоць я і спыніўся на разглядзе «тэорыі», мая «пазыцыя дастаткова сумнеўная, нават калі аналізаваць узровень нацыянальнае «тэорыі». Я таксама «цалкам ігнарую працэсы, калі частка культурнае эліты сьвядома працавала ў рэчышчы этнічных культураў, хоць яны, калі ўзгадаць назву, павінны былі стаць асноўным прадметам дасьледаваньня». Вось жа, маем яшчэ адзін прадмет дасьледаваньня — «сьвядомую дзейнасьць культурнае эліты ў рэчышчы беларускай этнічнай культуры».

— Пачаткі беларускага нацыяналізму заклаў К. Каліноўскі, адзначыўшы «суб’ектнасьць, прыгнятальніка і неабходнасьць вызваленьня, пры гэтым на мове суб’екта». Нават пасьля гэтай векапомнай падзеі трэба было працягваць разглядаць ідэнтычнасьці, бо ў кнізе пасьля 1863 г. «розныя мясцовыя варыяцыі ідэнтычнасьці проста зьліваюцца з мэтраполіяй».

У кнізе я раскрываю мэтады і прыёмы, пра дапамозе якіх Багушэвіч праз сваіх наратараў дасягае дэманстрацыі новай ідэнтычнасьці. Пішу і пра тое, што адным зь першых новую дынаміку ў беларускай літаратуры прыкмеціў акадэмік Карскі, на думку якога «белорусское наречие» стала інструмэнтам літаратуры, якая мела мэтай «возмутить простой народ против православной церкви и русских». Я пішу таксама пра, калі выкарыстоўваць выраз Казакевіча, «вельмі розныя падыходы і лёгіку апазнаваньня Беларусі, а таксама стаўленьне да яе», а таксама пра акадэмічныя практыкі, якія іх суправаджалі. Тут Казакевіч робіць выгляд, што ані В. Турчыновіч, ані М. Бэз-Карніловіч, ані М. Каяловіч, ані сам Я. Карскі і дзясяткі іншых згаданых у кнізе пэрсанажаў ня маюць ніякага дачыненьня да акадэмічнай сфэры.

Паспрабуем рэканструяваць хаду мысьленьня Казакевіча: у першыя дзесяцігодзьдзі ХІХ ст. гісторыкамі была рэканструяваная традыцыя Вялікага Княства Літоўскага, рамантыкамі была павышаная прэстыжнасьць беларускай культуры — і шляхта зацікавілася беларускай этнічнай культурай і нават стала сьвядома працаваць у яе рэчышчы — зьявілася пераходная беларуская ідэнтычнасьць і быў закладзены першы этап беларускага нацыятварэньня, а можа нават і нацыяналізму.

Нават няўзброеным вокам відаць падмену паняцьцяў: беларуская традыцыя атаесамляецца зь літоўскай, падобна як у беларускай нацыяналістычнай міталёгіі гісторыя Беларусь атаесамляецца з гісторыяй ВКЛ. Сказаўшы А, трэба сказаць і Б: кнігі Т. Нарбута або яго аднадумцаў так жа далёкія ад ідэі адзінай польскай нацыі, як і любой ідэі беларускай нацыі:

У сёньняшні час прынята чамусьці на Беларусі лічыць Нарбута беларускім гісторыкам. Ягоны сучасьнік, беларус Даніловіч, не сумняваўся, што Нарбут зьяўляецца літоўскім, неславянскім, патрыётам. Зрэшты, намерамі прапагандысцкага хвальшаваньня гісторыі на некарысьць беларусаў Нарбут пераўзышоў усіх сваіх папярэднікаў²⁷.

Неўзабаве выяўляецца, што гэтыя ідэнтычнасьці — свайго роду тагабочныя спадарожнікі беларускага нацыяналізму, бо той, як піша Казакевіч, пачынаецца адно ад Каліноўскага.

З гэтымі ідэнтычнасьцямі Казакевіч пакідае свайго чытача ў разгубленасьці: ці то яны зьявіліся па пачатку ХІХ ст. на хвалі польскамоўнага рамантызму і рэканструкцыі літоўскай традыцыі, ці то існавалі здавён — пытаньне іх генэзы ўвогуле не ўздымаецца ў яго тэксьце. Сьцьвярджаючы, што сьпярша былі ідэнтычнасьці або нават нацыятварэньне, а толькі пасьля ўзьнікае нацыяналізм, Казакевіч блытае прычыны з наступствамі. Касьцяк ягонай канструкцыі — ідэнтычнасьць была знакам нацыятварэньня, якое фактычна атаесамляецца з нацыяналізмам — таксама не трымаецца купы. Дасьледаваньне нацыяналізму ў такім выпадку можна зьвесьці да дасьледаваньня ідэнтычнасьцяў, якія можна ўстанаўліваць бяз тэкставага аналізу. Вызначэньне, дзе былі гэтыя ідэнтычнасьці і хто быў іх носьбітам, робіцца мэтадам асабістай інтраспэкцыі. Чаго вартая аналітычная дакладнасьць такіх фармулёвак, як «каляшляхецкія асяродкі» або польскамоўная шляхта з «гетэрагеннай сьвядомасьцю» (рэлігійнай, клясавай, гендэрнай, палітычнай?). Што Казакевіч ведае пра ідэнтычнасьць шляхецкіх і каляшляхецкіх асяродкаў, якія крыніцы ён выкарыстоўвае для таго, каб яе вызначыць, застаецца невядома.

Увядзеньне паняцьця «шляхецкія і каляшляхецкія асяродкі» ў якасьці перадатчыкаў гістарычнай традыцыі ВКЛ ці захавальнікаў гістарычнай памяці робіць непатрэбнай усю гэтую інжынэрыю з навуковай рэканструкцыяй традыцыі ВКЛ. Тут Казакевіч небясьпечна набліжаецца да прымардыялізму, бо ягоная канструкцыя грунтуецца на сылягізьме «ВКЛ як традыцыя — шляхта як перадатчыца гэтай традыцыі — ВКЛ як частка традыцыі беларускага нацыяналізму». Гэтая канструкцыя нават і блізка не акрэсьлівае каналаў, празь якія гэтая рэканструяваная традыцыя ВКЛ магла трапіць у сьвядомасьць шляхты. У Казакевіча шляхта і «каляшляхта» валодае ўяўленьнем пра гэтую традыцыю адначасна зь яе выпрацоўкай М. Баброўскім або Т. Нарбутам.

Вернемся да Каліноўскага, які адзначыў «суб’ектнасць, прыгнятальніка і неабходнасьць вызваленьня, пры гэтым на мове суб’екту». Так, сапраўды, адзначыў суб’ектнасьць: «мы, што жывема на зямлі Польскай, што ямо хлеб Польскі, мы, Палякі зь векаў вечных»²⁸. Толькі якое дачыненьне гэтая суб’ектнасьць мае да беларускага нацыяналізму?

Цьверджаньне, што «тэксты Каліноўскага не падпарадкаваны стратэгіі ўніфікацыі» цяжка назваць непрадказальным, але ад гэтага яно ня робіцца больш імаверным:

...ні ў «Мужыцкай праўдзе», ні ў паказаньнях В. Каліноўскага ні слоўцам не ўспамінаецца «самастойнае існаваньне дзяржавы на нашых землях», тым больш беларускай. Аўтар «Мужыцкай праўды» на ўсе магчымыя спосабы скланяе словы «Польшча», «польскі»²⁹.

Хітрыкам беларускай гістарыяграфіі, якая надзяліла беларускай нацыянальнай сьвядомасьцю К. Каліноўскага, які чуўся палякам і змагаўся за польскую незалежнасьць, абураўся згаданы Казакевічам гісторык А. Валіцкі³⁰.

Трэба паставіць пад сумнеў і наступныя элемэнты формулы Казакевіча («прыгнятальнік і неабходнасьць [палітычнага] вызваленьня»). Ва ўсходнеэўрапейскіх нацыяналізмах пэрыяду іх пачатковага разгортваньня такія элемэнты або адсутнічалі, або існавалі ў зародкавай форме, як і ідэнтыфікацыя таго, супраць каго мае быць скіраванае палітычнае вызваленьне і хто зьяўляецца прыгнятальнікамі. Мысьленьне Каліноўскага адбівала ідэі сьпелага нацыяналізму з разгорнутай палітычнай традыцыяй. Базавым элемэнтам слабейшых усходнеэўрапейскіх нацыяналізмаў пары іх паўставаньня быў міт нацыянальнага адраджэньня. У беларускім выпадку дыстанцыя паміж вылучэньнем ідэі адраджэньня і ідэяй палітычнай незалежнасьці склала блізка 30 гадоў. У 1917 г. нават такія заўзятыя нацыяналісты, як Ян Станкевіч або Язэп Лёсік, не ўяўлялі Беларусь інакш, як толькі ў складзе Расейскай фэдэрацыі.

«Легітымацыя народу праз прызнаньне яго адрознасьці» — чарговы арыенталісцкі стэрэатып, які сьцьвярджае прыярытэт вонкавай ацэнкі і прызнаньня для посьпеху нацыянальнага руху. У разьвітых заходніх грамадзтвах накшталт Францыі прызнаньне адрозьненьняў за лякальнымі этнасамі ня мела прыкметных нацыятворчых наступстваў. Тое самае тычыцца, напрыклад, фіна-вугорскіх народнасьцяў сучаснай Расейскай Фэдэрацыі. У Лацінскай Амэрыцы мовы індзейцаў вывучаліся і падтрымліваліся, што не перашкодзіла іх адміраньню. (Магчыма, тут мой крытык хацеў сказаць, што нацыяналізм — гэта мімэтычная практыка, інакш кажучы, розныя карпарацыі эўрапейскай эліты перадавалі гэтую праграму адна адной. Або што нацыянальныя культуры канкуруюць паміжсобку і тым самым падвышаюць свой унутраны прэстыж. У такім выпадку яму не ўдалося выказаць сваёй думкі.)

Заўвага аб «сьвядомай практыцы ў рэчышчы беларускай этнічнай культуры» паказвае толькі, што яе аўтар дагэтуль цьвёрда не засвоіў розьніцы паміж этнічнымі і нацыянальнымі супольнасьцямі. «Сьвядомыя практыкі ў рэчышчы беларускай этнічнай культуры» мелі месца і стагодзьдзі раней разгляданай эпохі, але непасрэднага ўплыву на ўзьнікненьне беларускага нацыяналізму ня займелі. Тое самае можна сказаць і пра групавыя або калектыўныя ідэнтычнасьці этнічных групаў. Такія ідэнтычнасьці самі сабою не адрозьніваюць этнас ад нацыі, а ідэнтычнасьці без матэрыялізацыі ў культурных артэфактах, напрыклад, у тэкстах, гэта найхутчэй фантом або аўтарская фантазія.

Аналіз таго, што складае ідэалягічнае адрозьненьне этнічнай групы ад мадэрнай нацыі, і мае трапляць у фокус гісторыка нацыяналізму. Акурат дасьледаваньне нацыянальнай міталёгіі, г. зн. распрацаваных інтэлектуаламі агістарычных уяўленьняў пра нацыянальную культурную традыцыю, перш за ўсё нацыянальную мінуўшчыну, дае зусім іншую пэрспэктыву пры аналізе нашай тэмы. Гэтыя ўяўленьні фармуюць нацыянальную сьвядомасьць, сярод іншых складнікаў якой трэба назваць сакралізацыю нацыянальнай мовы, мэсіянізм, пачуцьцё супольнага пакліканьня нацыі і яе адзінства:

Больш за 20 гадоў таму Бэнэдыкт Андэрсан ахарактарызаваў нацыю як «уяўленую супольнасьць» («imagined community»), г. зн. як супольнасьць, прадстаўнікі якой здольныя ўявіць дадзеную канкрэтную супольнасьць у выглядзе абстрактнага паняцьця. Аднак гэтая здольнасьць не даецца чалавеку ад прыроды. Чалавека трэба навучыць гэтаму тады, калі ён ужо здольны мысьліць абстрактна і карыстацца абстрактнымі паняцьцямі³¹.

Інакш кажучы, дасьледаваньне беларускага нацыяналізму прадугледжвае аналіз таго, як і пры дапамозе каго беларуская нацыя стала ўяўляцца ў выглядзе абстрактнага паняцьця. Не ва ўсіх усходнеэўрапейскіх традыцыях эпохі нацыяналізму яно існавала ў гатовым выглядзе. У беларускім выпадку яго толькі яшчэ належала стварыць:

Так, напрыклад, у чэскай самасьвядомасьці тэрмін «нацыя» існаваў яшчэ ў пэрыяд позьняга Сярэднявечча, а ўжо ў XVII ст. нам вядомыя, па меншай меры, дзьве чэскія дэфініцыі, якія вызначалі нацыю з дапамогай супольнага мінулага, супольнага лёсу і супольнай мовы. У беларускім выпадку падобная паняційна-лексічная традыцыя адсутнічала³².

Менавіта пэрыпэтыі выпрацоўкі гэтага абстрактнага паняцьця і маюць трапляць у дасьледчы фокус. Без уяўленьня аб Беларусі як нацыі і краіне, акрэсьленай згодна з этнаграфічным прынцыпам, беларускі нацыяналізм ня быў магчымы, як і масавае пашырэньне такой спэцыфічнай канструкцыі як беларуская нацыянальная сьвядомасьць.

З гэтай пэрспэктывы зразумела, чаму Б. Андэрсан, які выявіў і прааналізаваў падобную залежнасьць, становіцца майму крытыку непатрэбным. Бо нацыяналізм — гэта суб’ектнасьць! Праўда, і ідэнтычнасьць — суб’ектнасьць, дзяржаўнасьць — суб’ектнасьць, і традыцыя — суб’ектнасьць, а каляніялізм — гэта адсутнасьць суб’ектнасьці. І што з таго, калі пад гэтае настолькі шырокае акрэсьленьне падпадае што заўгодна, а правесьці сэмантычную мяжу паміж этатызмам, нацыяналізмам і антыкаляніялізмам практычна немагчыма.

Мэтад Казакевіча не вызначаецца павагай да тэксту і яго аналізу, таму яго пастуляты могуць карэляваць з рэальнасьцю, а могуць і не карэляваць. Тэксты замяняюцца ўяўленьнямі пра тэксты, здабытымі ў межах школьнай праграмы або хаатычнай самаадукацыі. Ужываецца тэрміналёгія, неадэкватная для дасьледаваньня нацыяналізму, што пастаянна выклікае тэарэтычныя непаразуменьні. Апошняе зь іх, на якое я хачу зьвярнуць увагу, датычыць трактоўкі нацыяналізму як працэсу і як фэномэну:

[выпрацоўка ўяўленьня пра Беларусь як прыгнечаную нацыю] аўтаматычна значыць, што беларускі нацыяналізм узьнік у 1860—1880-я гг., калі ўжо дзейнічалі першыя нацыяналісты. Але нягледзячы на гэта Булгакаў у іншых частках кнігі адносіць яго стварэньне да больш позняга перыяду.

Я ня бачу тут супярэчнасьці. Нацыяналізм можа інтэрпрэтавацца як інтэлектуальная дактрына, якая мае сацыяльныя імплікацыі (пашырэньне нацыяналістычных ідэяў). Пэўныя дактрынальная элемэнты беларускага нацыяналізму былі акрэсьленыя ў 1860—1880-я гг., сама ж дактрына зьявілася на пачатку 1890-х гг. Спатрэбілася яшчэ зь дзясятак гадоў, каб ён стаў фіксавацца як сацыяльны фэномэн з культурнымі праекцыямі.

Нацыятварэньне

Чытаючы разважаньні Казакевіча пра нацыятварэньне, мяне не пакідала пытаньне, ці разумее ён значэньне пэўных тэрмінаў з свайго лексыкону:

[ідэнтычнасьці і акадэмічныя практыкі], вельмі істотныя для разуменьня беларускага этнагенэзу, маглі б быць асноўным прадметам цікавасьці пры разглядзе гісторыі беларускага нацыяналізму.

Другі выпадак:

У адным эпатажным фрагмэнце аўтар вызначае, што беларуская мадэль этнагенэзу больш падобная не на суседнія краіны, але на Сярэднюю Азію.

Пра якое нацыятварэньне ідзе гаворка? Мадэрнае, дамадэрнае або раньнемадэрнае, г. зн. фармаваньне шляхецкай нацыі, якое на беларускай землях тычылася толькі вузкай сацыяльнай праслойкі — фэадальнай эліты? І пра тварэньне якой мадэрнай нацыі — польскай, расейскай ці яшчэ якой? Інакш цяжка зразумець, як польскацэнтрычныя эліты змаглі запачаткаваць беларускае нацыятварэньне, ужываючы «дастаткова падобныя» да расейскіх уладаў мадэлі.

Формула «беларускі этнагенэз як асноўны прадмет дасьледаваньня гісторыі беларускага нацыяналізму» магла б стаць новым словам у навуцы, каб жа толькі не выдавала неразуменьне базавых катэгорыяў з тэорыі нацыі і нацыяналізму. У любым эўрапейскім выпадку паміж этнагенэзам і нацыятварэньнем пралягае часавая дыстанцыя ў сотні гадоў. Нават у артадаксальнай савецкай гістарыяграфіі часам заканчэньня фармаваньня беларускага этнасу называлася XIV—XVI стст. Пачатак гэтага працэсу навукоўцы датуюць самое позьняе другой паловай першага тысячагодзьдзя нашай эры, калі на беларускай тэрыторыі пачынаецца актыўнае балта-славянскае ўзаемадзеяньне. Што датычыць падабенства Беларусі зь Сярэдняй Азіяй, то я параўноўваў не этнагенэз, а мадэлі нацыятварэньня, якія супадалі сваімі храналягічнымі рамкамі і пэўнымі культурнымі індыкатарамі. Як і цюрскія этнасы Сярэдняй Азіі, беларусы вылучыліся з шырэйшай этнічнай супольнасьці, а іх этнічная культура прайгравала ў прыцягальнасьці больш разьвітым культурным традыцыям.

Аднак часьцей мой крытык укладае больш-менш адэкватны тэрміналягічны сэнс у паняцьце «нацыягенэз», атаесамляючы яго з «мадэрным паўставаннем нацыі» і лякалізуючы ў ХІХ ст. Ён не хавае, што грунтуецца на канцэпцыі І. Бабкова, якая выйграе сваёй «прасторавай і часавай разьняволенасьцю і пашыранай пэрспэктывай»:

Ад канца XVIII ст. на адной тэрыторыі, у межах аднаго грамадзтва адбываліся тры адрозныя нацыягенэзы, тры працэсы фармаваньня сучасных нацыяў: польскай, беларускай і літоўскай. Гэтыя працэсы сутыкаліся між сабой у межах адной прасторы, і ў выніку ўзьнікла тая шматлікасьць рэпрэзэнтацый і праектаў, якая была характэрнай рысай XIX ст.³³.

Адрозьненьні паміж гэтым і наступным выказваньнем касмэтычныя: літоўскую нацыю выцесьніла расейская, і зьлёгку была дапрацаваная частка, якая апісвала сутыкненьне трох нацыятворчых працэсаў у беларускай прасторы:

Пачынаючы з канца XVIII ст. мы маем на адной і той жа тэрыторыі тры адрозныя нацыягенэзы, тры працэсы фармаваньня сучасных нацыяў — польскай, расейскай і беларускай. Гэтыя працэсы сутыкаюцца між сабой у межах адной прасторы, накладаюцца адзін на адзін, і ў выніку паўстае тая шматлікасьць канфліктных рэпрэзэнтацыяў, той канфлікт інтэрпрэтацыяў, які быў характэрнай адзнакай беларускай сытуацыі цягам двух апошніх стагодзьдзяў³⁴.

Гэтая канцэпцыя бароніцца перш за ўсё схалястычнымі сродкамі. У «сынанамічны» шэраг «этнагенэз»-«нацыягенэз»-«мадэрнае паўставаньне нацыі» ўключаецца чацьвертае зьвяно — «нацыяналізм» («іх цалкам можна лічыць людзьмі, якія правялі значную частку першай фазы беларускага нацыяналізму»). Старт беларускага нацыяналізму ў пачатку ХІХ ст. даводзіцца на падставе дэманстрацыі ідэнтычнасьці, што адбываецца паралельна з нацыятварэньнем і яго ўвасабляе.

Як становіцца ясна, шляхецкія і каляшляхецкія асяродкі і польскамоўныя аўтары, ня будучы ўласна «беларусамі», зьдзейсьнілі значную частку акадэмічнай фазы разгортваньня беларускага нацыянальнага руху, або можа нават усю яе цалкам, што азначае яе заканчэньне прынамсі да пачатку 1860-х гг. («акадэмічную стадыю беларускага нацыяналізму ажыцьцявілі яшчэ ня ўласна «беларусы»). Прысьвяціўшы адносна шмат увагі першай фазе беларускага «нацыягенэзу», на якой вузкае кола iнтэлектуалаў праяўляюць навуковы і рамантычны інтарэс да фальклёру ды гiстарычных памятак свайго народу i спрабуюць вызначыць, чым ён ёсьць, Казакевіч адно пару слоў гаворыць пра яго стадыю «Б» («культурную»), калі нацыянальная мова становіцца мовай адукацыi і прэсы, і ўжо бадай нічога пра стадыю «В» («палiтычную»), калі нацыяналізм набывае палітычныя рэпрэзэнтацыі, а нацыянальны рух становіцца масавым. У цэлым ён грунтуецца на больш раньняй пэрыядыцыі беларускага нацыяналізму С. Токця³⁵, які датаваў пачатак фазы «А» другім дзесяцігодзьдзем ХІХ ст.:

Калі строга прытрымлівацца крытэрыяў, прынятых для Цэнтральна-Усходняй Эўропы, дык пачаткам фазы В, ці агітацыі на карысьць беларускай нацыянальнай ідэі, патрэбна лічыць 1884 г., калі беларускія народнікі арганізавалі выданьне часопісу «Гомон»³⁶.

Абедзьве прывязкі фазы «Б»— як гіпатэтычная Казакевічава да «Мужыцкай праўды», так Токцева да «Гомона» — зьяўляюцца тэрміналягічным і канцэптуальным непаразуменьнем. Ані «Мужыцкая праўда», ані «Гомон» паводле сваіх марфалягічных праектаў не былі прэсай, і да таго яшчэ нацыянальнай.

Дамо голас самому аўтару канцэпцыі, пра якую йшла гаворка. М. Грох зьвязвае пачатак фазы «Б» беларускага руху толькі з выхадам «Нашай Долі» і «Нашай Нівы» ў 1906: «каля 1900 г., г. зн. напачатку фазы «В» беларускага руху, чэскае нацыянальнае жыцьцё было значна больш разьвітым»³⁷. Крытычнай жа ўмовай пераходу да гэтай стадыі Грох называе выпрацоўку абстрактнага ўяўленьня пра беларускую нацыю:

Здольнасьць да засваеньня абстрактнага паняцьця «нацыя» і атаясамліваньня сябе з пазначанай гэтым тэрмінам вялікай сацыяльнай групай была зьвязана зь іншай непазьбежнай перадумовай нацыянальнай агітацыі (фаза «Б»), якой зьяўлялася здольнасьць прымаць і засвойваць ідэйныя імпульсы, якія паступалі звонку³⁸.

У пытаньні нацыятварэньня Казакевіч стаў закладнікам уласнаручнай падмены паняцьцяў. Цаной атаесамленьня герояў польскага нацыяналізму з дэміюргамі беларускага нацыятварэньня зьяўляецца абэрацыя навуковай карціны сьвету: беларускае нацыятварэньне можа адбывацца за сто год (!) да ўзьнікненьня беларускага нацыяналізму (як сьцьвярджаецца, на пачатку ХІХ ст.). Іншая праява гэтай абэрацыі палягае ў тэзе, што нейкія акты па тварэньні нацыі (магчыма, польскай ці расейскай) зьяўляюцца неад’емнай часткай гісторыі беларускага нацыяналізму. Яны маглі мець хіба што асасродкаваны ўплыў на беларускае нацыятварэньне і тым больш не былі яго «неабходнай стадыяй».

Нацыятварэньне немагчымае да афармленьня нацыяналізму, інакш кажучы, ідэалягічнай канструкцыі, прызначанай для папулярызацыі ў масах. Нацыя творыцца пасьля таго, як выпрацавана абстрактнае ўяўленьне аб гэтай нацыі. Нацыятварэньне — гэта не траскатлівая балбатня, а працэс, які мае жорсткія сацыялягічныя індыкатары (рост кнігавыдавецтва, нацыянальнай прэсы, школьніцтва і г. д.) У нямецкім выпадку такая канцэпцыя была сфармуляваная толькі ў сярэдзіне XVIIІ ст. Паводле падлікаў бэрлінскага кнігагандляра Фрыдрыха Нікалая, у 1779 г. каля 20 тыс. чалавек ва ўсёй Нямеччыне ўдзельнічалі ў нацыянальным руху, г. зн. рэгулярна набывалі кнігі на нямецкай мове. А ХІХ ст. стала стагодзьдзем тварэньня мадэрнай нямецкай нацыі, што ўкаранавалася аб’яднаньнем разьдзеленых нямецкіх земляў у 1871 г. у адзіную цэнтралізаваную дзяржаву.

Ідэнтычнасьці

На думку майго крытыка, мінімум да 50—60 гг. ХІХ ст. «польская культура ня мела патрэбы ў апраўданьні сваёй гегемоніі на беларускіх землях», а яе статус як «гегемона ніхто ня ставіў пад сумнеў, успрымаючы як аксіёму». Адначасова сьцьвярджаецца, што ў тую пару польская ідэнтычнасьць у Беларусі перажывала крызіс («дакладней, яе глыбокі крызіс»), а можа яе зусім і не было («адсутнасьці адзінае ідэнтычнасьці ў краі»). Падобнае мысьленьне, заснаванае на стымуляваньні амбівалетнасьці і сьцьвярджэньні супрацьлегласьцяў³⁹, не бярэ пад увагу ані канвэрсіяў інтэлектуалаў з польскай культуры ў расейскую, якія станавіліся ўсё больш прыкметнымі, пачынаючы з 20-х гг. ХІХ ст. (Тадэвуш Булгарын, Восіп Сянькоўскі, Антон Мухлінскі і г.д.), ані паступовае зьнішчэньне польскамоўнай сыстэмы асьветы пасьля паўстаньняў 1830—1831 гг., ані вымываньне біялягічных рэсурсаў старой эліты на беларускіх землях, ані скасаваньне Уніі ў 1839 г. Узятыя разам, гэтыя працэсы ставілі пад сумнеў будучыню польскага нацыяналізму ў паўночна-ўсходняй частцы віртуальнай польскай дзяржавы. Паміж Горадняй і Смаленскам, Полацкам і Берасьцем польскія нацыяналісты з шляхецкіх двароў і засьценкаў ды інтэлектуальных асяродкаў аднаго дня апынуліся самотнымі маргіналамі сярод сялянскага праваслаўнага мора.

Невыпадкова ў XIX ст. пік беларускамоўнай літаратурнай прадукцыі ў межах «агульнапольскага» (Антон Адамовіч) літаратурнага працэсу прыпадае акурат на 40—50-я гг. — г. зн. час, калі зьнікла рэлігійна абумоўленая дыстанцыя, якая засьцерагала беларускі народ ад «усяго, што толькі характарызуе Маскву» (А. Рыпінскі). Што, калі не палітычны непакой і жаданьне культурнага рэваншу, схаваныя пад рыторыкай маральнага ўдасканаленьня і цягі да асьветы, выражаў В. Дунін-Марцінкевіч у лісьце, напісаным яшчэ да паўстаньня 1863 г. Як адзначае публікатар, ліст быў прызначаны да друку, і аўтар мусіў асьцерагацца цэнзуры. Тым ня менш, лёгка сьцяміць, хто тут «мы» і хто адштурхоўвае «ад нас» народ і што такое «наша «літаратура»:

Як сам аб тым пісаў у рэдакцыю «Gazety Polskiej», і вось, назіраючы згубныя намаганьні адштурхнуць ад нас народ, вырашыў я праз творы ў ягонай гаворцы, якія адпавядаюць паняцьцям, што знаёмы яму зь дзяцінства, і якія палягчаюць яму спосабы азнаямленьня з нашай літаратурай, заахвоціць яго неяк да асьветы і паправіць маральна⁴⁰.

Паводле Казакевіча, зацьвярдзеньне нацыянальнай сьвядомасьці польскамоўнай шляхты пачынаецца адно пры канцы ХІХ — пач. ХХ стст. і завяршаецца пад уплывам адраджэньня польскай дзяржаўнасьці. У ХІХ ст адбывалася толькі частковая палянізацыя мясцовае шляхты:

«машына» польскага нацыяналізму не змагла прывіць гамагеннае польскае ідэнтычнасці нават большай частцы шляхты.

«Інтэгральны» польскі нацыяналізм зьяўляецца толькі ў канцы ХІХ ст. Увесь гэты час пераходныя польска-беларускія ідэнтычнасьці былі магчымыя, а можа нават рэалізаваныя.

Каб давесьці, што польскія нацыяналісты цягам ХІХ ст. былі неінтэгральныя, Казакевіч спасылаецца на тэксты Ю. Бардаха і А. Валіцкага. Першы ў сваім аналізе піша пра дэманстрацыю двухузроўневай, а часам і трохузроўневай нацыянальнай сьвядомасьці, перш усё «літвін-паляк», часам «літвін-паляк-беларус», а таксама пра тое, як цяжка, а часам немагчыма вызначаць, дзе яна пачыналася і дзе канчалася⁴¹. Камэнтуючы паўстаньне 1863 г., ён гаворыць пра трансфармацыю зьместу гэтай шматузроўневай сьвядомасьці ў кірунку, калі ўжыць тэрмін Казакевіча, гомагенізацыі. Хоць кіраўнікі паўстаньня адрасавалі свае заклікі этнічным супольнасьцям, якія насялялі былое Вялікае Княства Літоўскае, яны як ніколі раней падкрэсьлівалі яго адзінства з Польшчай. Былі частымі выпадкі пашырэньня тэрміну «паляк» для апісаньня прадстаўнікоў іншых этнічных супольнасьцяў — гэта пацьвярджала «жыцьцяздольнасьць палітычнай ідэі, якая злучала Карону і Літву»⁴². Бардах робіць спэцыяльную засьцярогу, што гэтая шматузроўневая сьвядомасьць была гістарычнай сьвядомасьцю: «яна была творам гісторыі, якая зьвязала абедзьве дзяржавы і нацыянальнасьці, якія ў іх жылі». Такая сьвядомасьць розьнілася ад сучаснай нацыянальнай сьвядомасьці. Будучы ўжо анахранічнай у 2-й пал. XIX ст., яна заставалася жывучаю дзякуючы нацыянальнаму ўціску, асабліва тэрарыстычнаму кіраваньню Мураўёва ў Літве. (Бардах беспадстаўна інтэрпрэтуе яго як прычыну запозьненага літоўскага і асабліва беларускага нацыятварэньня.) У падвалінах гэтай шматузроўневай гістарычнай сьвядомасьці ляжала ўнійная ідэалёгія, якая зь сярэдзіны ХІХ ст. магла прызнаваць этнічную адметнасьць літоўцаў і беларусаў, акрэсьленых як членаў палітычнай польскай нацыі, але настойвала, што іх лучыць у адно цэлае з палякамі мінуўшчына і адзіная палітычная будучыня.

Падобную гістарычную сьвядомасьць Анджэй Валіцкі кваліфікуе як «ляяльнасьць». Яна матэрыялізаваліся ў трох праектах аднаўленьня Рэчы Паспалітай: шматкультурным, унійным (вядомым таксама як француская канцэпцыя) і фэдэрацыйным. Найбольш папулярным падчас эпохі рамантызму быў унійны праект. Яго прыхільнікі выступалі за ўзьяднаньне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г., супраць сэпаратызму і рэгіяналізму, за вызваленьне і адукацыю этнічна няпольскіх прыгонных сялян, каб тым самым паскорыць іх палянізацыю. Шматкультурная канцэпцыя грунтавалася на рамантычнай ідэалізацыі былой шматэтнічнай і шматрэлігійнай Рэчы Паспалітай, моўныя, рэлігійныя і культурныя адрознасьці якой меліся стаць зарукай нацыянальнае еднасьці. У часавых адносінах яна папярэднічала ўнійнай канцэпцыі, а яе прыхільнікам быў Я. Лелявель. Канцэпцыяй «фэдэральнае нацыі» кіраваліся лідэры паўстаньня 1863 г., якія меліся аднавіць Рэч Паспалітую ў форме свабоднай фэдэрацыі. Яна розьнілася ад першых дзьвюх прызнаньнем Літвы і Ўкраіны асобнымі нацыямі. Пра Беларусь гаворка яшчэ не ішла⁴³.

Вось жа, ані Валіцкі, ані Бардах нічога не гавораць пра мадэрную нацыянальную сьвядомасьць і блізу не апэруюць беларускім эмпірычным матэрыялам. Цікава, гэта пацьвярджае і сам Казакевіч: «польскі палітычны праект ... ня быў аднародны: ад унітарнае польскае нацыі, да фэдэрацыі народаў» (вылучана мной. — В. Б.). Але далейшы ход развагаў прадказальны: палітычны праект атаесамляецца з нацыянальным, а адказнасьць за гэта ўскладаецца на мяне (выключны схематызм... праяўляецца ў настойлівым пастуляваньні гамагеннасьці польскага нацыянальнага праекту).

У «Гісторыі...» я пішу пра гэтыя мадэлі, якія акрэсьліваю ў іншых тэрмінах, між іншым згадваю барацьбу за ўзьяднаньне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г., т. зв. францускую канцэпцыю і адзначаю рост прыцягальнасьці фэдэралісцкай канцэпцыі пасьля паўстаньня 1863 г.:

Выкліканы разьвейваньнем утапічных спадзеваў на мужычка крызіс справакаваў хвалю крытыкі гэтай рамантычнай веры. Узьнікае канцэпт будучай фэдэрацыйнай Польшчы як талерантнай, шматэтнічнай палітычнай супольнасьці, а рамантычная вера ў спэцыфічныя цноты палітычнай культуры і цывілізацыі Рэчы Паспалітай паступова згасае. Гісторыкі кракаўскай школы вяртаюцца да разуменьня Рэчы Паспалітай як адсталай краіны, якая патрабуе мадэрнізацыі паводле заходняй мадэлі і прыняцьця традыцыі, прадстаўленай такімі цэнтралізаванымі дзяржавамі, як Францыя і Прусія... Фэдэралісцкая ідэалёгія палякаў пасьля 1863 г. прадугледжвала адмову і ад уцягненьня любым коштам сялян няпольскага паходжаньня ў працэс польскага нацыятварэньня. Этнічным супольнасьцям былой Рэчы Паспалітай было нарэшце дазволена выбудоўваць свае асаблівыя нацыянальныя ідэнтычнасьці... Гэты зрух санкцыяваў большую свабоду для польскай інтэлігенцыі няпольскага этнічнага паходжаньня ў выбары і маніфэстацыі сваёй ідэнтычнасьці.

Іншымі словамі, Бардах з Валіцкім апісваюць не мадэрную нацыянальную сьвядомасьць, а палітычныя канцэпцыі, грамадзянскія ідэалы і гістарычныя пазыцыі. Вартасьці, якія ляжаць у падмурку такой канструкцыі, як мадэрная нацыянальная сьвядомасьць, а таксама індыкатары, празь якія яна праяўляюцца, маюць зь імі мала супольнага. Зьява сумяшчэньня дзьвюх палітычных ляяльнасьцяў у адной індывідуальнай сьвядомасьці вядомая гісторыкам прынамсі з XVI ст. (хрэстаматыйны прыклад — публіцыст і няспраўджаны каталіцкі сьвятар Stanisіaw Orzechowski/Станіслав Оріховський, якому беспадстаўна прыпісваюць аўтарства формулы gente Ruthenus, natione Polonus).

Казакевіч таксама дарэмна атаесамляе крызіс польскай дзяржаўнасьці з крызісам польскай нацыянальнай ідэнтычнасьці. 1-я пал. ХІХ ст., і гэта агульнае месца ў гістарыяграфіі, — пара палянізацыі этнічна няпольскай шляхты, іншых элітных праслоек, а нават і сялянства, у нечуваных раней маштабах дзякуючы перш за ўсё эфэктыўнай сыстэме польскамоўнай адукацыі⁴⁴.

Адным з апірышчаў польскай нацыянальнай сьвядомасьці стала польская літаратура, якая ў гэты пэрыяд аказалася ня толькі неймаверна прадуктыўнай на тэксты і аўтараў, але і змагла выгадаваць літаратурных геніяў і стварыць «вечныя» шэдэўры. Польскія пісьменьнікі былі важнымі грамадзкімі аўтарытэтамі, якія фармавалі маральны этыкет паводзінаў і мадэрнага паляка. «Нацыянальны прарок» А. Міцкевіч дасьць новае тлумачэньне фэномэну здрады. Ня толькі прыняцьце асобай новай нацыянальнасьці, якая ў ранейшыя часы наступала аўтаматычна са зьменай сацыяльных роляў альбо месца ў сацыяльнай герархіі, але і калябарацыя з паноўным антыпольскім рэжымам мае разглядацца як акт найглыбейшага падзеньня, які заслугоўвае на самую суровую маральную ацэнку. І наадварот, усё, што спрыяе адраджэньню Рэчы Паспалітай, мае высокую маральную вартасьць. У сваіх творах Міцкевіч сьцьвярджаў асаблівую місію Польшчы і яе маральнае першынство ў рэгіёне.

У першую трэць ХІХ ст. на беларускіх землях не было заўважнага абмежаваньня польскай мовы і культуры з боку царскіх уладаў⁴⁵. Культурнае супрацьстаяньне ў рэгіёне ў гэты час — гэта чарговы «вымысьлены» канцэпт Казакевіча. Рэакцыяй на крызіс дзяржаўнасьці быў патрыятычны ўздым і мабілізацыя тутэйшай эліты. У гэтым пункце Казакевіч дэманструе свайго роду мэтадалягічны таталізм надварот: ён размывае тагачасную польскую нацыянальную сьвядомасьць у Беларусі. Яна павінна быць слабой або яе ўвогуле не павінна быць. Для гэтага перабольшваецца сіла расейскага пранікненьня, зь якой дэ факта робіцца фактар, што мацаваў шматузроўневасьць шляхецкай сьвядомасьці.

У пытаньні расейскага ўплыву Казакевіч сьцьвярджае дыямэтральна супрацьлеглыя рэчы: ён запярэчвае татальнасьць расейскага праекту калянізацыі Беларусі, лічыць яго непасьлядоўным, хаатычным, запозьненым і нават маргінальным⁴⁶. Імпэрскі ўрад ня здолеў кантраляваць беларускага нацыятварэньня — і адначасова заблякаваў стварэньне рэгіёну «Беларусь», інстытуцыялізацыю беларускай мовы ў любой форме, і ледзьве не перашкодзіў выхаду беларускага нацыяналізму на ўзровень палітычнай прэзэнтацыі!

Магчыма, гэтае меркаваньне пра размытасьць і слабасьць польскай ідэнтычнасьці, — вытворнае з расейскага каляніяльнага міту пра Беларусь як краіну, гісторыя якой пачынаецца пасьля далучэньня да Расейскай імпэрыі. У яго рамках польская шляхта надзялялася значэньнямі чужароднасьці і апісвалася як элемэнт, які ня мае каранёў у беларускім народзе. Інакш кажучы, несфармаванасьць яе сьвядомасьці — вынік таго, што гісторыя Беларусі пачынаецца толькі з канца XVIII ст. С. Токць прыводзіць выдатны прыклад такога мысьленьня, успрымаючы яго, здаецца, як сацыялягічны факт:

Адзін з карэспандэнтаў этнографа Паўла Шэйна, псаломшчык зь вёскі Лаша Гарадзенскага пав. І. В. Карскі (сваяк выдатнага беларускага мовазнаўцы Яўхіма Карскага) зазначаў практычна тое ж самае: «Крестьяне нашей губернии не называют себя ни русскими, ни белорусами. Некоторые считают себя литвинами <...> Вообще о себе и о своей стране они выражаются так: «мы тутейшые, наша страна ни руска, ни польска, але забраны край!» <...> Великоруссов крестьяне называют казаками, москалями и русаками. Поляков они не любят вообще, помещиков же польских просто ненавидят⁴⁷.

Зь вялікай доляй імавернасьці можна дапусьціць, што прэзэнтацыя польскай шляхты як аб’екта сялянскай нянавісьці была простым пазычаньнем з расейскага каляніяльнага рэпэртуару, які такім чынам сьцьвярджаў свае гегеманічныя амбіцыі. Можа таксама аказацца, што базавы «адраджэнскі» генэалягічны міт, які называе тутэйшых адзінымі продкамі беларусаў, — вытворнае гранднаратыву расейскага каляніялізму ў Беларусі.

Выдаткі такой пазыцыі праяўляюцца ў яе ўнутранай некагерэнтнасьці. Казакевіч крытыкуе мяне за прэзэнтацыю польскага нацыяналізму пачатку ХІХ ст. як інтэграванага «агульнай палітычнай стратэгіяй, практыкай і лёгікай, а таксама агульным праектам ідэнтычнасьці» і называе сумнеўным меркаваньне, што дзеяньні польскіх нацыяналістаў былі «накіраваны на асыміляцыю ды стварэньне культурна і палітычна маналітнае польскае нацыі». Увадначас у адным з апошніх тэкстаў ён зь лёгкасьцю мяняе гэтую пазыцыю на супрацьлеглую:

Польскі праект калянізацыі. Праект сьвядомай палянізацыі Беларусі паўстаў пасьля першага падзелу Рэчы Паспалітай і, як вядома, быў моцна зьвязаны з жаданьнем гомагенізаваць прастору агульнае дзяржавы, а таксама з рэалізацыяй асьветніцкага праекту «адзінае нацыі». Нягледзячы на зьнікненьне Рэчы Паспалітай, калянізацыйны праект працягваў сваё існаваньне ў межах Расійскай імпэрыі да 1830-х гг. Асобна трэба падкрэсьліць «калянізацыйную сутнасьць» асьветніцкага праекту ў Рэчы Паспалітай, які быў накіраваны на гомагенізацыю і стандартызацыю масавае сьвядомасьці праз распаўсюджваньне агульных уяўленьняў пра гісторыю, культуру і, урэшце, агульнае ідэнтычнасьці⁴⁸.

Як раней з нацыятварэньнем і нацыяналізмам, у пытаньні ідэнтычнасьці польскіх элітаў Казакевіч блытае прычыну з наступствам — па сутнасьці, адраджэньне польскай дзяржаўнасьці выступае як геапалітычная выпадковасьць, а не як вынік карпатлівай і мэтаскіраванай дзейнасьці польскіх нацыяналістаў і кансэнсусу мясцовых элітаў. Ён застаецца ў палоне «дзяржавацэнтрычнага» мысьленьня, г. зн. верыць, што развал дзяржавы аслабляе ідэнтычнасьць, а зьяўленьне дзяржавы наўпрост не зьвязанае зь яе ўмацаваньнем, але ўзмацняе яе ў такой ступені, якая недаступная нацыянальнай супольнасьці. У такім падыходзе ідэнтычнасьць — усяго вытворнае больш фундамэнтальных дзяржаватворчых працэсаў, а заява, маўляў дыскусія пра «сутнасьць «польскасьці» і яе структуру не спынялася да аднаўленьня польскае дзяржавы ў ХХ ст.» — яе характэрны прыклад. Такая дыскусія не спыняецца і дагэтуль, а яе спыненьне будзе азначаць канец нацыянальнай ідэнтыфікацыі палякаў.

Пры гэтым ігнаруецца сацыялягічныя індыкатары, якія адбівалі інтэнсіўнасьць польскага нацыяналізму ў Беларусі — пазыцыю паслоў зь беларускіх земляў на соймах Рэчы Паспалітай, для ХІХ ст. — рост і заняпад польскамоўнага школьніцтва, характар кнігавыданьня на польскай мове, яе месца ў рэлігійных практыках, нарэшце ўдзел беларускага насельніцтва ў паўстаньнях і іншых ваенных акцыях, якія ставілі мэтай адраджэньне польскай дзяржавы. Факт, што тры польскія ультранацыяналісты канца XVIII — 1-й пал. XIX стст. — Тадэвуш Рэйтан, Тадэвуш Касьцюшка і Адам Міцкевіч — былі нараджэнцамі Беларусі, сьпісваецца на гістарычныя выпадковасьці. І тое, што рух за адраджэньне польскай дзяржавы пераможна закончыў нараджэнец Віленшчыны Ю. Пілсудзкі — таксама, відаць, выпадковасьць, а ягоная нацыянальная сьвядомасьць, трэба разумець, даакрэсьлілася пасьля абвяшчэньня польскай незалежнасьці ў 1918 г.

Пераходныя ідэнтычнасьці. Казакевіч спрабуе давесьці, што да ўспрыманьня Беларусі як нацыі была магчымая польска-беларуская ідэнтычнасьць. Ён не акрэсьлівае яе крытэраў, хоць умовай такой ідэнтычнасьці прынята лічыць наяўнасьць нацыянальнага руху і сьвядомы ўдзел у ім. Няма цьвёрдых дадзеных, якія б сьведчылі пра існаваньне такой беларуска-польскай ідэнтычнасьці да Каяловіча з Багушэвічам: структурна яна б нагадвала беларуска-прыдняпроўскую, каўкаска-грузінскую або польска-малапольскую ідэнтычнасьць. Прыклады В. Іваноўскага або Р. Скірмунта, прыведзеныя Ю. Бардахам, фіксуюць яе зьяўленьне толькі на пачатку ХХ ст. Ідэнтычнасьць абодвух была не пераходнай, а падвойнай: пазьнейшая беларуская накладалася на ўжо набытую польскую. У выпадку В. Дуніна-Марцінкевіча або А. Рыпінскага мы маем дачыненьне не зь пераходнай ідэнтычнасьцю, а спробамі стварэньня пераходнай ідэалёгіі для палягчэньня культурнай палянізацыі.

Праясьніць сытуацыі зь ідэнтычнасьцямі можна, выйшаўшы за межы літаратурнага поля. У адрозьненьне ад пераходных ідэалёгій, якія матэрыялізаваліся выключна ў рамках літаратуры, нацыянальныя ідэнтычнасьці праўляюць сябе ў розных сэгмэнтах сацыяльнай прасторы. ХІХ ст. — пара суцэльнага дамінаваньня польскай мовы ў каталіцкім касьцёле Беларусі. Характэрна, што «Krótkie zebranie nauki chrześciańskiej dla wieśniaków mówiących językiem polsko-ruskim wyznania rzymsko-katolickiego» (Wilno, w drukarni dyecezalnej, 1835) была прызначана не для нармальнай каталіцкай аўдыторыі, а для новакаталікоў з уніятаў. У 1860—1870-я гг. Фэрдынанд Сенчыкоўскі і колькі аднадумцаў спрабавалі ўвесьці расейскую мову ў каталіцкі касьцёл Беларусі⁴⁹, а першыя набажэнствы па-беларуску ў каталіцкім касьцёле датуюцца пачаткам ХХ ст. Тым часам у ХІХ ст. літоўская мова была мовай Каталіцкага касьцёла. Ужо ў пачатку XIX ст. яна пачала выцясьняць нямецкую мову ў каталіцкіх касьцёлах на этнічна літоўскай землях Усходняй Прусіі. Як паказаў першы расейскі перапіс 1897 г., менавіта ксяндзы станавілі кадравы касьцяк літоўскага нацыянальнага руху⁵⁰.

Увогуле, вышукваць карані беларускай ідэнтычнасьці ў межах польскай ці літоўскай традыцыі або ў традыцыях XVIII або XIX стст. — марная справа. Паводле Сяргія Плахія, грунт для беларускага нацыянальнага праекту ў ХІХ ст. падрыхтавала руская ідэнтычнасьць, якая разьвівалася ў Вялікім Княстве Літоўскім. Хоць беларускія гісторыкі шукаюць (і знаходзяць) пачаткі мадэрнай беларускай нацыі ў гісторыі ВКЛ, крывічоў і Полацкага княства, іх спэкуляцыі апраўданыя ў такой самай ступені, як і ўкраінскіх гісторыкаў, якія шукаюць вытокі іх дзяржавы ў канглямэраце Кіеўскай Русі. Бо ніякай «усебеларускай» ідэнтычнасьці ў той час не існавала нават у зародку. Гісторыя Полацкага княства можа служыць за добры пачатак для мадэрнага нацыянальнага наратыву, але за благі выходны пункт для раскрыцьця асноўных момантаў канструяваньня мадэрнай беларускай ідэнтычнасьці⁵¹.

Ужо наратывы XIII ст. паказваюць важнасьць рускага кампанэнту для ідэнтычнасьці кіроўнай эліты на землях сёньняшняй Беларусі. Тут, як і на ўсіх землях Русі, руская ідэнтычнасьць базавалася на спалучэньні палітычных, рэлігійных, культурных і лякальных ляяльнасьцяў. Узаемасувязі паміж гэтымі элемэнтамі ідэнтычнасьці эліты Плахій рэканструюе на падставе добра вядомых беларускім навукоўцам дакумэнтаў. У дамове, укладзенай у 1229 г. князем Мсьціславам Давыдавічам Смаленскім з Рыгай, Готляндам і шэрагам нямецкіх гарадоў, тэрміны «Русь» і «Русін» перамяжаюцца з «Смаленск» і «Смальнянін». У тэксьце дамовы «лацінскі язык/народ» выступае ў пары ў «Русьсю», «латынін» або «немчын» з «русінам», а «рыжанін» з «смальнянінам». Падзел сьвету ў тэксьце дамовы на рускі і лацінскі народы пацьвярджае адно з назіраньняў Наталі Якавенкі: гаварыць пра існаваньне адной старажытнарускай народнасьці было б такім самым непаразуменьнем, як і сьцьвярджаць існаваньне адзінай лацінскай народнасьці ў Заходняй Эўропе на падставе таго, што мовай выкладаньня там была лаціна⁵².

Полацкія эліты адчувалі сваю адметнасьць ад астатняй Русі мацней, чым жыхары іншых княстваў, але нельга сьцьвярджаць, што яны не разглядалі сябе як частку Русі ў шырокім сэнсе нават да мангольскага нашэсьця. Хоць у выніку ўпадку сілы і статусу князёў Рурыкавічаў, якія і прынесьлі рускую ідэнтычнасьць у рэгіён у Х і ХІ стст., палітычны кампанэнт рускай ідэнтычнасьці губляў грунт, гэтая ідэнтычнасьць атрымала неспадзяваную падтрымку ад раптоўнай мабілізацыі яе рэлігійнага кампанэнту. Пасьля Гарадзельскай уніі быў створаны праўны бар’ер паміж польскай і літоўскай шляхтай з аднаго боку, і рускай з другога. Ён узмацніў рускі кампанэнт ідэнтычнасьці жыхароў Полаччыны і Валыні: іх стала яднаць рэлігійнае адзінства, што адрозьнівала іх ад ліцьвінаў⁵³.

Плахій асобна спыняецца на складзеным у другой чвэрці ХV ст. першым агульнадзяржаўным летапісным зводзе Вялікага Княства Літоўскага, які часта называюць беларуска-літоўскім летапісам 1446 г. Аўтар зводу ўвёў моцны этнічны элемэнт у інтэрпрэтацыі вайны за насьледаваньне літоўскага пасаду ў 1430-я гг., якая разгарэлася пасьля сьмерці Вітаўта. Яго наратыў паказвае магутнае пачуцьцё рускай ідэнтычнасьці, якога ня знойдзеш у афіцыйных літоўскіх і польскіх дакумэнтах. Яшчэ раней, у 1415 г., у лісьце рады праваслаўных гіерархаў, якая выбрала Рыгора Цамблака мітрапалітам ВКЛ, быў ужыты тэрмін «отечество» для акрэсьленьня ўкраінскіх і беларускіх земляў (улучна з Смаленскам). (Тэрмін, верагодна, прапанаваў сам Цамблак.) Гэтая інавацыя расцэньваецца як адна зь першых праяваў супольнай ідэнтычнасьці Польскай і Літоўскай Русі, проціпастаўленай Мангольскай Русі. Трансфармацыя ляяльнасьці ад княскай улады (patrimony) да ляяльнасьці супольнай бацькаўшчыне (отечеству) была патэнцыйна вырашальным крокам да фармаваньня новай протанацыянальнай ідэнтычнасьці⁵⁴.

Вялікай рэвалюцыяй самаідэнтыфікацыі рускай эліты Вялікага Княства ў першыя дзесяцігодзьдзі XVI ст. пад уплывам Рэфармацыі» называюцца ідэі Ф. Скарыны, выражаныя ў яго прадмовах і паслоўях да яго біблійных публікацыяў. «Русь» і «русіны» сталі ўспрымацца не ў канфэсійных, але ў культурных і этналігвістычных тэрмінах. З пункту гледжаньня этнакультурнай ідэнтычнасьці рэвалюцыйным элемэнтам Скарынавых прадмоваў і паслоўяў было выпукленьне ідэяў супольнага дабра рускага народу, супольнасьці, якую ён акрэсьліваў у этналінвістычных тэрмінах⁵⁵.

Ідэнтычнасьць Літоўскай Русі па сутнасьці была гібрыдам ляяльнасьці да паўцэнтралізаванай Літоўскай дзяржавы і адметнай рускай культурнай спадчыны земляў Русі, вядомых цяпер як украінскія і беларускія тэрыторыі. У палітычных тэрмінах ідэнтычнасьць Літоўскай Русі базавалася на сярэднявечным і раньнемадэрным канцэпце ляяльнасьці да валадара і княскай улады. Яна была пазьней узмоцненая ляяльнасьцю да адметных палітычных (а з XVІ ст. і рэлігійных) інстытутаў, якія адрозьнівалі Літоўскую Русь ад Польскай, Галіцкай, мангольскай або постмангольскай (паўночна-ўсходняй, маскоўскай) Русі. З гэтага пункту гледжаньня можна гаварыць пра пазытыўны доўгатэрміновы ўплыў Люблінскай уніі на пабудову ўкраінскай і беларускай ідэнтычнасьцяў. А тэндэнцыя разглядаць Смаленск, Полацак і Віцебск як Русь і выключаць зь яе складу іншыя рускія тэрыторыі, заўважаецца ўжо ў смаленскага аўтара згаданай хронікі «Летописець великых князеи литовъскых»⁵⁶.

Такім чынам, руская ідэнтычнасьць была сканструявана пад уплывам рэнэсансавых ідэяў і «нацыянальнага» дыскурсу тагачасных польскіх і літоўскіх элітаў. Яна была даакрэсьленая падчас барацьбы праваслаўнай украінскай і беларускай эліты супраць царкоўнай уніі 1596 году. (Плахій называе яе гвалтоўнай, а падзел украінскага і беларускага насельніцтва на фракцыі праваслаўных і ўніятаў разглядае як перашкоду для адпаведных нацыятворчых праектаў.) Гэтая ідэнтычнасьць базавалася на канцэпцыі нацыі-народу. У разуменьні праваслаўных інтэлектуалаў рубяжа XVI i XVII стст. рускі народ уключаў ня толькі князёў і шляхту, але таксама казакоў, месьцічаў і часам нават сялян. Дыскурс, які аформіў новую ідэнтычнасьць, быў распрацававаны аўтарамі палемічных рэлігійных трактатаў, якія масава зьяўляліся на ўкраінскіх і беларускіх землях падчас спрэчак аб царкоўнай уніі. Тым самым друкарская рэвалюцыя паспрыяла ўзьнікненьню рускага народу, які стварыў разьвітую літаратуру. Праўда, у доўгатэрміновай пэрспэктыве перамога рускага народу аказалася часовай — гэтая супольнасьць распалася ў пару станаўленьня мадэрнай украінскай і беларускай ідэнтычнасьцяў. У XIX ст. казацкі гістарычны міт стаў цэнтральным у мадэрным украінскім нацыянальным праекце, які радыкалізаваў нацыятварэньне ўсходніх славян і дапамог устанавіць сёньняшняе адрозьненьне паміж трыма ўсходнеславянскімі нацыямі. Беларускі нацыянальны праект базаваўся на рускай ідэнтычнасьці, выпрацаванай у Вялікім Княстве Літоўскім. Яго запозьненасьць тлумачыцца няздольнасьцю рускіх эліт ВКЛ сфармаваць адрозную ідэнтычнасьць у раньнемадэрныя часы, найперш у выніку адсутнасьці протанацыянальнага рускага дзяржаўнага ўтварэньня на тэрыторыі Беларусі накшталт казацкага гетманату на левабярэжняй Украіне.

Ад сябе дадам, што няздольнасьць рускіх эліт ВКЛ сфармаваць асобную ідэнтычнасьць, абапёртую на рускай культурнай і гістарычнай спадчыне гэтай дзяржавы, тлумачыцца не ўмяшаньнем злых дэманаў беларускай гісторыі, а адпаведнай палітыкай кіроўнай літоўскай эліты. Маю на ўвазе выцясьненьне ў літоўскім летапісаньні памяці аб Полацкім княстве як форме дзяржаўнасьці беларусаў і як апатэоз — сымбалічны перанос княжаньня першага летапіснага полацкага князя Рагвалода з Полацку ў Пскоў у хроніцы Мацея Стрыйкоўскага. На думку А. Мальдзіса, акурат віленскі ваявода і канцлер ВКЛ Альбрэхт Гаштаўт спрычыніўся да згортваньня дзейнасьці друкарні Ф. Скарыны ў Вільні. Пасьля краху Рэчы Паспалітай пазбаўленая сьвядомасьці ўласнай культурнай і гістарычнай асаблівасьці руская традыцыя і руская ідэнтычнасьць на былых землях ВКЛ без асаблівых цяжкасьцяў была інтэграваная ў «общерусскую» прастору. У гэтым можна бачыць адну з прычын прабуксоўваньня беларускага нацыяналізму ў ХІХ ст.: руская эліта тагачаснай Беларусі не адчула заўважнага культурнага дыскамфорту ад уваходжаньня ў «общерусскую» прастору. Праект уласна беларускай ідэнтычнасьці быў зь вялікім спазьненьнем распрацаваны рыма-каталіцкімі маргіналамі. Інакш кажучы, акурат адсутнасьць наратываў, якія апісвалі б гісторыю рускага народу ВКЛ у тэрмінах уласнай дзяржаўнасьці, абумовілі масавае прыняцьце беларусамі ў XIX ст. «общерусской» ідэнтычнасьці як сваёй. Хуткасьць асыміляцыйных працэсаў у Беларусі не растлумачыць адно агрэсіўнасьцю каляніяльных наратываў — у вялікай ступені яны былі вынікам абумоўленай культурнымі і гістарычным чыньнікамі гатовасьцю рускай эліты ВКЛ да калябарацыі з расейскім імпэрскім урадам.

Канцэпцыю Плахія можна і трэба крытыкаваць, але ў адрозьненьне ад спэкуляцыяў Казакевіча на тэму ідэнтычнасьцяў яна пабудаваная на агромністым эмпірычным матэрыяле. Яе бясспрэчная навуковая вартасьць у адлюстраваньні залежнасьці паміж раньнемадэрнымі нацыянальнымі ідэнтычнасьцямі і посьпехамі або няўдачамі мадэрнага нацыянальнага праекту.

Літаратура

Мой крытык многа разоў ужывае выраз (польскамоўная) рамантычная літаратура (рамантычны праект). Як мы даведаліся, яна апазнала беларускую сялянскую масу, павысіла сацыяльны капітал/ капіталізацыю і эпістэмалягічны статус беларускае «мужыцкае» культуры, легітымізавала яе, аформіла ў культурны масіў, «які знаходзіць працяг у іншай гістарычнай эпосе», а таксама дасягнула іншых гістарычных посьпехаў. Яе аўтары, а часам і сам рамантычны праект выступаюць дэміюргамі беларускага нацыятварэньня. (Калі быць больш дакладным, суб’ект беларускага нацыятварэньня першай паловы XIX ст. у Казакевічавай вэрсіі выступае адразу ў чатырох іпастасях: як «прадстаўнікі «тутэйшай» шляхты», як «мясцовая шляхта», як польскамоўныя аўтары, і нарэшце як «польскія нацыяналісты». Дарэчы, часта ўжываны Казакевічам тэрмін «першая палова XIX ст.» ніяк не зьвязаны з ключавымі вехамі беларускай гісторыі XIX ст. і валодае нізкай аналітычнай дакладнасьцю.) Іншых літаратурных стыляў для разгляданага пэрыяду мой крытык не дапускае.

Атаесамляючы літаратуру Беларусі 1-й пал. ХІХ ст. з рамантызмам, ён уласнаручна расьпісваецца ў адсутнасьці ведаў пра тагачасны літаратурны працэс. Найбольш пладавіты беларускамоўны пісьменьнік таго часу — Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч — па сутнасьці ня меў дачыненьня да рамантызму. Яго літаратурны стыль акрэсьліваюць як асьветніцкі клясыцызм або псэўдаклясыцызм.

У 1-й пал. ХІХ ст. рамантычная эстэтыка толькі пачынае пранікаць у літаратуру Беларусі. У той час яшчэ не было ніводнага беларускамоўнага рамантыка. Першым вершам на беларускай мове, напісаным у рамантычнай эстэтыцы, быў «Зайграй, зайграй, хлопча малы» П. Багрыма; можна зь вялікай пэўнасьцю дапускаць, што прыпісваньне аўтарства верша Багрыму было рамантычнай містыфікацыяй. Сам жа рамантызм сустракаў канкурэнцыю з боку іншых мастацкіх стыляў — ужо згаданага асьветніцкага клясыцызму В. Дуніна-Марцінкевіча, польскамоўнага сэнтымэнталізму (які ў эвалюцыйных адносінах папярэднічаў рамантызму і таксама жывіўся ідэямі Асьветніцтва) А. Ходзькі і Ф. Князьніна. Стылістыка сэнтымэнталізму прысутнічае і ў беларускамоўнай паэзіі Я. Баршчэўскага (верш «Чым жа твая, дзеванька, галоўка занята»). Бурлескна-травэстыйныя паэмы «Энэіда навыварат»і «Тарас на Парнасе» маюць барочны радавод. Герархія літаратурных стыляў лішні раз падкрэсьлівала сапраўдны статус літаратуры на беларускай мове. У расейскай літаратуры травэстыйныя паэмы сыходзяць на пэрыфэрыю літаратурных жанраў самае позьняе ў сярэдзіне XVIII ст., што было значным спазьненьнем у дачыненьні да асноўных літаратур эўрапейскага кантынэнту. Ані Я. Чачот, ані Я. Баршчэўскі не былі чыстымі рамантыкамі — у іх эстэтыках прысутнічаюць элемэнты клясыцызму і сэнтымэнталізму.

Хоць А. Міцкевіч і лічыцца пачынальнікам рамантызму ў польскай літаратуры, у сваёй раньняй творчасьці ён быў адданым эстэтыцы клясыцызму: у ёй ён пачаў пісаць у 1817 г. трагедыю «Дэмасфэн», якую ня змог завяршыць і праз некалькі гадоў нават зьнішчыў рукапіс⁵⁷.

У славутай «Одзе маладосьці» (сьнежань 1820 г.) прысутнічае рамантычны патас і выяўленчыя сродкі, але адначасна і характэрная для клясыцызму паэтычная форма (ода). Нават у эстэтыцы і стылістыцы паэмы «Гражына» (1823) ёсьць элемэнты клясыцызму. І толькі «Дзяды» (пачатыя ў 1823, скончаныя ў 1832 г.) адзначалі разрыў з ранейшай эстэтыкай.

1822 год, калі ў віленскай друкарні Юзафа Завадзкага выйшлі «Poezje» Міцкевіча, прынята ўважаць пераломным у польскай літаратуры, калі на яе сцэне паявіўся рамантызм. Часам яго пачаткі літаратуразнаўцы выводзяць з публікацыі ў 1818 годзе ў часопісе «Pamiкtnik Warszawski» артыкула Казімежа Брадзянскага «Пра клясычнасьць і рамантычнасьць» («O klasycznoњci i romantycznoњci»). Хоць К. Брадзянскі стаяў бліжэй да сэнтымэнталізму (ён адмоўна ацэньваў характэрныя рысы нямецкага рамантызму — фантастыку, цікавасьць да Сярэднявечча і г. д.), яго тэкст запачаткаваў сярод польскіх інтэлектуалаў дыскусію пра рамантызм, адзін з галасоў у якой належаў А. Міцкевічу. Брадзянскі таксама заклікаў дапоўніць ідэяй народнасьці, запазычанай у рамантызьме, прынцыпы клясыцызму, што, магчыма, мела ўплыў на польскамоўных пісьменьнікаў у тагачаснай Беларусі.

З гэтай пэрспэктывы сьцьверджаньне, маўляў польскамоўныя рамантыкі 1-й пал. ХІХ ст. стварылі «рэпрэзэнтацыю, ад якой адштурхоўваўся ня толькі беларускі рух, але і заходнерусізм», недакладнае. Па-першае, тое, што тут называецца рэпрэзэнтацыяй, лепш было б назваць міталягічным/рамантычным вобразам Беларусі. Па-другое, канструяваньне гэтага вобразу пачынаецца толькі ў канцы 1830 г. — пачатку 1840 гг., і за такі кароткі адмежак часу, як два дзясяткі гадоў, у рамантыкаў не было шанцаў стварыць паўнакроўны вобраз Беларусі, ад якога б адштурхоўваліся ідэолягі заходнерусізму. І па-трэцяе, канструяваньне такога вобразу адбывалася паралельна ў расейскамоўным і польскамоўным дыскурсах.

Уся польскамоўная рамантычная прадукцыя, якая і стварыла «рэпрэзэнтацыю», зводзіцца да двух тэкстаў сярэдзіны 1840-х гг.:

Найбольшае значэньне для пэрыяду маюць тэксты Я. Баршчэўскага («Шляхціц Завальня…») і Р. Падбярэскага («Лісты пра Беларусь»), якія можна разглядаць як асноўную крыніцу для разуменьня сутнасьці «новае мадэлі беларускасьці» і маніфэстацыі яго (яе? — В. Б.) суб’ектыўнасьці. Візія Я. Баршчэўскага абыходзіцца без выключэньня іншых і мае ў падвалінах «тутэйшасьць». Мадэль ідэнтычнасьці, прапанаваная (маніфэставаная) Баршчэўскім, відавочна, немадэрная, яна мае галоўным чынам «прасторавае» вымярэньне (прывязаная да тэрыторыі) і зьяўляецца «тутэйшай» (аўтахтоннай)⁵⁸.

Прывязка аўтарства гэтага вобразу выключна да Баршчэўскага або Падбярэскага — гэта чарговы прыклад кароткай генэалёгіі. Вынесем за дужкі спэкуляцыі пра «адухаўленьне прыроды і натуралізацыю культуры», забарону Я. Баршчэўскаму мець мадэрную ідэнтычнасьць і яго тэндэнцыйнае акрэсьленьне як разнавіднасьці «тутэйшага». (Якім чынам меркаваньне пра ідэнтычнасьць польскамоўнага інтэлектуала сярэдзіны ХІХ ст., якая ставіцца на адзін узровень з ідэнтычнасьцю непісьменнага сялянства і застаецца пераходнай ад тутэйшай і да нацыянальнай беларускай, стасуецца зь меркаваньнем пра «неінтэгральных» польскіх нацыяналістаў беларускага паходжаньня пачатку ХІХ ст., застаецца няясна.) Прадказальны пасаж пра прасторавы характар ідэнтычнасьці Баршчэўскага (ці не ад таго, што Беларусь заставалася геаграфічнай катэгорыяй?). Непераканаўча гучыць заява і пра апазнаваньне беларускае сялянскае масы «польскамоўнай шляхтаю ды практыкамі рамантыкаў ХІХ ст.» — у выніку такога апазнаваньня Беларусьсю была прызнаная мізэрная частка беларускай этнічнай тэрыторыі, а сам характар апазнаваньня залежаў ад патрыятычнай пазыцыі канкрэтнага аўтара і ад бягучай палітычнай і ідэалягічнай каньюнктуры.

Ані Баршчэўскі, ані Падбярэскі не былі адзінымі аўтарамі міталягічнага вобразу Беларусі. Як у выпадку зь літоўскім нацыяналізмам, ідэолягі якога выкарыстоўвалі міталягізаваны вобраз Літвы А. Міцкевіча, яго аўтар апасродкавана паўплываў і на стварэньне адпаведнага беларускага міту. На жаль, дагэтулешнія літаратуразнаўчыя дасьледаваньні ігнаравалі гэтую тэму і меркаваньні на яе конт могуць быць толькі папярэднія:

1. Ужо за некалькі гадоў пасьля таго, як Міцкевіч у Вільні выдаў свае «Паэзіі», зьяўляецца т. зв. украінская школа польскага рамантызму. У 1825 г. у Варшаве выходзіць друкам «украінская» аповесьць Антона Мальчэўскага «Марыя»⁵⁹.

Паэма карысталася агромністым попытам да паўстаньня 1863 г., вытрымала 26 перавыданьняў. У 1828 г., калі А. Міцкевіч у Пецярбургу выдаў свой самы рамантычны твор «Конрад Валенрод», нараджэнец Украіны Севярын Гашчынскі (Seweryn Goszczyński) апублікаваў у Варшаве паэтычную паэму «Канеўскі замак», прысьвечаную гайдамацкаму паўстаньню ва Ўкраіне ў 1768 г. Так, паводле трапнага выразу М. Махнацкага, Украіна пачала ператварацца ў Шатляндыю Польшчы⁶⁰.

Адным з вынікаў польскамоўнага рамантызму было тварэньне міталягічных структур Літвы, Украіны і Беларусі, выкарыстаных пасьля для стварэньня адпаведных нацыяналістычных нарацый. Сфармуляваны Міцкевічам вобраз Літвы⁶¹ быў неразрыўны ад яе мінулага, у якім скрыжоўваліся рысы рамантычнай Поўначы і Ўсходу. Літва ўяўлялася напаўмітычнай барбарскай краінай, надзеленай таемнымі творчымі сіламі і вечна жывой паганскай мінуўшчынай. Такі вобраз Літвы спалучаўся з стаўленьнем да літоўскай мовы і ідэнтычнасьці як да чагосьці прысуджанага на зьнікненьне: «літоўскае мінулае зьберагалася адно ў фальклёры, у асяродку людзей неадукаваных, чыя непісьменнасьць была роўная гістарычнай памяці»⁶².

Міталягічны вобраз Літвы супрацьстаўляў гэты абшар Польшчы, апісваючы яго як яе «цень» або «іншае». Пасьля уніі 1569 г. самастойнае існаваньне Літвы стала ня толькі непатрэбным, але і немагчымым. Недахоп праўдзівых зьвестак пра абедзьве даваў багатую глебу для рамантычных фантазіяў і праяўляўся ў няпэўнасьці яе прасторава-часавых межаў. Усё гэта дапамагло Міцкевічу стварыць антыкананічную парадыгму, якая выцесьніла культурны маналёг польскага асьветніцтва (яго галасы чуліся ў Беларусі ўсё ХІХ ст. і нават на пачатку ХХ ст.: эстафэту В. Дуніна-Марцінкевіча пераняў А. Ельскі.)

Вобраз Літвы прадугледжваў жорсткую герархію: «літоўскае» разглядася як мясцовы варыянт «польскага». У шмат якіх творах Міцкевіч ужываў слова «літвін» як абсалютны сынонім слова «паляк». (Тут, дарэчы, і ляжыць адказ на Казакевічава пытаньне «якім чынам можна канструяваць іншага і адначасова атаесамляць сябе з пэўным народам?») Міцкевіч наўрад ці дапускаў магчымасьць зьяўленьня цалкам разьвітай культуры на літоўскай мове. Тэксты, што былі напісаныя па-літоўску, былі для яго экзатычным дадаткам да польскай культуры, дзіўным, хоць і рэальным фэномэнам, які мог адно пацьвердзіць паноўнае становішча і высокі кшталт польскай мовы.

У лекцыі з славянскай літаратуры ў Калеж дэ Франс, прачытанай 24 сакавіка 1843 г., Міцкевіч падсумаваў свае пагляды на Літву: літоўскі народ ня мае «аніякага пачуцьця нацыянальнай ідэнтычнасьці, ня мае ўласнай дзяржавы і нават ня трымае ў душы такіх намераў; паняцьці нацыі дый бацькаўшчыны адсутнічаюць у ягонай мове». І тым ня менш, ён прызначаны на вялікую, хоць і туманную місію: «(Таму) ліцьвіны ёсьць адным з тых народаў, якія жывуць спадзяваньнем». Міцкевіч меў на ўвазе, што місія Літвы належыць да сфэры высокага духу: яна мусіла ўзгадаваць містычнага правадыра, подзьвігамі якога адрадзілася б Польска-Літоўская дзяржава.

Спэцыфічная вэрсія міту Літвы знайшла адлюстраваньне ў «Пану Тадэвушу». Тут Літва паўстае як ідылічная краіна маленства, якая выклікае настальгію. Людзі жывуць у ёй шчасьлівым і кансэрватыўным штодзённым жыцьцём, паміж прадстаўнікамі розных народаў і грамадзкіх станаў, паміж малодшымі і старэйшымі пакаленьнямі пануе паўсюдная згода. Надэтнічная ідэнтычнасьць Літвы прадугледжвала сьціраньне розьніцы між мовай і веравызнаньнем, ахоплівала жыдоў, татараў і нейкіх нявызначаных людзей простага стану, што гаварылі ці то па-беларуску, ці то па-літоўску. Доля судзіла ім жыць у вечным міры з Польскаю Каронай; увогуле, гэта была лепшая, найбольш традыцыйная частка Польшчы, не сапсаваная чужаземнымі ўплывамі і абавязкова патрыятычная.

Ва ўводзінах да «Конрада Валенрода» Міцкевіч пісаў:

Літва цяпер належыць адно мінуўшчыне... Яна з той катэгорыі рэчаў, пра якія Шылер сказаў «Was unsterblich im Gesang soll leben, Muss in Leben untergehen» — тое, што жыве ў песьні, мусіць загінуць у жыцьці.

Літва (якая ўключае Беларусь) — краіна, доўга невядомая Эўропе, невялікая, нешматлікая, небагатая і неўрадлівая («nie dosyć żyzny»). Яе росквіт прыпаў на часы Альгерда і Вітаўта. Пазьней літоўская дзяржава ня здолела вырабіць у сабе ўнутранай сілы, якія б спаялі яе разнародныя часткі. Пасьля дынастычнай уніі з Польшчай літоўская нацыянальнасьць страціла сваю сілу і барву. Ягайла і ягоныя вяльможы сталі палякамі, а літоўская мова перастала быць мовай княскага двара і захавалася толькі сярод простага люду. Літва сышла з сцэны палітычнага жыцьця. Цяпер яна цалкам у мінуўшчыне⁶³.

У процівагу Літве, прырода Ўкраіны, іншай мітычнай краіны польскай рамантычнай літаратуры, надзялялася экстравагантнасьцю, а звычаі яе жыхароў — празьмернай жорсткасьцю і агрэсіяй. Украіна апісвалася як барбарскі, недысцыплінаваны край, пазбаўлены гармоніі:

Już po Kaniowie straszna wieść latała:
Jak się wzburzyła Ukraina cała,
Jak zdradą Gonty dobyto Humania,
Ile tam mordów, ile krwi rozlania;
Jak samo Lachów zda się ścigać piekło,
A nigdzie schrony przed czernią zaciekłą.

(«Канеўскі замак» Севярына Гашчынскага)

Абодва вобразы канструяваліся пры дапамозе стылізацыяў пад мясцовы — украінскі або літоўскі (які мог быць і беларускі) фальклёр. Украінскі пэйзаж надзяляўся значэньнямі пустаты, нуды і тугі («I pusto — smutno — tкskno w bujnej Ukrainie» — А. Мальчэўскі). У Гашчынскага Ўкраіна — гэта элегічная тэрыторыя рамантычнай адстароненасьці, а таксама пэўнага неспакою:

Dzisiaj, mglistą jesieni osłoniona szatą,
Jakże tęsknie opuszczasz niebo Ukrainy,
Spokojna Ukraina, bogdaj na czas długi.

У наратыўным вобразе Ўкраіны Гашчынскага ярка выражаны фантастычны пачатак. Ягоная паэма напоўненая звышпрыроднымі пэрсанажамі, тлумачэньне якім аўтар дае ў спэцыяльных спасылках. Напрыклад, ён уводзіць вобраз тапельца, які ходзяць па ўкраінскіх сёлах, і іншых фантастычных істот, якія перадаюць мясцовы калярыт. Гашчынскі сьмела ўжывае ўкраінізмы («swacha», «sełedec» «cyrkać», «otumanić», «płacha»), а таскама цэлыя выразы на ўкраінскай мове («O! tak, Lasze, po Słucz nasze!»). У яго наратыве вялікую ролю адыгрываюць спасылкі і камэнтары, якія тлумачаць мясцовыя рэаліі. Абрысы «польскай Украіны» далёкія ад геаграфічнай канкрэтыкі («ад усходу Дняпро аблівае, Буг ад захаду, ад поўначы Валынь, a з поўдня хэрсонскія стэпы абкружаюць»).

У паэме А. Мальчэўскага гісторыя Ўкраіны аморфная і безаблічная. Яна ўсьцяж выкоўзваецца з нарацыі, так бы мовіць, западае ў стэп. Над героямі аповесьці, асабліва над галоўным пэрсанажам Марыяй, ад пачатку цяжэе таямнічы, неўнікнёны лёс — магутная разбуральная сіла, якая пільнуе, каб на сьвеце панавала несправядлівасьць.

Марна шукаць поўнай адпаведнасьці міту Літвы або Ўкраіны з рамантычным вобразам Беларусі — але само мадэляваньне Беларусі на ўзор Літвы ці Ўкраіны ва ўяўленьні рамантыкаў відавочнае. Пры новай матэрыялізыцыі рамантычны вобраз зьмяняўся, але яго базавыя структуры ў цэлым заставаліся стабільнымі. Кідаецца на вочы, што візіі ўсіх трох рэгіёнаў у польскім рамантызьме мелі яўныя каляніяльныя абэртоны.

У стварэньні міталягічнага/рамантычнага вобразу Беларусі я вылучу чатыры храналягічныя стадыі. Для гэтага я выйду за рамкі бэлетрыстыкі і зьвярнуся да іншых наратыўных крыніцаў. Першую я датую канцом 1830-х гг. — сярэдзінай 1840-х гг., калі вобраз Беларусі пачаў напоўняцца новымі, культурнымі сэнсамі і значэньнямі.

Цэнтральная публікацыя 1830-х гг. на беларускай мове — выдадзеная ў 1835 г. у Вільні на беларускай мове чытанка «Krótkie zebranie nauki Chrześciańskiej. Dla wieśniaków mówiących językiem polsko-ruskim wyznania Rzymsko-katîlickiego» , як відаць зь яе назову (język polsko-ruski), адлюстроўвала старую «дабеларускую», культурную парадыгму. Ключавымі наратывамі, якія адбівалі новую дынаміку («паняцьце Беларусі як асобнага культурнага рэгіёну (у польскім перакладзе «абшару») выкрышталізаваўся адно каля 1830 году» — Томас Вэнцлава) былі «Białoruś. Kilka słów o poezji prostego ludu tej naszej polskiej prowincji, o jego muzyce, śpiewie, tańcach» А. Рыпінскага (Парыж, 1840) і «Опыты в русской словесности воспитанников гимназий Белоруского учебного округа», выдадзеныя ў 1839 г. у Вільні. Апошняя кніга выйшла па ініцыятыве міністра народнае адукацыі С. Уварава, аўтара вядомай трыяды «праваслаўе, самаўладзьдзе і народнасьць», каб давесьці, што «Заходняя Русь, у прыватнасьці Літва, складала частку расейскай дзяржавы»⁶⁴.

Падрыхтоўкаю і выданьнем гэтай вялікай, на 500 старонак, кнігі займалася кіраўніцтва Беларускай навучальнай акругі. Усе яе гімназіі і вучылішчы павінны былі даслаць найлепшыя творы сваіх вучняў з галіны расейскае мовы і літаратуры. З цэнзурных прычын ня ўсе тэксты былі апублікаваныя. У архіве Беларускай навучальнай акругі захаваліся рукапісы вучняў Віцебскае гімназіі, у прыватнасьці артыкул вучня VI клясы Ўладзімера Радзевіча «Суеверия жителей Белоруссии». Аўтар наўрад ці ведаў нешматлікія публікацыі ў расейскамоўным друку на гэтую тэму⁶⁵.

У тэксьце У. Радзевіча Беларусь была зьмешчаная ў адну і тую апэратыўную рамку, што і Ўкраіна ў творах польскамоўных рамантыкаў. Яго з поўным правам можна назваць прэлюдыяй да «Шляхціца Завальні, або Беларусі ў фантастычных апавяданьнях», спробай прачытаньня беларускай міталёгіі пад уплывам рамантычных інсьпірацыяў, атрыманых праз польскае ці расейскае пасярэдніцтва. Радзевіч разглядаў забабоны, зьвязаныя з зачараванымі азёрамі і Купальлем (Купала — «древний Славянский идол, о коем они (крестьяне) совершенно ничего не знают»⁶⁶, прымхі, а таксама пэрсанажаў народнай дэманалёгіі: ведзьмаў, чараўнікоў («колдуны»), нябожчыкаў, хваробы. Некаторыя занатаваныя У. Радзевічам легенды і паданьні не былі занатаваныя пазьней, г. зн. маглі быць створаныя самім аўтарам. Напрыклад, пра «кость-невидимку» — костачку зваранага ў катле ў лазьні чорнага ката, з дапамогаю якое чалавек становіцца нябачным.

Нарыс У. Радзевіча зьмяшчае адзін важны нюанс, параўнаньне Беларусі зь іншым хімэрным краем — аб’ектам рамантычнай тугі і няясных прадбачаньняў:

Взглянув на белорусских крестьян, на их жилища и их семейную жизнь, нельзя не почувствовать сострадания к этим несчастным. Не знаю, есть ли где-нибудь между христианскими державами, после Ирландии, хотя один уголок земли, где бы жители были так бедны и в физическом и нравственном быту своем, как в Белоруссии. Но как бы ни был беден и груб какой-нибудь народ, всегда суеверия, предания и верования его любопытны.

Гэтае параўнаньне Беларусі з Ірляндыяй было, здаецца, беспрэцэдэнтнае і сьведчыла пра новую, рамантычную дынаміку разуменьня культурнага вобразу Беларусі, якая апынулася ў фокусе двух эўрапейскіх гранднаратываў таго часу — каляніяльнага і рамантычнага.

Разам з Шатляндыяй Ірляндыя была адна з улюбёных эўрапейскімі рамантыкамі краінаў. Яна бачылася радзімай эталённай, несапсутай прагрэсам і мадэрнізацыяй традыцыяй, у тым ліку старадаўніх нацыянальных эпасаў, у прасторы якіх шукаліся падставы для нацыянальнага гонару. Адкрыцьцё або рэканструкцыя такіх эпасаў часта суправаджалася містыфікацыямі. Шырокавядомы выпадак Джэймса Макфэрсана, аўтара сусьветна вядомай падробкі — паэзіі Асіяна. Яго першы зборнік «Фрагмэнты даўнейшай паэзіі, сабранай у гарах Шатляндыі і перакладзенай з гэльскай, альбо эрскай, мовы» — выйшаў у 1760 г. у Эдынбургу. У 1761 г. была апублікаваная «старадаўняя эпічная паэма» «Фінгал», а ў 1763-м — «Тэмора». Як адзначаў Р. Грабовіч, Макфэрсан і яго пасьлядоўнікі стварылі новую паэтыку прэрамантызму, з падкрэсьліваньнем аўры і сілы «паэзіі поўначы», са спалучэньнем паняцьцяў генія і суровага «прымітыўнага» быцьця, з новай ацэнкай народных моваў і дынамікай ідэнтычнасьці.

Акурат Ірляндыя была бацькаўшчынай, а яе доля і вобраз — асноўнай тэматычнай лініяй другога «Асіяна» рамантычнай літаратуры Томаса Мура, аўтара зборнікаў «Оды Анакрэона» (1800), «Poems by the late Thomas Little» (Паэмы нябожчыка Томаса Малога, 1801) і нарэшце «Ірляндзкіх мэлёдыяў» (іх першы томік выйшаў у 1807 г.). У першай траціне ХІХ ст. Мурава паэзія карысталася прызнаньнем расейскамоўнага чытача — у 1820—1830-я гг. выйшлі некалькі яго перакладаў⁶⁷.

Яшчэ да Баршчэўскага, на першай стадыі канструяваньня свайго рамантычнага/міталягічнага вобразу, Беларусь стала ўяўляцца напаўмітычнай барбарскай краінай, надзеленай таемнымі творчымі сіламі. Наступны крок зрабіў А. Рыпінскі. Ідучы ў рэчышчы традыцыі, запачаткаванай Міцкевічам, Рыпінскі разглядаў «рускае» як мясцовы варыянт «польскага», а Беларусь — як правінцыю Польшчы, самастойнае існаваньне якой непажаданае і немагчымае: «Русь тая — колькі ёсьць і будзе польская — неад’емная частка нашае дарагое Айчыны». Геаграфія Беларусі была полем рамантычных фантазіяў і адзначалася прасторавай няпэўнасьцю: «налева Прыпяць і пінскія балоты, на поўнач па Пскоў, Апочку і Лукі». Фальклёрныя матэрыялы, якія Рыпінскі публікаваў па-беларуску, былі для яго экзатычнай праявай польскай культуры, у кантрасьце зь якімі станавіўся відавочным яе высокі кшталт. Зрэшты, цяжка вызначыць, дзе погляды Рыпінскага адлюстроўвалі рамантычныя ўстаноўкі, а дзе адбівалі ідэалёгію тагачаснае каталіцкай эліты Беларусі. Трактоўка беларускага народу як складовай часткі польскай супольнасьці была вынікам яе ўспрыманьня ў палітычных, а не этнічна-моўных катэгорыях.

Часавую рамку другога этапу задаюць «Шляхціц Завальня...» («Szlachcic Zawalnia, czyli Białoruś w fantastycznych opowiadaniach. Poprzedzone krytycznym rzutem oka na literaturę białoruską przez R. Podbereskiego». T. I—IV. Petersburg, 1844—1846) і чацьверты том фальклёрных запісаў Яна Чачота «Piosnki wieśniacze znad Niemna i Dźwiny z dołączeniem pierwotwornych w mowie sławiano-krewickiej» (1844). Як і раней, рабочымі мовамі застаюцца польская і расейская, адно што пэўныя аўтары пачынаюць практыкаваць білінгвізм⁶⁸.

Я. Баршчэўскі максымальна звужае тэрытарыяльныя межы Беларусі — у гэтым аспэкце ён абсалютны рэкардсмэн сярод пісьменьнікаў ХІХ ст. Яго Беларусь (1844) у некалькі разоў меншая за Беларусь Фадзея Булгарына, якая ў 1835 г. прасьціралася «паміж Курляндыяй, Ліфляндыяй, губэрнямі Пскоўскай, Смаленскай, Арлоўскай, Чарнігаўскай і Менскай», і нават меншая за Беларусь Р. Падбярэскага, які ў апублікаваным у «Шляхціцу...» нарысе «Беларусь і Ян Баршчэўскі» заўважыў, што магілёўская і віцебская губэрні «ўласна складаюць Беларусь». (Якія рэгіёны абкружалі Беларусь ува ўяўленьні Баршэўскага — яшчэ адзін цікавы і нераскрыты сюжэт.)

У Баршчэўскага Беларусь — аб’ект расплывіста сфармуляванага наканаваньня і смутных перажываньняў. Выглядае, яны ніяк не зьвязаныя зь беларускасьцю, зразуметай у этнакультурных катэгорыях. Гэтыя перажываньні маюць нейкім чынам уплываць на кансалідацыю краёвай эліты і адказваць на ідэалягічныя выклікі імпэрыі: канструяваць кантравобразы і канкурэнтныя наратыўныя структуры тым наратывам, якія апісвалі Беларусь як частку агульнарускай прасторы.

Трэба асобна спыніцца на кантэксьце зьяўленьня кнігі — з аднаго боку, рэалізуецца памянёная вышэй ініцыятыва графа Ўварава па сымбалічнай інтэграцыі рэгіёну з Расеяй, у 1840 г. было прыпыненае дзеяньне Літоўскага статуту, годам раней ліквідавана ўніяцкая царква, у 1832 г. закрыты Віленскі ўнівэрсытэт. У 1836 г. у Віцебскай і Магілёўскай губэрнях — Беларусі Падбярэскага — было забароненае выкладаньне на польскай мове.

У такіх варунках польская традыцыя мела жыцьцёвую патрэбу ў новых падставах, якія маглі б кампэнсаваць страчаныя пазыцыі, напрыклад, у выпрацоўцы контранаратываў, і іншых контракультурных практыках. У дэмаркацыі геаграфічных межаў рэгіёну можна бачыць праяву польскага патрыятызму: як адзначае А. Латышонак, маніпуляцыя тэрыторыяй Беларусі была апрабаваная польскімі інтэлектуаламі і адміністратарамі ў якасьці абарончай практыкі ў XVIII ст.

У тым, што Баршчэўскі падкрэсьлена апалітычны, можа крыцца глыбокая палітычная заклапочанасьць. У «Шляхціцу» адсутнічае непасрэднае рэха палітычных і культурных выклікаў яго часу, што зусім не выключае іх сымбалічнага або хутчэй алегарычнага адлюстраваньня. Р. Падбярэскі, які быў у курсе аўтарскай задумы і меў уяўленьне пра алегорыку «Шляхціца Завальні», на самым пачатку нарысу «Ян Баршчэўчскі» адзначае:

значэньне [паданьняў], не заўважанае ўяўнымі прыхільнікамі, выразьней выявіцца пасьля выданьня ўсіх беларускіх апавяданьняў. Зьяўляюцца яны нібыта ўступам да таго паэтычнага вобразу Беларусі, які аўтар наважыўся разьвіць у большым памеры⁶⁹.

Я. Баршчэўскі — адзін зь першых пісьменьнікаў, хто сьвядома канструяваў рамантычны/міталягчіны вобраз Беларусі, і гэтым тлумачыцца беспрэцэдэнтны для эпохі аб’ём створаных ім апісаньняў і прэзэнтацыяў. У параўнаньні з Здановічам або Рыпынскім структура вобразу Беларусі ў Баршчэўскага значна больш кантрасная і насычаная. Людзі ў ёй жывуць традыцыйным штодзённым жыцьцём, паміж панамі і сялянамі пануе гармонія, але ў падтэксьце прысутнічае пачуцьцё экзыстэнцыйнай небясьпекі гэтаму ладу і і туга па нейкім ідэальным парадку, які пакуль застаецца недасяжным.

Пра мінулае Беларусі нешта смутна гавораць фальклёр і анімісцкія вераваньні. Стаўленьне пісьменьніка да простага люду падкрэсьлена пазытыўнае: яго можна назваць гуманным. Просты люд ня проста выведзены на літаратурную сцэну. З сваім культурным асяродзьдзем — фальклёрам, індывідуальнай мовай, патрыярхальным ладам жыцьця — ён становіцца аб’ектам інтарэсу і мастацкага адлюстраваньня. Просты люд сымбалізуе маральнае здароўе, а значыць, дае надзею на адраджэньне ўсёй нацыі. Пытаньне пра яго ідэнтычнасьць ня ставіцца. Зь вялікай доляй рызыкі можна сьцьвярджаць, што міталягічны вобраз Беларусі супрацьстаўляецца Польшчы і апісвае як яе «цень» або «іншае». Паняцьці «беларуская нацыя» або «ўяўленьне пра Беларусь як пра бацькаўшчыну беларусаў» адсутнічаюць у дыскурсе Баршчэўскага, як і любыя згадкі пра беларускую дзяржаўнасьць у мінулым.

Выдадзены ў 1844 г. Я. Чачотам томік народных песьняў зьвяртае ўвагу ня толькі рамантычным інтарэсам да беларускага фальклёру, а характэрнай літаратурнай містыфікацыяй у духу Макфэрсана — колькі дзясяткаў песень з-над Дзьвіны аказаліся аўтарскімі творамі Чачота, напісанымі, зрэшты, у эстэтыцы асьветніцкага клясыцызму. Рамантычную генэзу мела стаўленьне Чачота да беларускай мовы як да прысуджанай на зьнікненьне: яе доля наўрад ці будзе розьніцца ад «рэшткаў кельцкай або герульскай мовы»⁷⁰.

Паводле Чачота, адзіным культурным здабыткам «крывіцкага племені» быў катэхізіс, выдадзены ў Віленскай эпархіяльнай друкарні ў 1835 г. Чачот наўрад ці мог дапусьціць магчымасьць зьяўленьня цалкам разьвітай культуры на беларускай мове.

Ні на Я. Баршчэўскім, ні на Я. Чачоту стварэньне рамантычнага вобразу Беларусі не завяршылася. Спатрэбіліся далейшыя інтэлектуальныя высілкі, якія да 1863 году пераважна, а пасьля 1863 году практычна цалкам ажыцьцяўляліся ўжо ў межах расейскамоўнага дыскурсу. Тры тэксты, якія можна назваць ключавымі для гэтага прамежку часу — баляда «Нячысьцік» А. Рыпінскага (тры выданьні пачынаючы з 1853), «Исследование о вовколаках» П. Шпілеўскага і ўрэшце «Белорусские песни, с подробными объяснениями их творчества и языка, с очерками народного обряда, обычая и всего быта» П. Бяссонава (Масква, 1871).

«Нячысьцік» А. Рыпінскага, створаны ў рамантычным жанры баляды і аздоблены адмысловай прадмовай, сьведчыў аб далейшай сынэргіі рамантычнай эстэтыкі і міталягічнага вобразу Беларусі, якая набывае новы культурны зьмест, хоць па інэрцыі ўсё яшчэ мысьліцца як частка Літвы. Калі ў прадмове да першага выданьня зьмешчана стандартная для Рыпінскага формула:

Просты люд тае аднае нашае польскае правінцыі, якога на няшчасьце Айчыны нашай уладальнікі, маючы ўсё для гэтага, не хацелі нават навучыць польскай мове⁷¹.

У другім і трэцім аўтар здымае яе і пачынае прадмову з даволі нэўтральнага:

Просты люд у Беларусі і амаль што ва ўсёй Літве, там, дзе селялін не па-літоўску, а па-руску гаворыць, сьпявае на сваёй мове нейкую сьмешную песеньку пра дзіўнага хлуса Мікіту⁷².

У выпадку П. Шпілеўскага можна гаварыць пра зьяву культурнай інтэрфэрэнцыі паміж расейскамоўным і польскамоўным дыскурсам, а таксама пра бясспрэчны культурны ўплыў нарацыяў Баршчэўскага, якім насьледаваў гэты пісьменьнік. У «Исследовании о вовколаках»⁷³. Шпілеўскі пераказаў ці хутчэй пераклаў апавяданьне са «Шляхціца Завальні» «Ваўкалак», зьмяніўшы імёны герояў ды пазначыўшы, што яго дзеяньне адбываецца «ў Аршанскім павеце Магілёўскае губэрні». У тым жа 1853 г. П. Шпілеўскі публікуе сваю вэрсію «Беларусі ў фантастычных апавяданьнях» пад назвай «Белоруссия в характеристических описаниях и фантастических ее сказках»:

Есть у нас на Руси большой край, между Днепром и Западной Двиной: его зовут Белоруссиею... Живут там люди белорусские, потомки древних кривичей и дреговичей, родные братья людей великорусских... Жили-были долго они вместе племенами и родами, но разделились потом: кто на север пошел, кто на юг забрел, а кто и с востоком сдружился; все разрознились и разделились... Остались одни дреговичи и кривичи — люди белорусские — на своих местах... Худо ль, хорошо ли — не выходят из своих хат: их гнетут поляки, полонит Литва, гонят турки и татары, — они терпят да молчат, и все-таки остались на своих местах до сегодня... Они отстали во всем от своих великарусских братьев: не расстались с своими суевериями, не учились ничему⁷⁴.

Артыкул узьнік пад уплывам «Шляхціца Завальні», пра што сьведчыць і назва, і спасылкі на вобразы гэтага твору (перадусім князя Боя і яго сабак Стаўры і Гаўры). Але поле інсьпірацыяў Шпілеўскага было значна больш шырокае, хоць рамантычныя канцэпты ўсё такі пераважаюць у яго апісаньнях. Кідаецца на вочы «праімпэрскае» прасторавае ўспрыманьне Беларусі («большой край»). Тэзы аб анталягічнай няроўнасьці паміж беларусам і расейцам і ўсеагульнай адсталасьці Беларусі, якой імпэрыя нясе прагрэс і асьвету, жыўцом узятыя з дыскурсу расейскага каляніялізму.

Нарэшце П. Бяссонаў даакрэсьліў міт Беларусі на ўзор міту Літвы ў Міцкевіча, надаўшы яму структурна закончаны выгляд. Беларусь у Бяссонава — велічная краіна з гераічнай мінуўшчынай, у якой, праўда, і было магчымым яе асобнае існаваньне. У сівой даўніне Беларусь займела і ідэнтычнасьць, і дзяржаўнасьць, і шырокую адміністрацыю. Там, у глыбі вякоў, беларуская народнасьць, яе мова і літаратура ўплывалі на суседнія культуры і народы, якія засвойвалі беларускія «самабытна-цывілізацыйныя фундамэнты». Суседнім народам нічога не заставалася, як толькі падпасьці пад беларускі культурны, лінгвістычны, адукацыйны і рэлігійны ўплыў. І беларуская песьня, і народны абрад захоўваў «сваю надзвычайную паўніну», народная традыцыя разьвівалася безь перашкодаў. Беларусь кіпела багатымі сіламі: песьняю і вершам, якія набывалі тысячы абліччаў.

Бяссонаў робіць важны для рамантычнага сьветапогляду акцэнт: ён зьвязвае рамантычны вобраз Беларусі зь вядомай літаратурнай містыфікацыяй з таго самага шэрагу, што і Асіян Макфэрсана: «Словам пра паход Ігараў». На яго думку, безь Беларусі гэты твор зьменшыўся б на траціну.

Адначасна рамантычнай і славянафільскай можна назваць ідэю аб надзвычайнай важнасьці Беларусі для ўсёй славянскай песеннай творчасьці, якая «згінула б няяснай і няпоўнай бязь ейнае спадчыны». Цяперашні беларускі фальклёр зьяўляецца адно сьціплымі рэшткамі былога беларускага песеннага багацьця.

Бяссонаў разумее Беларусь у этнічных катэгорыях і апэруе іншымі тэрытарыяльнымі рамкамі, бо да яго ўжо былі акрэсьленыя этнаграфічныя межы Беларусі. Ён дае прыклад найбольшай тэрытарыяльнай працягласьці Беларусі ўва ўспрыманьні інтэлектуалаў XIX ст., і не баіцца падводзіць беларускую этнаграфічную мяжу пад Мажайск. У яго ўяўленьні Беларусь увасабляе веліч і непахіснасьць Расейскай дзяржавы. Паводле тэрыторыі Беларусь Бяссонава ў дзясяткі разоў пераўзыходзіць Беларусь Баршчэўскага: «вялікі край ад польскіх межаў да пскоўскіх і смаленскіх пад самы Мажайск, а на поўдзень яшчэ далей па цечы рэк, асабліва Дняпра, праз Валынь і Чарнігаўшчыну». Межы, якія акрэсьліваюць беларускую этнічную тэрыторыю, не надуманыя, а абумоўленыя глыбокай адметнасьцю гэтай краіны — гісторыяй беларускай нацыянальнасьці, якая некалі панавала. Бяссонаў вылучае некалькі пэрыядаў гэтага панаваньня, верхнюю рамку якога задае XVIII стагодзьдзе. У тыя даўнія часы Беларусь

набыла сабе бліск і славу ад тых сілаў, што выліваліся за межы краю... шэрагі калянізатараў рушылі туды, дзе ўважалі ўзровень асьветы за ніжэйшы... Яны былі багатыя, дужыя і ўплывовыя, прыкладам, у Велікарусі й асабліва Маскве. Беларуская літаратурная мова з гэтым самым імем увайшла вельмі ўплывовым інгрэдыентам у літаратуру маскоўскую.

На жаль, Польшча расхістала балянс складовых частак створанага Беларусяй сьвету. Беларуская іміграцыя, якая праславіла іншыя краіны, а таксама ўціск варожых сілаў, падарвалі самастойнасьць Беларусі. Глыбіня заняпаду, у якім апынуліся беларусы, на думку Бяссонава, такая, што сучасная беларуская літаратура наўрад ці будзе створаная. Беларусь — гэта краіна, веліч якой цалкам у мінулым.

Менавіта гэтую міталягічную структуру — Беларусь як заснулая нацыя і культура — выкарыстаў Ф. Багушэвіч для стварэньня міту адраджэньня Беларусі, які стаў заключнай стадыяй разгортваньня рамантычнага/міталягічнага вобразу Беларусі і ключавым мабілізацыйным інструмэнтам беларускага нацыяналізму.

Спынюся яшчэ на канстатацыі, маўляў «зьніжэньне стыляў беларускае літаратуры магло ў большай ступені быць вынікам адсутнасьці рынку спажываньня, а не сьвядомымі каляніяльнымі практыкамі». Зь яе вынікае, што беларусы ўсьцяж заставаліся глухой забітай мужыцкай масай, чый розум арганічна не ўспрымаў літаратуры ў высокіх жанрах. (І трэба думаць, тысячы паэтычных зборнікаў А. Міцкевіча, якія разыходзіліся па тэрыторыі тагачаснай Беларусі, адрасаваліся этнічным палякам.) І, па-другое, што ў беларускамоўнай літаратуры існавала канкурэнцыя паміж высокімі і нізкімі літаратурнымі стылямі, што і адлюстраваў рынак. Абодва дапушчэньні не трымаюцца купы, пра што сьведчаць скупыя сацыялягічныя факты: на працягу ўсяго ХІХ ст. беларускамоўная літаратура фактычна не стварыла празаічнай традыцыі — колькасьць напісаных за цэлае стагодзьдзе апавяданьняў можна пералічыць на пальцах адной рукі.

Казакевіч таксама не разумее, чаму Багушэвіч не «зьяўляецца пісьменьнікам, якія паўплываў на ўсю беларускую літаратуру». Сапраўды, Багушэвіч паклаў пачатак якасна іншаму літаратурнаму працэсу ў Беларусі, але ня меў ні харызматычных здольнасьцяў, ні культурнай сілы абумовіць сьветапогляд, стылістыку і эстэтыку кожнага беларускага пісьменьніка ХХ ст. Адной з цэнтральных ідэяў Багушэвіча было антыкаляніяльнае пасланьне: захаваньне за беларускай культурай статусу пасіўнай культуры, няздольнай адказваць на культурныя выклікі эпохі, робіць беларускі народ безабаронным перад русіфікацыяй. Ладная колькасьць беларускіх пісьменьнікаў ХХ і пачатку ХХІ стст. праігнаравала гэты палымяны заклік. Беларускі пісьменьнік пасьля Багушэвіча — гэта як правіла паслухмяны кліент улады, якую можна назваць каляніяльнай, і як вынятак антыкаляніяльны барацьбіт ці актыўны дзяяч грамадзянскай супольнасьці. Паміж сярэднестатыстычным аўтарам цяперашніх часопісаў «Маладосць» ці «Полымя» і Багушэвічам не нашмат больш супольнага, як паміж Каліноўскім і Лукашэнкам.

Расея

Згодна з Казакевічам, узьнікненьне беларускага нацыяналізму абумовіў польска-беларускі дыскурс, радыкалізаваны расейскай агрэсіяй. Украінскія або заходнеэўрапейскія інсьпірацыі ў разгляд не бяруцца. Вядома, Багушэвіч наведваў Нямеччыну, а ў яго наратывах ёсьць пастаянныя адсылкі на граматыку і слоўнік нямецкага нацыяналізму, якія маглі быць успрынятыя або наўпрост, або праз чэскае, польскае, або нават украінскае пасярэдніцтва. Нябачаньне гэтых уплываў, абсалютызацыя польскага і расейскага чыньнікаў — прыклад усяканьня важнай традыцыі.

Каб давесьці расейскае паходжаньне шмат якіх маіх ідэяў і трактовак, Казакевіч атаесамляе «антыпольскае» з «прарасейскім», а «прарасейскае» зь «непатрыятычным». Сумневы наконт атрыбуцыі ВКЛ як беларускай дзяржавы кваліфікуюцца як адданасьць дактрынам расейскай імпэрскай гістарыяграфіі:

у аналізе расійскіх каляніяльных стратэгіяў дамінуе тая ж стратэгія: спрашчэньне сытуацыі і прыпісваньне ўсім прадстаўнікам накірунку аднолькавых «імпэрскіх» каляніяльных стратэгіяў... Як і ў выпадку з «польскімі» аўтарамі, прыводзяцца выключна «нэгатыўныя» выказваньні ў адносінах да Беларусі, якія закліканы прадэманстраваць «каляніяльныя практыкі».

Між тым у кнізе я сьцьвярджаю, што Пётар Бяссонаў «здолеў выйсьці за межы стандартных каляніяльных прэзэнтацыяў» а «М. Каяловічу, А. Кіркору і П. Бяссонаву наканавана было стаць беларускім Тэадорам Нарбутам». Аргумэнт не працуе нават з чыста фармальнага гледзішча: я сьвядома расьпісваў шматстайнасьць расейскіх каляніяльных стратэгіяў у дачыненьні да Беларусі, якія закраналі мову, культуру, адукацыю, візуальны вобраз беларусаў, фальклёр, вусную традыцыю, спосабы сацыяльных паводзінаў і г. д., каб выпукліць на гэтым фоне фэномэн Ф. Багушэвіча і яго гуманістычную праграму. (Азначэньні «ўсе», «выключна» аўтаматычна робяць з гэтых выказваньняў банальныя мэтафары.)

Але што з таго, калі б я прыводзіў толькі нэгатыўныя выказваньні аб Беларусі? Навука гэтага не забараняе. Навукоўца павінны хваляваць не нэгатыўнасьць выказваньняў, а тое, як яны сталі магчымыя, якія інтэлектуальныя рэсурсы і дыскурсы абгрунтоўваюць іх вытворчасьць, якія дактрыны ўжываюцца для таго, каб такія выказваньні зьяўляліся рэгулярна і ў розных сэгмэнтах культурнай прасторы. Такія выказваньні — неацэнны скарб для археалёгіі веды, скамянелыя адбіткі мысьленьня, хай і тэндэнцыйнага, пра Беларусь, беларусаў, беларускую мову і яе месца ў грамадзтве. Тут ужываецца папулісцкая ідэалягічная схема: раз ты ўжываеш такія выказваньні, значыць, ты падзяляеш іх зьмест, сымбалічна падпісваесься пад імі.

Можна таксама падумаць, што як крытычнае стаўленьне да польскай прысутнасьці ў Беларусі, так і сумневы ў правамернасьці сьцьвярджэньня беларускага характару ВКЛ вынікаюць у кнізе з злоўжываньня расейскай навуковай літаратурай пры адначасовай пагардзе да здабыткаў беларускай навукі.

Пры такім падыходзе ў ахвяры махровага заходнерусізму трэба залічыць і заходніх спэцыялістаў з тэорыі нацыі і нацыяналізму, якія выражалі крытычнае стаўленьне да пэўных праяваў польскасьці ў эпоху нацыяналізмаў. Паводле Б. Андэрсана, традыцыйная эліта польскага грамадзтва, польская шляхта, была адсталая і рэакцыйная. Толькі дзякуючы расшырэньню значэньня паняцьця нацыі, якая з пачатку ХІХ ст. пачынае атаесамляцца з простым людам, шляхта была змушаная «выдаваць запрашэньне (няхай толькі не далей за кухню) сваім заняволеным суайчыньнікам»⁷⁵. Русафілам трэба прызнаць прафэсара Гарвардзкага ўнівэрсытэту Р. Шпарлюка, які параўноўваў становішча сялян у Рэчы Паспалітай XVIII ст. зь месцам рабоў у сацыяльнай герархіі Паўночнай Амэрыкі, а саму краіну называў «аддаленай культурнай правінцыяй рамана-германскай Эўропы»⁷⁶. Тое самае справядліва і ў выпадку Эдварда Саіда, згодна зь якім эўрапейскія культуры часу Рэнана, у тым ліку і польская, былі эксклюзітывісцкмі, уладнымі і антыгуманнымі⁷⁷.

І што тады гаварыць пра прафэсара гісторыі Венскага ўнівэрсытэту Андрэаса Капэлера, на думку якога для беларусаў русіфікацыя азначала дэпалянізацыю і палягчала іх сацыяльную і нацыянальную эмансыпацыю⁷⁸?

Але досыць з гэтым. Тут недастатковае валоданьне тэмы выдае сябе за патрыятызм. Да таго ж выглядае, што нягледзячы на ўвесь гэты патрыятычны антураж, расейская мова застаецца для майго крытыка мовай-пасярэдніцай для спазнаньня заходніх культур. Праца Т. Нарбута падаецца ў перакладзе з расейскай мовы на беларускую: «Dzieje starożytne narodu litewskiego» становяцца «Гісторыяй літоўскага народу».

Тое самае паўтараецца зь Вялікім Княствам Літоўскім. Як відаць з крытыкі, яе аўтар лічыць яго формай беларускай дзяржаўнасьці і вызначальнай часткай беларускай традыцыі, а іншыя падыходы расцэньвае ў ідэалягічных тэрмінах: як даніну заходнерусізму або нават праяву ляяльнасьці сучаснаму беларускаму рэжыму. Круг замкнуўся — крытыкаваць ідэі азначае быць сучасным заходнярусам.

Ад Багушэвіча і да Казакевіча прысваеньне польскай ці літоўскай традыцыі як уласнай лішні раз сьведчыць пра слабасьць ці хімэрычнасьць аўтэнтычнай рускай. Гісторык ці ідэоляг, які не знаходзіць нічога цікавага ў рускай традыцыі ВКЛ, міжволі пачынае зводзіць рахункі з гісторыяй. За мітам Беларусі як ядра ВКЛ зеўрае канстатацыя таго, што традыцыі яго рускай супольнасьці не надаваліся для стварэньня незалежніцкіх наратываў у эпоху нацыяналізму, магчыма, у выніку ідэалягічнага змаганьня паміж літоўцамі і русінамі ў ВКЛ:

Гэтае змаганьне ішло няспынна, прычым наступаючым бокам былі літоўцы, якія цалкам схвальшавалі гісторыю ўзаемных стасункаў, прысабечваючы вялізны пласт беларускай гісторыі⁷⁹.

Ці была Залатая Арда формай расейскай дзяржаўнасьці? Ці былі арабскія халіфаты на тэрыторыі Гішпаніі формай гішпанскай дзяржаўнасьці? Асманская імпэрыя — формай румынскай дзяржаўнасьці? На пытаньне, ці было ВКЛ традыцыяй беларускай дзяржаўнасьці, адказ А. Латышонка нэгатыўны:

Пазбаўленыя ўласнай дзяржаўнай традыцыі, русіны ў Вялікім Княстве Літоўскім да канца XVIII ст. жылі толькі ўспамінамі аб старавечнай гісторыі Кіеўскай Русі. Дакуль існавала Вялікае Княства Літоўскае, не было сацыяльнай сілы, зацікаўленай у тым, каб зьмяніць такі стан рэчаў⁸⁰.

Казакевіч успрымае тэзу пра палянізацыю рускай арыстакратыі да Люблінскай уніі як яшчэ адзін індыкатар прарасейскай пазыцыі. Як на мяне, падобная ацэнка паказвае, што дзейнасьць заходнерусізму ў пляне вынаходу этнічных нацыянальнасьцяў і надзяленьня іх новай ідэнтычнасьцю была настолькі пасьпяховай, што з пазыцыі сёньняшняга дня палянізацыя ў Беларусі здаецца зьявай позьняй і наагул сумнеўнай. Тэорыя этнічных нацыянальнасьцяў паставіла пад сумнеў гістарычныя заваёвы польскай культуры на беларускіх землях. Ня буду асабліва гаварыць пра рэчы больш-менш вядомыя, напрыклад, пра зьмену ўспрыманьня сацыяльнага статусу рускай мовы і культуры ў творах Ф. Скарыны і В. Цяпінскага. Калі першы ў пачатку XVI ст. ня бачыў падстаў для хваляваньня наконт іх месца ў грамадзтве, то другі ў канцы таго самага стагодзьдзя выражаў патрыятычныя нараканьні на пагаршэньне іх публічнага статусу. Спынюся на сацыялягічных зьвестках: пасьля Люблінскай уніі па тэрыторыі ВКЛ, г. зн. сучаснай Літвы і Беларусі, працавала каля 26 друкарняў, у тым ліку 8 прыватных, 11 пратэстанцкіх і выдавецтва езуітаў у Вільні. Публікацыі па-польску складалі каля 45 % агульнага аб’ёму, па-лацінску — 37 % і па-руску — 13 %. Друкарні Любчы і Лоску друкавалі прадукцыю на-польску і па-лацінску. У 1-й пал. XVIII ст. па-польску выдавался ўжо 55 % усёй прадукцыі, а існуючыя ў ВКЛ тры ўніяцкія выдавецтвы выпускалі спрэс польскамоўную прадукцыю. У той самы час на рускіх землях Кароны пераважала кнігадрукаваньне на рускай мове⁸¹.

І аб расейскім уплыве ў цытаванай літаратуры. Маё дасьледаваньне не складалася з адной структурнай часткі, прысьвечанай «першым нацыяналістам», а мела інтэрдысцыплінарны характар, г. зн. тэарэтычную і літаратуразнаўчую часткі прыблізна аднолькавага аб’ёму — уводзіны «Нацыя і нацыяналізм: дамадэрная і мадэрная парадыгмы» і пераважна філялягічную частку «Ф. Багашэвіч і міт беларускага адраджэньня». І ў першым, і ў другім выпадку спасылкі на расейскамоўную літаратуру займаюць нязначнае месца. Але і ў «першых нацыяналістах» спасылкі на дасьледаваньні расейскіх аўтараў адзінкавыя, чаго нельга сказаць пра спасылкі на расейскія крыніцы.

Украіна

Ставячы пад сумнеў мэтазгоднасьць аналізу ўкраінскага нацыяналізму на беларускіх землях, Казакевіч фамільярна пытаецца: «ці ведае аўтар, калі на Беларусі зьявіліся першыя ўкраінскія нацыянальныя арганізацыі?». Прызнаюся, украінскі сюжэт не складае наймацнейшы бок кніжкі. Пераважыла аргумэнты «за»: хоць на пачатку ХХ ст. украінскі нацыяналізм на беларускіх землях прайграваў жыдоўскаму, ён яшчэ ў сярэдзіне стагодзьдзя пасьпяхова канкураваў зь беларускім на паўднёвым захадзе цяперашняй Беларусі — у зоне пражываньня этнічна ўкраінскага насельніцтва, якое, у адрозьненьне ад жыдоў, перажыло геапалітычныя катастрофы ХХ ст. на сваёй этнічнай тэрыторыі і набыло беларускую нацыянальнасьць.

Аргумэнт пра ўкраінскія арганізацыі, якая зьявіліся на паўднёва-заходнім Палесьсі адно пасьля яго нямецкай акупацыі ў ходзе першай сусьветнай вайны, заснаваны на парушэньні прычынна-выніковай залежнасьці. Ён змушае думаць, што сьпярша ўзьніклі ўкраінскія нацыянальныя арганізацыі, а пасьля пачалі шырыцца ідэі ўкраінскага нацыяналізму або што мэдыі ўкраінскага нацыяналізму (кніжкі і пад.) траплялі на Палесьсе цэнтралізавана, толькі праз пасярэдніцтва ўкраінскіх нацыянальных структур. (Да таго ж будзе зусім іншая карціна, калі параўнаць час узьнікненьне ў паўднёва-заходнім Палесьсі ўкраінскіх і беларускіх нацыянальных структур.) Калі кіравацца такім аднабаковым інстытуцыянальным падыходам, можна дайсьці да вываду, што польскі нацыяналізм у Менску напярэдадні першай сусьветнай вайны прайграваў беларускаму, бо ў 1913—1914 гг. у горадзе па-польску нерэгулярна выходзіла адна тыднёвая газэта на польскай мове. Загваздка, аднак, у тым, што на беларускай мове ў той час наагул не выходзіла нічога падобнага. У 1917—1918 гг. польскі нацыяналізм у Менску быў мацнейшы за беларускі — менскія палякі патрапілі стварыць паравайсковыя фармаваньні, адчыніць польскія школы і выдаваць польскую прэсу ў нябачаным раней маштабе.

Гістарычныя факты сьведчаць пра папулярнасьць у берасьцейскім рэгіёне ўкраінскай літаратуры ў першае дзесяцігодзьдзе ХХ ст. У падляскіх Клейніках у 1909 г. узьнік народны тэатар, дзе ставілася камэдыя Карпенкі-Карага «Розумний і дурень» (зацемку пра пастаноўку надрукавала «Наша Ніва»). Разбудова рэгулярнага ўкраінскага школьніцтва на паўднёва-заходнім Палесьсі пачалася з стварэньня 16 сакавіка 1918 г. кіеўскай Цэнтральнай Радай спэцыяльнага Камісарыяту народнай асьветы для Холмшчыны, Падляшша і Палесься. Беларускія і ўкраінскія арганізацыі, аб’яднаныя ў Блёк нацыянальных мяншыняў, разам удзельнічалі ў 1922 г. у першых выбарах у сойм і сэнат польскай дзяржавы. Беларусы атрымалі першыя месцы ў выбарчым сьпісе Блёку ў Бельскай і Пінскай выбарчых акругах, а ўкраінцы — два першыя месцы ў Берасьцейскай акрузе, разам па два мандаты ў сойм ад рэгіёну. У 1943—1953 гг. на Берасьцейшчыне й Піншчыне па абвінавачаньні ў прыналежнасьці да ўкраінскіх нацыяналістычных арганізацыяў было арыштавана 1282 чалавекі. Вядома, гэтыя лічбы не надзейныя, але гавораць прынамсі пра ўяўленьні НКВД пра маштаб украінскага супраціву ў рэгіёне.

І яшчэ пару фактаў аб украінскай прысутнасьці ў ім. Верш «Очерет мені був за колыску» вядомага ўкраінскага паэта Дмытра Фалькіўскага (сапраўднае прозьвішча — Ляўчук, народжаны ў вёсцы Вялікія Лепясы Кобрынскага раёну ў 1898 г. і расстраляны ў 1934 па абвінавачаньні ў тэрарыстычнай дзейнасьці), стаў народнай песьняй. Нарэшце, на хутары паблізу Берасьця пасьля выхаду ў адстаўку ў 1868 г. жыў і клясык украінскай літаратуры Алекса Старажэнка. Як пісаў адзін зь яго савецкіх біёграфаў, «апрануты ў украінскую адзежу, з пышнымі казацкімі вусамі, усёй сваёй паставою ён нагадваў тых запарожцаў, якіх маляваў у сваіх творах».

Беларусь як імпэрскі рэгіён

Супаставім выказваньні на тэму «Беларусь як імпэрскі рэгіён»:

Імпэрская адміністрацыя адначасова спрабавала разбурыць рэгіён Беларусь.

Казаць пра тое, каляніяльныя практыкі былі накіраваныя на стварэньне рэгіёну менавіта як «Беларусі» (а не «Паўночна-Заходняга краю» ці «Заходняй Расіі») і апазнаваньне «беларусаў» а не (заходніх) рускіх зьяўляецца, напэўна, перабольшваньнем.

Інтэнцыі імпэрскай адміністрацыі па стварэньню рэгіёну «Беларусь» былі дастакова слабымі.

«Паўночна-Заходні край» быў клясычным імпэрскім рэгіёнам, «Беларусь» — пытаньне не настолькі адназначнае.

Імпэрскі рэгіён «Беларусі», як палітычны, адміністратыўны і культурны факт, расійскай адміністрацыяй у ХІХ ст. так і ня быў створаны.

Што тычыцца выніку апазнаваньня ў Імпэрыі рэгіёну Беларусь — паўстаньне беларускага нацыяналізму, то ён сапраўды ня быў нечаканы.

Расійская імпэрская ўлада была дастаткова не пасьлядоўнай, каб аб’явіць яе адзінай стваральніцаю «Беларусі» як імпэрскага рэгіёну.

Фармальнае пасумаваньне гэтых выказваньняў «Беларусь-не-была-рэгіёнам-Расейскай-імпэрыі-але-адначасова-як-бы-была». Гэткая супярэчлівасьць ня дзівіць, бо як найпазьней ад XVII—XVIII стст. Белая Русь была адным з геаграфічных рэгіёнаў Рэчы Паспалітай. Цяжка ўявіць, што ў шматэтнічнай Расейскай імпэрыі, якая раскінулася на двух кантынэнтах, умовы для рэгіяналізацыі былі горшыя, чым у Рэчы Паспалітай двух народаў.

Як паказваюць прыклады прыбалтыйскіх нацыяў, Расейская імпэрыя ў цэлым спрыяла нацыятварэньню нерасейскіх этнічных супольнасьцяў, разьмешчаных у яе эўрапейскай частцы. З 1860-х гг. «Беларусь» пачала азначаць не геаграфічны, а этнаграфічны рэгіён, г. зн. этнічную радзіму ўсіх беларусаў.

Вера ў забарону імпэрскімі ўладамі «рэгіянальнага» статусу Беларусі з таго самага шэрагу, што і забарона друку на беларускай мове пасьля 1859 г.: яна завышае ўзрост беларускага нацыяналізму, які нібыта быў заўважны ўжо на пачатку ХІХ ст., але ня змог разьвівацца ў выніку гэтага і іншых неспрыяльных фактараў, напрыклад, скасаваньня уніі. Між тым згодна з падлікамі А. Латышонка, паміж 1841 і 1917 гг. у Расеі было выдадзена 190 публікацыяў, у назьве якіх фігуравала слова «Беларусь».

Казакевіч атаесамляе імпэрскія рэгіёны «Паўночна-Заходні край» і «Заходняя Расея», хоць першы быў складовай часткай апошняга. Пра рэгіён Беларусь я пісаў вышэй. Што да «Паўночна-Заходняга краю», то гэтае паняцьце ўключала таксама як мінімум літоўскія губэрні, а частка беларускай этнічнай тэрыторыі знаходзілася ў складзе Ковенскай губэрні. Пар. назву кнігі П. Бацюшкава «Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края» (СПб, 1890, вылучана мной. — В. Б.), якая ў 2004 г. была перавыдадзеная ў Менску ў сэрыі «Scriptor Universitatis» Выдавецкім цэнтрам БДУ.

Ад тэрміну «Паўночна-Заходні край» не паўсталі дэрываты, які б апісвалі яго насельнікаў і іх мову (*северо-западник, *северо-западное наречие/ язык). Падобныя вытворныя паўсталі ад тэрміну «Заходняя Расея» («западнорусс» і «западнорусский язык»). Іх ужываньне можна фіксаваць ужо ў 1850-я гг. і ня тычылася толькі беларусаў і іх мовы.

М. Каяловіч (Лекции по истории Западной России // День. 1864. № 14—29.) настойваў на першапачатковым існаваньні адзінай «западнорусской» мовы, зь якой у сучасную пару разьвіліся беларуская і ўкраінская. Складзены славянафілам А. Гільфердынгам плян этнаграфічнага дасьледаваньня «западнорусских» абшараў уключаў праграму вывучэньня беларускай і ўкраінскай гаворак, а таксама «русского языка» ў Літве і Жмудзі ў XIII—XVI стст.⁸².

Іншымі словамі, тэрміны «западнорусс» і «западнорусский язык» былі сэмантычна шырэйшымі за «белорусс» і «белорусский язык» (пар. таксама формулу Я. Карскага «белорусс, как и каждый русский»). Апрача гэтага, самае позьняе з 30-х гг. ХІХ ст. і да 20-х гг. ХХ ст. для акрэсьленьня мовы беларусаў паралельна ўжываўся выраз «русский язык»⁸³. «Библиографический указатель литературы по русскому языкознанию с 1825 по 1880 год», на які я спаслаўся вышэй, не фіксуе ніводнага ўжываньня тэрміну «западнорусский язык» у значэнні беларуская мова/гаворка, дамінуюць выразы «беларуская гаворка або «расейская мова»⁸⁴.

Дэканструкцыя нацыяналістычнае міталёгіі

Дэканструкцыяй нацыяналістычнае міталёгіі на Захадзе займаюцца ня левыя маргіналы, а ўнівэрсытэцкая прафэсура. Эрык Гобсбаўм, Ганс Кон або Энтані Сьміт належаць да групы тэарэтыкаў нацыі і нацыяналізму, якія зрабілі паважны ўнёсак у дэканструкцыю нацыяналістычнай міталёгіі. Навукоўцы дэканструююць нацыяналістычную міталёгію незалежна ад таго, наколькі яна ўмацавалася ў канкрэтна ўзятым грамадзтве. У адваротным выпадку яны ператвараюцца ў нацыянальных агітатараў або ідэолягаў.

Для ілюстрацыі гэтай тэзы прывяду анатацыю выдавецтва да ключавой манаграфіі апошняга дзесяцігодзьдзя, прысьвечанай нацыяналістычнай міталёгіі — «Myths and Nationhood» (New York: Routledge in association with the School of Slavonic and East European Studies, University of London, 1997):

Міты адыгрываюць цэнтральную ролю ў тым, як мы жывём і як мы акрэсьліваем саміх сябе. У гэтай наватарскай кнізе група спэцыялістаў — сярод іншых Энтані Сміт, Норман Дэвіс, Джэфры Госкінг (Geoffrey Hosking) і Джордж Шопфлін (George Schцpflin) — разглядаюць агульную і тэарэтычную прыроду міту на ўнівэрсальнай аснове і дасьледуюць канкрэтныя міты розных нацый. Паставіўшы нацыянальнасьць і этнічнасьць у цэнтар палітычнай увагі, кніга своечасова высьвятляе глыбейшыя, асновасяжныя пытаньні нацыяналізму, якія выклікаюць так шмат канфліктаў у сьвеце.

У зборніку, які выйшаў пад рэдакцыяй прафэсара расейскай гісторыі Джэфры Госкінга і прафэсара паліталёгіі, тагачаснага дырэктара цэнтру дасьледаваньня нацыяналізму пры Школе славянскіх і ўсходнеэўрапейскіх дасьледаваньняў Лёнданскага ўнівэрсытэту Джорджа Шопфліна, былі апублікаваныя спавешчаньні, якія прагучэлі падчас двухдзённай канфэрэнцыі, праведзенай Цэнтрам у кастрычніку 1996 г.

Тэматычна ўвесь зборнік можна падзяліць на дзьве часткі. Першая скадаецца з трох артыкулаў агульнатэарэтычнага характатару, а куды большая другая — з канкрэтных «case studies», прысьвечананых перш за ўсе Ўсходняй Эўропе пасьля Халоднай вайны. Першыя два артыкулы, «Роля міту: антрапалягічная пэрспэктыва» Джааны Овэрынг (Joanna Overing) і «Функцыі міту і таксаномія мітаў» Джорджа Шопфліна закладаюць канцэптуальную рамку для дыскусіяў над канкрэтнымі нацыяналізмамі. Аналіз Овэрынг тычыцца антрапалягічнага падыходу да міталёгіі і апошнім падзеям у гэтай галіне дасьледаваньняў. Шопфлін выкарыстоўвае творы П’ера Бурд’ё і Мірчы Эліядэ для таго, каб паказаць, як «міт, будучы адным з шэрагу важных інструмэнтаў у рэпрадукцыі культуры, дзейнічае як мэдыюм для членаў пэўнай супольнасьці. Каб шырока ідэнтыфікавацца зь ёй, яны падзяляюць сьветагляд і знаходзяцца ў амаль падобным вымысьленым сьвеце («thought-world»)⁸⁵.

Трэці артыкул, «Залаты век» і нацыянальнае адраджэньне» Энтані Сьміта высьвечвае важнасьць ролі «слаўнай мінуўшчыны» (‘glorious past’) для стварэньня нацыянальных рухаў. Сьміт разглядае міты ня ў звыклым сэнсе супольнай культурнай спадчыны, але як палітычных інструмэнтаў у руках эліты, якая мае выявіць і ўславіць «велічную і адметную мінуўшчыну ... так, каб стварыць пераканаўчую рэпрэзэнтацыю «нацыі»⁸⁶. Ужываючы прыклады з старажытнай і мадэрнай гісторыі, Сьміт выстаўляе гіпотэзу:

Калектыўнае ўслаўленьне старажытнай пары, і асабліва супольных успамінаў аб «залатым веку», робіць значны ўнёсак у фармаваньне нацыяў. Старажытнасьць, якая ўяўляецца больш велічнай і больш слаўнай, лягчэй выкарыстоўваць для мабілізацыі народу наўкола супольнай культуры, згуртаваньня розных групаў, зь якіх ён складаецца, і прышчапленьня адзінай нацыянальнай ідэнтычнасьці⁸⁷.

Блёк «case studies» пачынаецца з артыкула Соні Пунчэр Рыкман (Sonja Puntscher Riekmann) «Міт эўрапейскага адзінства». Аналіз Мэры Фулбрук (Mary Fullbrook) «Мітатворства і нацыянальная ідэнычнасьць: Выпадак ГДР» разгортваецца вакол разрыву паміж жывой памяцьцю насельніцтва ГДР і вялікім антыфашысцкім мітам, прапагандаваным уладамі. Сьюзан-Мэры Грант (Susan-Mary Grant) у «Міце і канструяваньні амэрыканскай нацыянальнасьці» спыняецца на фэномэне ЗША. Гэтая краіна, будучы «найбольшай дэмакратычнай грамадзянскай супольнасьцю мадэрнага пэрыяду», рэдка становіцца аб’ектам увагі дасьледчыкаў нацыяналізму. Аўтарка імкнецца пераламаць трэнд, дасьледуючы фармаваньне амэрыканскай нацыянальнай ідэнтычнасьць у пэрыяд амэрыканскай рэвалюцыі і грамадзянскай вайны. Спавешчаньне Бруса Каўтэна (Bruce Cauthen) мае назву «Міт богаабранасьці і этнагенэзу афрыканэраў», выступ Кірэн Ўільямс (Kieren Williams) — «Нацыянальныя міты ў новым чэскім лібэралізьме», а артыкул шырока вядомага брытанскага гісторыка Нормана Дэвіса — «Польскія нацыянальныя міталёгіі». У ім крытыкуюцца найважнейшыя міты ў польскай палітычнай гісторыі. Пачаўшы з «сармацкага» міту, які ў 1587 г. вызначыў польскую шляхту як чысты суб’ект польскай нацыі, Дэвіс дасьледуе міт Польшчы як «фарпосту хрысьціянства», які ўзьнік у 1620 г. падчас турэцкага нашэсьця, міт «паляка-каталіка» (1655) і г. д. У мадэрную эпоху ўвагу гісторыка прыцягула станаўленьне палітычных партыяў, а таксама нараджэньне Польшчы як «камуністычнай партыі-дзяржавы». Выснова Дэвіса: як і ў дамадэрнай, так і мадэрнай польскай палітычнай сыстэме міты ўжываюцца як інструмэнты стратэгічнай маніпуляцыі.

Матэрыял вядомага чытачам «ARCHE» палітоляга Эндру Ўілсана «Міты нацыянальнай гісторыі ў Беларусі і Ўкраіне» сфакусаваны на фэмонэне беларускай і ўкраінскай нацыяналістычнай контраміталёгіі, а таксама кантэксту яе ўзьнікненьня. Згодна з Ўілсанам, гісторыкі Ўкраіны і Беларусі ставілі перад сабой выразную задачу: «адасобіць нацыянальны міт паходжаньня ад традыцыйнай русафільскай гістарыяграфіі, услаўляючы страчаны «залаты век» да прымусовай інкарпарацыі ў расейскую сфэру ўплыву»⁸⁸. Падобныя пытаньні ўздымае нарыс «Нацыянальная міталёгія ў гісторыі ідэяў у Латвіі: з пункту гледжаньня рэлігіязнаўства» (аўтаркі Агіта Місанэ (Agita Misane) і Ая Проэдытэ (Aija Proedite)), адно што міты, пакладзеныя з аснову латыскай нацыянальнай сьвядомасьці, былі скіраваныя і супраць расейскага, і супраць нямецкага прыгнёту. «Міт Сіёну сярод усходнеэўрапейскага жыдоўства» Джона Д. Кліра (John D. Klier) апісвае, як у канцы ХІХ ст. жыдоўскія інтэлектуалы з Усходняй Эўропы «выявілі эфэктыўнасьць міту Сіёну як сымбалю жыдоўскай ідэнтычнасьці. Міт Сіёну набываў асаблівую сілу, калі ён спалучаўся з мэсіянскай канцэпцыяй вяртаньня ў сьвятую зямлю»⁸⁹.

Нарэшце, апошні тэкст у зборніку належыць Джэфры Госкінгу («Адкінуты расейскі нацыянальны міт» — «The Russian National Myth Repudiated»).

Зборнік «Міты і нацыянальны рух» паслужыў добрым стартавым пунктам у вывучэньні нацыянальных міталёгій: у 1999 г. зьявілася амаль трохстаронкавая манаграфія Э. Сьміта «Міты і ўспаміны нацыі»⁹⁰. Кніжка разьвівае ўзьнятыя ў папярэднім выданьні (пар. назвы разьдзелаў: «Сіянізм і дыяспарны нацыяналізм», «Нацыянальная ідэнтычнасьць і ідэя эўрапейскага адзінства»). Новыя ідэі былі выкладзены ў параграфе «Гастраномія або геалёгія: роля нацыяналізму ў пабудове нацыяў».

Нарэшце, летась выйшла манаграфія, прысьвечаная ролі міталёгіі ў палітычнай трансфармацыі і радыкалізацыі ірляндзкага нацыяналізму ў пэрыяд паміж выбухам першай сусьветнай вайны і сакрушальнай выбарчай перамогай партыі Шын Фэйн у сьнежні 1918 г.⁹¹.

Прызнаньне адрознасьцяў і гэтэрагеннасьці

Калі падставіць у формулу Казакевіча «навошта сама дыскрымінацыя, калі «палымяныя нацыяналісты» хацелі стварыць з усіх этнаграфічных групаў былой Рэчы Паспалітай адзіную нацыю» іншыя пераменныя («навошта сама дыскрымінацыя, калі «палымяныя камуністы» хацелі стварыць з усіх этнаграфічных групаў былога Савецкага Саюзу адзіную нацыю?»), выявіцца яе штучнасьць. Пагатоў, што ў мэтадах і сродках пабудовы «савецкага народу» і мадэрнай польскай нацыі існавала шмат супольнага. Дыскрымінацыя культур этнічных групаў — надзейны спадарожнік нацыятварэньня на этнічна стракатых тэрыторыях, дзе мадэрная нацыя творыцца на падставе культуры даміноўнага этнасу коштам асыміляцыі слабейшых этнічных групаў. У беларускім выпадку 1-й пал. ХІХ ст. мэтай дыскрымінацыі было прадухіленьне сытуацыі, пры якой Беларусь і беларуская мова маглі б стаць аб’ектам патрыятычнай экзальтацыі і пакланеньня. На захадзе кантынэнту паноўныя культуры дазвалялі пэўныя правы і «вобразы» за этнічнымі групамі. У Эўропе сярэдзіны ХІХ ст. нідэрляндзкая або брытанская мадэрныя нацыі ўжо сфармаваліся, а іншыя, напрыклад, француская, ужо завяршалі сваё фармаваньне. Таму прызнаньне пэўных «адрозьненьняў і гетэрагеннасьці» (А. Казакевіч) за этнічнымі супольнасьцямі з абмежаванымі культурнымі рэсурсамі, напрыклад, у Бургундыі або Правансе, не паспрыяла ўмацаваньню правансальскага або бургундзкага нацыяналізму. У той час даміноўныя культуры маглі сабе дазволіць праявіць інтарэс да лякальнага — каб выбудаваць герархію, якая будзе сэміятызаваць лякальнае як падлеглае, местачковае і культурна неабавязковае.

Прызнаньне пэўнага этнасу нават у Эўропе не супярэчыла каляніяльнай стратэгіі, як чамусьці мяркуе Казакевіч, ня кажучы ўжо пра Афрыку або Азію (хіба хтось усур’ёз верыць, што брытанская каляніяльная адміністрацыя перашкаджала прызнаньню этнасамі індусаў у Індыі або індзейцаў у Амэрыцы?). Гэтае прызнаньне было паўсюднай практыкай эўрапейскага каляніялізму, які такім чынам сьцьвярджаў сваё права несьці асьвету, прагрэс і цывілізацыю першабытным тубыльцам. Пры ўмове невялікай этнакультурнай дыстанцыі яно суправаджалася ідэямі кроўнага сваяцтва, у іншым выпадку — супольнасьці лёсу.

Беларуская мова — дзяржаўная мова ВКЛ

Польскія інтэлектуалы/гісторыкі ў 1-й пал. XIX ст. не называлі беларускую мову «ў якасьці дзяржаўнай ВКЛ», а самі размовы аб «дзяржаўнай мове» ў сярэднявечнай Літве адбіваюць адно неразуменьне спэцыфікі таго часу, калі пісьмовыя крыніцы мелі дапаможную ролю ў культуры Літвы, заснаванай на вусным слове (Томас Баранаўскас). Казакевіч у гэтым пункце супярэчыць самому сабе, бо далей сьцьвярджае, што адно «заходнерусізм ... апісаў Вялікае Княства Літоўскае як (бела)руска-літоўскую дзяржаву».

Я. Лелявель, якога Казакевіч разам з І. Даніловічам называе пачынальнікамі «першых сыстэмных даследаваньняў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага»⁹², нават лічыў ужываньне тэрміну «беларуская мова» неправамоцным для апісаньня мовы літоўскіх статутаў. Ён заклікаў І. Даніловіча заняць такую самую пазыцыю, бо ўсьлед за Канстанцінам Калайдовічам і Паўлам Строевым:

Назвалі расейцы рускую мову літоўскіх статутаў беларускай мовай; супраць гэтага слушна запярэчыў вучоны Ліндэ; назвалі цяпер рускі скорапіс так жа беларускім, вучоны Даніловіч павінен моцна запярэчыць гэтаму⁹³.

Альбіна Семянчук адзначае, што сам І. Даніловіч «здаецца, нідзе катэгарычна не выказваўся аб гэтым тэрміне». Гэта, аднак, ня значыць, што ён ня меў сваёй пазыцыі ў гэтай справе. Цьверджаньне, што І. Даніловіч, як і Міхал Баброўскі, марылі пра «вяртаньне дзяржаўнага статусу беларускай мовы»⁹⁴, зьяўляецца зусім сьвежай містыфікацыяй у духу рамантычна-нацыяналістычнай гістарыяграфіі. Даніловіч называў мову літоўскіх летапісаў «рускай» (не расейскай!) або «мовай Русі», якую «Літва прыняла ... як мову двара, навукі, суду, права і дыпляматыі»⁹⁵.

Вось жа, у 1-й пал. ХІХ ст. не было польскіх гісторыкаў, якія б назвалі беларускую мову дзяржаўнай ВКЛ. У горшым выпадку пад пытаньне ставілася нават само ўжываньне гэтага тэрміну для апісаньня мовы канцылярыі ВКЛ, у лепшым — падкрэсьліваўся «афіцыйны статус» рускай (не беларускай!) мовы як мовы дыпляматычнай карэспандэнцыі, княскага двара і г. д. Вядома, што А. Рыпінскі гэты «звонкі, палову польскі дыялект» кваліфікаваў як «дзяржаўную мову амаль усяе Літвы»⁹⁶.

Аднак гэтая фіксацыя датуецца 1853 г. і да таго ж аўтар выказваньня не ўжываў акрэсьленьня «беларуская мова».

Расейская публіцыстыка, наадварот, пачынаючы з 1840—1850-х гг. поўнілася такімі штампамі, як «панаваньне расейскай мовы («русского языка») у Літве і на Жмудзі ў XIII ст.»⁹⁷, «пануючае становішча расейскай мовы ў Літве з XIII ст.», «усеагульнае пашырэньне расейскай мове ў старажытнай Літве»⁹⁸. Уяўленьне аб «панаваньні расейскай мовы ў старажытнай Літве ў якасьці дзяржаўнай і гутарковай мовы»⁹⁹ ўзьнікае задоўга да паўстаньня 1863 г. Ужо з публікацыі з 1836 г. гаворыцца пра паноўнае палажэньне расейскай мовы ў дзяржаўным жыцьці Вялікага Княства Літоўскага ў XIV— XVI стст.¹⁰⁰. Пасьля паўстаньня 1863 г. шырыліся спэкуляцыі аб тым, што першыя літоўскія князі гаварылі і пісалі па-расейску¹⁰¹. І нарэшце былі вынайдзеныя «довады» таго, што расейская мова ад старажытных часоў была дзяржаўнай мовай Літвы¹⁰². У «западнорусской» публіцыстыцы можна таксама стрэць характарыстыкі расейскай мовы як «общенароднага языка Литвы»¹⁰³.

Казакевіч не здагадваецца, што атрыбутуючы беларускую мову як дзяржаўную мову ВКЛ, ён знаходзіцца не пад ускосным уплывам бліскучых гісторыкаў зь Віленскага ўнівэрсытэту, а раньніх расейскіх нацыяналістаў накшталт Мікалая Ўстралава, высілкамі якіх, а не заходнерусізму — і гэта чарговы міт — ВКЛ была апазнаная як «(бела)руска-літоўская дзяржава». Як пісаў Г. Сагановіч, «пазыцыі заходнерусізму былі вельмі блізкія паглядам М. Г. Устралава, зь якім у М. Каяловіча супадае і тэрытарыяльнае вызначэньне Заходняй Расеі, і шмат цэнтральных пастулятаў»¹⁰⁴.

Ужо паўстаньне 1830—1831 гг. абудзіла ў расейскіх адміністратараў і інтэлектуалаў патрэбу мацаваць «агульнарасейскую» нацыянальную сьвядомасьць і «русские» карані насельніцтва Беларусі. Прафэсар гісторыі Пецярбурскага ўнівэрсытэту М. Устралаў заклаў асновы для пазьнейшай расейскай гістарыяграфіі, адмаўляючы вонкавы характар літоўскай экспансіі на ўсходнеславянскія землі на той падставе, што яна суправаджалася шлюбамі паміж літоўскімі і рускімі княскімі родамі. Вялікае Княства Літоўскае, хоць і аб’яднала «заходнярускія» землі ваеннымі і мірнымі сродкамі (шлюбы, пагадненьні і г. д.), само падпала пад панаваньне расейскай веры, мовы і сыстэмы права. Гэта стала магчыма з той прычыны, што нібыта ўсходнія славяне былі значна больш разьвітыя культурна, чым літоўцы-паганцы, а таксама пераўзыходзілі іх колькасьцю. Устралаў задоўга да Каяловіча і іншых «западноруссов» бэсьціў польскі культурны і палітычны ўплыў як чужы і згубны для мясцовага ўсходнеславянскага насельніцтва, і назваў ВКЛ «Літоўска-расейскай» дзяржавай¹⁰⁵.

Паводле М. Устралава, літоўскія князі былі па сутнасьці расейскімі, а «заснаваная Гедымінам дзяржава пад імем Вялікага Княства Літоўскага была чыста расейская (русская)». ВКЛ само ішло да аб’яднаньня з Расеяй, бо заснаваная на праваслaўі «расейскасьць» Заходняй Русі, як адвечных земляў Расеі, была невынішчальная¹⁰⁶.

Расейскія гісторыкі выпрацавалі ключавы догмат беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі — міт пра вызначальную ролю протабеларускіх земляў для фармаваньня Вялікага Княства Літоўскага. У. Антановіч і М. Любаўскі, спасылаючыся на Полацкае княства і суседнія ўсходнеславянскія землі, разьмешчаныя вакол першай сталіцы Вялікага Княства Літоўскага — Наваградка — сьцьвярджалі, што заснавальнік ВКЛ у сярэдзіне XIII ст. Міндоўг здолеў аб’яднаць розныя кланы ў адну магутную дзяржаву, ужываючы суседнія рускія землі як плятформу для расшырэньня кантролю над этнічна літоўскімі тэрыторыямі¹⁰⁷.

Акурат расейскія гісторыкі далі прыклад сваім будучым беларускім калегам, а пра магутнасьць уплыву расейскай імпэрскай гістарыяграфіі на беларускую нацыянальную сьведчаць непасрэдныя запазычаньні зь першай у другую:

Такія беларускія навукоўцы, як Яўхім Карскі і Ўсевалад Ігнатоўскі, выводзілі гісторыю этнакультурнай беларускай нацыі (ethnically defined Belarusian nation) ад сярэднявечнага Полацкага княства і Вялікага Княства Літоўскага. Першапраходцы беларускай гістарыяграфіі імкнуліся акрэсьліць генэалёгію беларускай дзяржаўнасьці не зважаючы на іх часта папулісцкія і/або марксісцкія падыходы. Яны таксама будавалі свае аналізы на расейскацэнтрычных устаноўках імпэрскай расейскай гістарыяграфіі¹⁰⁸.

Беларуская мова і яе інстытуцыялізацыя

У іншым месцы Казакевіч пытаецца:

Цікава, што значыць «інстытуцыялізацыя беларускай мовы» ў такім кантэксьце і ў чым яна праявілася? Асабліва ў сытуацыі, калі расійская адміністрацыя, за эпізадычнымі выключэньнямі, зусім не спрыяла яе рэпрэзэнтацыі на ўзроўні вышэй за этнаграфію. Практычна ўсе літаратурныя тэксты на беларускай мове ХІХ ст. пішуцца ў каталіцкіх колах і лацінкаю, на што ўводзіцца расійская адміністрацыяй адпаведная забарона... Нешматлікія заявы асобных расійскіх палітычных і культурных дзеячаў пра магчымае пашырэньне беларускае мовы так і не былі рэалізаваныя.

У гэтым фрагмэнце ёсьць колькі недакладнасьцяў. Па-першае, не існавала забароны на пісаньне па-беларуску лацінкай (а вось забароны на друк па-беларуску лацінкай была ўведзеная ў 1859 г.). Цьверджаньне «практычна ўсе літаратурныя тэксты на беларускай мове ХІХ ст. пішуцца ў каталіцкіх колах і лацінкаю» таксама грунтуецца на недастатковым веданьні гісторыі. Адзіная публікацыя, якая выйшла друкам паміж 1864 і 1891 г. на беларускай мове, была кірылічная брашура «Пра багацтва і беднасьць». «Рассказы на белорусском наречии», аўтара якіх, паводле Алега Латышонка, можна лічыць заснавальнікам нацыянальнай беларускай гістарыяграфіі, былі выдадзеныя ў Вільні ў 1863 годзе накладам у колькі тысяч асобнікаў. Пры канцы стагодзьдзя сваю паэзію друкаваў кірыліцай Янка Лучына. Нарэшце, на кірыліцы былі створаныя цэнтральныя творы беларускай літаратуры 1-й пал. ХІХ ст. — «Тарас на Парнасе» і «Энэіда навыварат». Апошняй выдадзенай у XIX ст. кніжкай на беларускай мове было магілёўскае, кірылічнае выданьне «Тараса на Парнасе».

Інстытуцыялізацыя — слова, параўнальна новае ў беларускай мове. Наколькі мне вядома, яго яшчэ няма ў акадэмічных слоўніках, хоць адзінкавыя фіксацыі ў даведкавай літаратуры ўжо ёсьць. У глясары, падрыхтаваным сацыёлягам У. Маруцікам, значэньне гэтага паняцьця ніяк не зьвязваецца з увядзеньнем нечага ў дзяржаўную сыстэму або адміністрацыйнымі захадамі:

Інстытуцыялізацыя (institutionalisation), працэс фармаваньня і ўсталяваньня пэўнага ўзору паводзінаў асобы/групы ў грамадзтве¹⁰⁹.

Паміж 1864 і 1900 г. было выдадзена 16 альбо 17 кніг на беларускай мове агульным аб’ёмам у 480 старонак невялікага фармату¹¹⁰. Аб’ём аднаго «Словаря белорусского наречия» Івана Насовіча пераўзыходзіў сукупны аб’ём гэтага корпусу публікацыяў, сярод якіх былі легальна выдадзеныя пазыцыі на кірыліцы, у некалькі разоў. Апошняя траціна XIX ст. — пара «западнорусской» этнаграфіі і архівазнаўства (Шэйн, Раманаў, Сапуноў і г. д). Амаль з пэўнасьцю можна лічыць, што кнігу Пятра Бяссонава «Белорусские песни, с подробными объяснениями их творчества и языка, с очерками народного обряда, обычая и всего быта» (Масква, 1871) трымаў у руках Багушэвіч. У апошнія дзесяцігодзьдзі XIX ст. зьяўляюцца першыя сыстэмныя лінгвістычныя дасьледаваньні беларускай мовы (А. Сабалеўскі, Я. Карскі і г. д.). Даробак гэтых навукоўцаў меў бясспрэчны ўплыў на масавую сьвядомасьць і быў выкарыстаны беларускімі нацыяналістамі для ўдасканаленьня нацыяналістычных нарацыяў, якія пэўны час грунтаваліся на крыніцах і дасьледаваньнях, уведзеных ува ўжытак расейскай навукай канца ХІХ — пачатку ХХ стст. Найпазьней у апошнія дзесяцігодзьдзі ХІХ ст. беларуская мова («наречие») стала фэномэнам масавай сьвядомасьці і інстытутам навуковай веды.

Прыватныя моманты

1. Актыўнасьць «прарасейскіх дзеячоў Беларусі» можна фіксаваць ужо з 1820—1830-х гг. (як паказвае прыклад Ф. Булгарына або Восіпа Сянькоўскага), а не 40—50-я гг. ХІХ ст. Увогуле сам тэрмін пакідае жадаць лепшага, бо такую актыўнасьць можна фіксаваць і стагодзьдзямі раней.

2. Гісторыя беларускае літаратуры не была асноваю беларускае нацыянальнае ідэнтычнасьці: як такая, яна ўзьнікае толькі на мяжы 1910 і 1920 гг., г. зн. калі нацыянальная ідэнтычнасьць ужо была сфармуляваная. У 1930—1950 гг. гісторыя беларускае літаратуры фактычна прыпыніла сваё існаваньне як навуковая дысцыпліна, што ня мела беспасярэдняга ўплыву на нацыянальную ідэнтычнасьць беларусаў.

3. Беларуская шляхта ў ХІХ ст. не была спрэс польскамоўнай. Як падаў перапіс 1897 г., амаль палавіна прадстаўнікоў гэтай сацыяльнай праслойкі падчас яго правядзеньня атаясаміла сваю мову зь беларускай.

4. Таджыкі, узбэкі і кіргізы не дэманстравалі «вельмі розных» мадэляў нацыятварэньня. Ператварэньне гэтых этнічных групаў у мадэрныя нацыі пачалося амаль сынхронна і ў межах адной палітычнай юрысдыкцыі. Магчыма, крытык мае на ўвазе этнічны склад Узбэкістану, Кіргізіі і Таджыкістану — аднак да нацыятварэньня гэтая рэальнасьць мае ўскоснае дачыненьне.

5. У прадмове да кнігі я адзначаю, што «ня ўводзіў пастфактум строгае наратыўнае пасьлядоўнасьці», а месцамі працаваў «бяз строгага мэтаду і з тэарэтычнымі непасьлядоўнасьцямі», за што і быў пакараны заўвагай, што кнізе «не дастае пасьлядоўнасьці». Я таксама згадаў, што кніжка пісалася з паўзамі і разрывамі 11 год у розных месцах і ў розных абставінах, за што атрымаў закід «тэкст ... не зусім цэласны, магчыма, быў напісаны ў розны час і складаецца з розных элемэнтаў, якія часам супярэчаць адзін аднаму». Я самакрытычна прызнаўся: «з 1998 г. праца рыхтавалася па-за навуковымі ўстановамі Беларусі, таму, відаць, самым відавочным яе недахопам ёсьць няпоўная веда пра навуковыя публікацыі, якія выйшлі ў краіне па сумежнай тэматыцы ... мне даводзілася абапірацца на мэтадалягічныя пабудовы і тэарэтычныя структуры заходніх навукоўцаў», за што заслужыў нагонку («спасылкі на матэрыялы беларускіх дасьледаваньняў дастаткова абмежаваныя і няпоўныя, можна сказаць, мінімальныя, улічваючы тэму дасьледаваньня»).

Двойчы паўтараецца, што назва кнігі «не зусім адпавядае зьместу» або «не зусім супадае зь іх зьместам» (хоць раптам высьвятляецца, што гэта зусім ня так: «На гэтым, у канцы ХІХ ст., гісторыя беларускага нацыяналізму, так і не пачаўшыся, завяршаецца»). Гэтая крытыка выглядала б арыгінальнаю, калі б я сам не зазначыў у прадмове:

Назва кнігі ня цалкам адпавядае яе зьместу, бо яна прысьвечана перадусім перадгісторыі беларускага нацыяналізму. Я адмовіўся ад ужываньня слова «перадгісторыя» ў назьве дзеля ягонай грувасткасьці і празьмернай амбітнасьці.

У кнізе я пішу, што «ўкраінскі нацыяналізм зарадзіўся на зломе XVIII і XIX стст. у Харкаве і Палтаве», аднак Казакевіч сьцьвярджае іншае: «Булгакаў верыць, што украінскі нацыяналізм зьявіўся пры канцы XVIII ст.». Ад майго імя пастулюецца дыстанцыя паміж беларускім і ўкраінскім нацыяналізмам больш як у стагодзьдзе («для Беларусі ён гэтага не дапускае нават на пачатку ХХ ст.»), або нават узьнікненьне беларускага нацыяналізму зьвязваецца з канцом 1980-х гг. («у найбольш радыкальных заявах да канца 1980-х», «прыдуманы купкаю беларускіх інтэлектуалаў у позьні савецкі пэрыяд»), хоць я на гэты конт выразіўся вельмі ясна: «адставаньне беларускага нацыяналізму ад запозьненага ўкраінскага склала прыблізна 60—80 гадоў»¹¹¹.

Часам крытыка зводзіцца да падсумоўваньня досыць ясных месцаў «Гісторыі...», не паведамляючы нічога новага пра іх, або ўдакладненьня маёй думкі, дзе яна на добры лад патрабуе ўдакладненьня:

тэзу Булгакава, што «беларускі нацыяналізм узьнік на наступны дзень, як быў утвораны імпэрскі рэгіён «Беларусь» (187) трэба разумець як прыгожую мэтафару.

Цікава, а як яшчэ інакш можна яе зразумець?

6. Блізка гэтага стаіць фабрыкаваньне псэўдацытатаў з арыгінальнага тэксту. Тут былі ўжытыя некалькі тэхнік. Як цытаты з майго тэксту (у дзьвюхкосьсі!) падаюцца выразы, якіх у ім не было: «культурна бедную», «прыгнёт літоўскіх феадалаў», «неразвітасць беларускае нацыі», «турмою» беларускага народу і г. д. Мне прыпісваюцца фармулёўкі, якія належаць іншым аўтарам («хімэрнасьць беларускага нацыяналізму (беларускага руху) ня толькі ў ХІХ, але і ХХ стст.»). Ідэю пра гэтую хімэрнасьць у дачыненьні да ХІХ ст. выказаў Ю. Туронак, а крытык пашырыў яе часавыя рамкі. Ім сьцьвярджаецца:

...усіх аўтараў, якія хоць неяк спрычыніліся да апісаньня Беларусі ХІХ—ХХ стст., характарызаваць расістамі (Каяловіч), калянізатарамі (Міцкевіч, Дунін-Марцінкевіч), дылетантамі (В. Ластоўскі), мітатворцамі (практычна ўсе), параноікамі (Бяссонаў), крывадушнымі маніпулятарамі (Каліноўскі) ці проста наіўнымі людзьмі.

Азначэньне «ўсіх», ужытае вышэй, каторы раз паказвае на мэтадалягічны рэдукцыянізм. У кнізе ўзгаданы дзясяткі апісаньняў Беларусі ХІХ—ХХ стст. (ад А. Цьвікевіча да П. Баброўскага), якія не падпадаюць пад гэтую надта шырокую фармулёўку. На асобе К. Каліноўскага я спыніўся вышэй, у выпадку ж В. Дуніна-Марцінкевіча або А. Міцкевіча гэтае вызначэньне — аўтарская рэканструкцыя. У кнізе няма такіх выразаў, як няма і вызначэньня Пятра Бяссонава як параноіка: як паранаідальнае клясыфікуецца ягонае ўяўленьне пра Беларусь як краіну, што стагодзьдзямі ўладарыла над культурна, палітычна і эканамічна менш разьвітымі народнасьцямі, якія жылі на яе тэрыторыі. Гэтая ацэнка паказвала, што вобраз Беларусі ў Бяссонава меў сваёй асновай праекцыі і прэзэнтацыі, якія апісваліся як беларускія адно ў выніку хваравітага валюнтарызму іх аўтара. У выпадку М. Каяловіча я зрабіў спэцыяльную засьцярогу, што карыстаюся ідэалягічным ярлыком.

Акрэсьленьне «дылетант» у навуцы не зьяўляецца абразай. Томас Вэнцлава ў гарвардзкай лекцыі пад назвай «Вяртаньне да роднай Эўропы, або Міцкевічава Літва і Міцкевіч у Літве» (1998 г.) ахарактарызаваў веды Міцкевіча пра мінуўшчыну Літвы як «дылетанцкія». Больш таго, Міцкевіч паўстае ў яго тыповым для эпохі рамантызму фальсыфікатарам:

Наваградчына, хаця і населеная пераважна беларускамоўным насельніцтвам, на працягу некалькіх стагодзьдзяў лічылася непадзельнай часткай гэтак званай Lithuania Propria — Літвы ў вузкім значэньні, што адрозьнівала яе ад «рускіх» зямель Вялікага Княства. Ва ўсялякім разе, такія баляды Міцкевіча, як «Курганок Марылі» і «Тры Будрысы» — нібыта вольны пераклад з аўтэнтычнага літоўскага фальклёру — гэта або тыповыя рамантычныя падробкі, або, у лепшым выпадку, далёкія водгукі беларускіх галашэньняў і песьняў. Тое самае можна сказаць пра рытуальныя тэксты ў другой частцы «Дзядоў»¹¹².

Гэты мэтад выкарыстоўваў і Тэадор Нарбут, які быў аўтарам такіх гучных фальсыфікацый, як Раўданскі рукапіс, надрукаваны ў першым томе «Старажытнай гісторыі літоўскай нацыі», мэмуараў Кібурга, апісаньня пабудовы муру вакол Вільні і г. д. Насуперак Казакевічу, Нарбут не ствараў «першай пралітоўскай версіі мінулага». Яна была распрацавана некалькі стагодзьдзяў да нараджэньня Нарбута інтэлектуаламі накшталт Войцеха Віюка-Каяловіча або Аўгустына Ратундуса. Ня быў Нарбут піянэрам літоўскай гістарыяграфіі ў ХІХ ст. «Чыны старажытных ліцьвінаў і жмудзінаў» («Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių») Сімонаса Даўкантаса былі створаныя ў 1822 г.

7. Як штучнае атаесамленьне паняцьцяў з розным тэрміналягічным зьместам можна кваліфікаваць наступны ход:

Да гэтага сьцьвярджалася, што Багушэвіч «ня быў першым нацыяналістам» (203). Потым «Да Багушэвіча беларускага нацыяналізму як цэласнага каштоўнаснага сьветапогляду, а таксама культурнай і палітычнай ідэалёгіі, не існавала» (269). Паэт становіцца «рашучым нацыяналістам» (210), «ідэолягам культурнага нацыяналізму» (218) і нарэшце, што «Багушэвічу прыходзіцца засвойваць ролю прарока-мітатворцы», якія нясе свайму народу міты (227).

Што ж, давядзецца патлумачыць: нацыянальны прарок ня значыць прарок, падобна як нацыянальная гістарыяграфія ня тоесная гістарыяграфіі, а першы нацыяналіст ня значыць нацыяналіст, а ідэалягічны парадак — парадак наагул. Магчымыя таксама мяккія вызначэньні дамадэрнага або раньнемадэрнага нацыяналізму як «мовы і сымболікі нацыі» або «ўяўленьня пра пэўную супольнасьць як пра нацыю сярод іншых нацыяў».

У гэтую рубрыку я б аднёс і ўжываньне тэрміналёгіі зь няясным значэньнем і злоўжываньне нэалягізмамі. Што такое «палітычныя рэпрэзэнтацыі нацыягенэзу» або якая розьніца паміж «ідэалягічнымі» палякамі, палякамі мэтраполіі і «палякамі» пэрыфэрыі», чытач ня мае шанцаў зразумець, бо беларуская навука нічога ня ведае на гэты конт. Ці азначае гэта, што палякі пэрыфэрыі або мэтраполіі не былі ідэалягічныя? І дзе была мэтраполія? Выглядае, што ёй для беларускіх палякаў з 30—40-х гг. ХІХ ст. быў Санкт-Пецярбург, а ня толькі Вільня або Варшава. Калі гэта значыць, што Я. Баршчэўскі дэманстраваў «вельмі розныя падыходы і лёгіку апазнаваньня Беларусі, а таксама стаўленьне да яе» ў параўнаньні з Я. Чачотам, то ці вядома каму-небудзь, у чым гэта выяўлялася?

8. Казакевіч піша: «Літоўскія феадалы забылі ўласную гісторыю і культуру раней за рускіх (расейскіх. — В. Б.)». Гэта ж калі расейскія фэадалы забыліся пра сваю ўласную гісторыю і культуру ў Новы час? «Нават савецкую партызанку часоў Другой усясветнай вайны апісвае як праяву российского (советского) нацыяналізму». (Таўталёгія?)

Зьедлівы камэнтар да майго не зусім удалага цьверджаньня «З 1917 г. беларусаў у БССР гадавалі не нацыянальныя агітатары, але савецкая ўлада»: «нацыянал-камуністы і існаваньне несавецкае Заходняе Беларусі, цалкам ігнаруюцца» ўтрымлівае лягічную памылку, бо нацыянал-камуністы былі часткай савецкай улады ў БССР. Акурат у міжваеннай БССР, а не ў Заходняй Беларусі, беларуская кніга стала масавай зьявай. Многае гаворыць за тое, што заходнебеларускі нацыянальны рух паўплываў на беларускі нацыяналізм 1980-х гг. ня больш, чым нацыянальны рух пад т. зв. нямецкім кантролем.

У 1921—1939 гг. у БССР выйшлі 10 573 г. кнігі на беларускай, што было ў 23 (!) разы больш за адпаведны паказьнік у Заходняй Беларусі. Усяго ў Заходняй Беларусі за 18 гадоў выйшла мінімум 455 пазыцыяў, між тым як за гады «нямецкага кантролю» было апублікавана 117 кніг, чый сярэдні наклад значна перавышаў заходнебеларускія паказьнікі. Толькі адна заходнебеларуская кніга выйшла накладам 25 тыс. асобнікаў, тым часам толькі «Выдавецтва школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі ў Менску» выдала дзьве кнігі накладам 100 тыс. асобнікаў, тры — 50 тыс., адну — 30 тыс. На жаль, невядома, колькі зь іх знайшлі свайго чытача¹¹³.

Аргумэнт, што калі інтэлектуалы або прадстаўнікі эліты адлюстроўваюць пэўныя ідэі свайго часу, яны ня могуць быць расістамі, калянізатарамі, нацыстамі або камуністамі і не заслугоўваюць крытыкі («пэўныя асобы мінулага могуць называцца расістамі ці калянізатарамі, нават калі яны адлюстроўвалі агульную візію свайго часу») зручны і досыць папулярны, але ад гэтага ён ня менш дзіўны. Хоць час ад часу ён рэпрадукуецца ў навуковай літаратуры¹¹⁴, ён застаецца з таго самага шэрагу, што і мудраваньні «Гітлер ня быў нацыстам, бо адлюстроўваў агульную візію свайго часу». Навошта тады ўся гэтая крытыка «Гісторыі беларускага нацыяналізму», калі кніжка ўсяго толькі адлюстроўвае дух сваёй эпохі («нельга сказаць, што тэндэнцыя дамінуе, але на сёньня ўжо пашыраная»)?

Крытыкуючы маё цьверджаньне «цяжка сабе ўявіць, што пасьля таго як Рэч Паспалітая стала для літоўскае шляхты гістарычнай айчынаю і аб’ектам палітычнае ляяльнасьці, Літва, Вялікае Княства Літоўскае імі працягвалі заставацца», Казакевіч адзначае, што «прыкметаў такой ляяльнасьці (якая зусім не выключала спалучэньне зь ляяльнасьцю да Рэчы Паспаліты) фіксавалася дастаткова многа». Але канчатковая выснова пасьля разгляду гэтых прыкметаў неспадзяваная: «Гэта... сьведчыць пра наяўнасьць традыцыі палітычнае ляяльнасьці не мадэрнай Польшчы, але Рэчы Паспалітай абодвух народаў». Як кажуць, што і трэба было давесьці!

Пару словаў што да аднаўленьня палітычных структур ВКЛ («Палітычныя структуры, якія па форме і зьмесьце адсылалі да Вялікага Княства Літоўскага, узьнікалі ў 1812, 1863—1864».). Камісія часовага ўраду ВКЛ «па зьмесьце і па форме» хутчэй нагадвала ўрад Сярэдняй Літвы, створанай у выніку бунту «беларуска-літоўскай» дывізіі Люцыяна Жалігоўскага. Адразу пасьля свайго стварэньня часовы ўрад княства і віленскія месьцічы падпісалі акт (ліпень 1812 г.) аб далучэньні княства да генэральнай канфэдэрацыі Польскага каралеўства, што азначала спробу аднаўленьня былой Рэчы Паспалітай. Маніфэст Віленскага аддзелу варшаўскага нацыянальнага ўраду ад 19 сакавіка 1863 г. заклікаў «братоў нашых літоўцаў і беларусаў, якія ўтвараюць з Польшчай адзінае цэлае», да яднаньня ўсіх нацыянальных сіл вакол штандару польскай незалежнасьці. У дакумэнце моцна акцэнтуецца апэляцыя да этнічных супольнасьцяў, але з другога боку аднолькава моцна падкрэсьліваецца непадзельная еднасьць Літвы з Польшчай¹¹⁵.

Высновы

Тэкст А. Казакевіча, няма сумневу, «аднаго з самых падрыхтаваных і пэрспэктыўных сацыяльных дасьледнікаў цяперашняй Беларусі» (Рыгор Мінянкоў) цяжка назваць крытычным аглядам. У яго жанры ёсьць нешта ад маралізатарскага памфлету і ідэалягічнага маніфэсту. Тэкст паказвае, як цяжка стварыць зьвязную і несупярэчлівую гісторыю беларускага нацыяналізму. Зь дзясяткаў меркаваньняў Казакевіча пра беларускі нацыяналізм, адно лічаныя вытрымліваюць навуковую вэрыфікацыю:

— Віленскі (як і Пецярбурскі, Бэрлінскі або Кіеўскі) унівэрсытэт можна ўпісаць у кантэкст беларускага нацыятварэньня.

— Ідэнтычнасьць мясцовай эліты заставалася гетэрагеннай і шматузроўневаю на працягу ўсяго XIX ст. (Тое самае справядліва і для XVIII або ХХ стст.)

— Розныя віды рэакцыі на ўзмацненьне імпэрскай прысутнасьці спрычынілі беларускі нацыяналізм.

— Францішак Багушэвіч — цэнтральная постаць мадэрнага беларускага нацыяналізму.

Усе яны зьяўляюцца агульнымі канстатацыямі, якія самі сабою нічога не даюць для раскрыцьця нашай тэмы. Ніводнае зь іх не зьяўляецца асабістай ідэяй Казакевіча, чый тэкст агаляе родавыя хваробы беларускага палітоляга — агістарычнасьць мысьленьня, адсутнасьць сыстэмных гуманітарных ведаў, пагарду да наратыўнага аналізу і залежнасьць ад стэрэатыпаў масавай сьвядомасьці. Пра першыя разьдзелы кнігі, «Этнічнасьць, каляніялізм і нацыяналізм. Уводзіны» і «Нацыя і нацыяналізм. Дамадэрная і мадэрная парадыгмы», якія разам складаюць больш за сто старонак і прысьвечаныя тэарэтычным праблемам на сумежжы палітычных ідэалёгій і гісторыі ідэяў, такому палітолягу проста няма чаго сказаць.

Казакевіча можна было б назваць мэтадолягам, каб жа яго мэтадалягічныя канструкцыі не адлюстроўвалі заходні мэйнстрым 30—50-гадовай даўніны. Разважаючы пра гісторыю беларускага нацыяналізму, ён зацыклены на адукаваных элітах, надзеленых уладай, тым часам як на Захаде дыскурс т. зв. «нацыянальнай гісторыі» таксама ўключае раней ігнараваныя суб’екты накшталт жанчын або гісторыі штодзённага жыцьця¹¹⁶.

Як я пісаў, што ідэнтычнасьць майго крытыка вагаецца паміж навукоўцам, ідэолягам і маралістам, і навуковец у ім часта прайграе апошнім. Пра гэта гавораць фармальныя асаблівасьці тэксту, у якім вытрымліваецца стандарт квазінавуковай публіцыстыкі, г. зн. няма ніводнай разгорнутай цытаты або бібліяграфічнай спасылкі. Эмпірычная база як такая адсутнічае — яе падмяняюць праекцыі сьвядомасьці аўтара, які злоўжывае кандовай савецкай тэрміналёгіяй накшталт «нацыягенэзу», сэнсу якой ён сам да канца не разумее. Грунтуючыся на ўласных патрыятычных інтуіцыях і пахвальнай эрудыцыі, Казакевіч выражае свае погляды ex cathedra, што робіць строга навуковую палеміку зь імі немагчымай, бо базавае правіла мэтаду — іх эмпірычная суаднесенасьць — не выконваецца. Дзеля гэтага непрапарцыйна вялікая частка майго адказу прысьвечана не гісторыі беларускага нацыяналізму, а разбору аблудаў і непаразуменьняў, зьвязаных зь яе дасьледаваньнем.

Як ідэоляг, Казакевіч дагэтуль верыць, што калі апісаць літоўскіх князёў або польскіх пісьменьнікаў як беларускіх нацыянальных герояў, беларуская ідэнтычнасьць ад гэтага глыбей разаўецца. Гістарычныя і філялягічныя веды Казакевіча пакуль абмежаваныя. Сваім прызнаньнем «пра Багушэвіча ведае Карскі» ён расьпісваецца ў тым, што ня мае паняцьця аб гістарыяграфіі беларускай літаратуры. Карскі ведаў і пісаў ня толькі пра Багушэвіча, а сотні іншых пісьменьнікаў і дзеячоў нацыянальнага руху, у тым ліку В. Ластоўскага і Я. Станкевіча, бо выдаў адну зь першых манаграфіяў аб гісторыі беларускай літаратуры¹¹⁷.

Асобна трэба сказаць пра карпаратыўную салідарнасьць: адным з ужытых галасоў быў голас абражаных навукоўцаў. Стаўкі тут высокія — цаной прыняцьця навуковай, а не спэкуляцыйнай канцэпцыі беларускага нацыяналізму і нацыятварэньня будзе пазбаўленьне сымбалічнага капіталу многіх відных аўтарытэтаў беларускай навукі. Хаос і няпэўнасьць, якія пануюць ў гэтым абсягу навуковай веды, дазваляюць пачувацца кампэтэнтнымі ў ім спэкуляцыйным філёзафам, ідэолягам, барацьбітам за незалежнасьць, гісторыкам літаратуры, сацыёлягам, культурным антраполягам , выкладчыкам human geography, матэматыкам і іншым.

Паводле Грыгор’я Ёфэ беларускае нацыятварэньне пачалося адно пасьля абвяшчэньня БССР, г. зн. у 1920-я гг.¹¹⁸, а Ігар Бабкоў лякалізуе яго больш за 100 гадоў раней. Згодна з А. Казакевічам, беларускае нацыятварэньне ішло ў 1-й пал. ХІХ ст., а паводле сацыёляга Рышарда Радзіка не пачалося яшчэ ў 1880—1890 гг. Аўтар кнігі «Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце» (Мінск: Беларускі кнігазбор, 2005) Анатоль Астапенка пабачыў яго старт сама позьняе ў XVI ст., аўтар «Истории Беларуси» Я. Трашчанок — толькі ў 80-я гг. ХІХ ст, а доктар філялёгіі Мікола Хаўстовіч — сама позьняе — у 1830-х гг. Як я пісаў, гісторык С. Токць пачатак фазы А беларускага нацыянальнага руху ўгледжвае ў 1810-х гг. Праўда, ён не тлумачыць, як дайшоў да такой высновы — магчыма, ён кіраваўся лёгікай сярэднеарытмэтычнага старту тварэньня эўрапейскай нацыі. Публіцыст С. Дубавец больш упэўнены — 1817 г. аказаўся ключавым для мадэрнай беларускай гісторыі, бо ў тым годзе ў Віленскім унівэрсытэце зьявіўся «творчы асяродак, які фактычна «прыдумаў Беларусь» у яе сучасным разуменьні» — «філяматы і філярэты». У імавернасьці ідэяў абодвух змушае засумнявацца швэдзкі гісторык Барбара Торнквіст-Плева, паводле якой беларускі нацыянальны рух зарадзіўся ў першыя гады ХХ ст.

Гэтая карпаратыўная салідарнасьць падтрымліваецца найперш ідэалягічнымі аргумэнтамі, якія прымітывізуюць навуковую карціну сьвету, па-маніхейску сьцьвярджаючы, што ўся афіцыйная гістарыяграфія складаецца з хлусьлівых, антынавуковых ідэалягемаў. (І наадварот, неафіцыйны навуковы дыскурс а прыёры зьяўляецца канонам строгай навуковасьці.) Менавіта ідэоляг і карпаратыўны ляяліст імкнуцца закрыць тэму, тым часам як кніжка запрашае да дыялёгу і парушэньня кансэрватыўнага спакою — раз і назаўсёды ўстаноўленых ацэнак і падыходаў. Выкарыстоўваючы шчырае абурэньне чалавека, які існуе ў сьвеце, створаным беларускай гістарыяграфіяй у духу Я. Станкевіча або М. Ермаловіча, яны гатовыя рэпрэсаваць любога, чыя дзейнасьць ставіць у нявыгадным сьвятле відных аўтарытэтаў беларускай навукі.

У гэтым сьвеце беларусы маюць нешта няўлоўна супольнае зь дзікімі плямёнамі Афрыкі, Азіі і Акіяніі, бо мяркуецца, што і першыя, і другія былі «адкрытыя» эўрапейскімі этнографамі, антраполягамі і пісьменьнікамі ў ХІХ ст. У тагасьветнай Беларусі ўсьцяж пануе беларуская мова («праграма русіфікацыі мас... так і ня стала палітычнай практыкаю»).

Праўда, многія зьявы застаюцца незразумелымі такім навукоўцам, напрыклад, розьніца паміж нацыяналізмам і нацыятварэньнем, Беларусяй і беларускай мовай, рускім і расейскім, паміж «краёвасьцю» і «заходнерусізмам», беларускай і літоўскай традыцыямі. Слова «літоўскае» або «польскае» ў гэтым сьвеце можна азначаць «беларускае». Беларусы тут — простыя нашчадкі літоўскіх князёў і польскамоўных рамантыкаў, а крытычны разгляд нацыянальных рухаў суседніх нацыяў з імпэрскімі амбіцыямі разглядаецца як парушэньне навуковай этыкі або сьведчаньне прафэсійнай некампэтэнтнасьці, а не праява нацыянальнай ідэнтычнасьці аўтара. У гэтым сьвеце кніга А. Цьвікевіча «Западно-руссизм». Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ ст.» (першапублікацыя: Менск, 1929) выйшла «больш за 80 гадоў» назад, а «Казаччына была зьнішчана раней за ВКЛ».

Першы званочак, што меркаваньні пра Казаччынну вельмі аўтарскія, зазьвінеў пры супастаўленьні беларускай і ўкраінскай эліты пачатку ХІХ ст.: сьцьвярджаецца, што ў гэтым часе Казаччына як такая не існавала і ператварылася толькі ў сымбалічную традыцыю («мясцовыя эліты беражліва захоўвалі памяць пра Казаччыну».) Якасьць фармулёўкі пра зьнішчэньне ВКЛ раней за Казаччыну пакідае прастору для розначытаньняў. Але нават калі абстрагавацца ад першай тэрытарыяльнай катастрофы ВКЛ у 1569 г. — «распаду літоўскай імпэрыі» (А. Латышонак) у выніку Люблінскай уніі — інтэгральная цэльнасьць гэтага ўтварэньня была раз і назаўсёды парушаная першым падзелам Рэчы Паспалітай. У склад Расейскай імпэрыі ўвайшла прыкладна трэцяя частка тэрыторыі ВКЛ (92 тысячы квадратных кілямэтраў), на якой пражывала каля 1300 тысяч жыхароў¹¹⁹:

Першы падзел Рэчы Паспалітай звычайна трактуецца як маргінальная падзея. Але гэта была падзея, маргінальная ў гісторыі Рэчы Паспалітай, але не Беларусі. У выніку гэтага падзелу амаль палова беларускага насельніцтва Рэчы Паспалітай і самыя вялікія беларускія гарады Магілёў, Віцебск ды Полацак апынуліся ў складзе Расеі. Калі лічыць яшчэ і Смаленшчыну (зь беларускай часткай Гетманшчыны), дык можна сьцьвердзіць, што з 1772 г. большасьць беларускіх земляў і насельніцтва знаходзіліся ў іншай дзяржаве¹²⁰.

Толькі ўлетку 1774 г. расейскі ўрад узяў курс на поўнае скасаваньне запароскага казацтва. Канчатковае рашэньне пра яго ліквідацыю ўхвалілі на паседжаньні прыдворнай рады імпэрыі 7 траўня 1775 г. Запароская Сеч была зьнішчана толькі пасьля ваеннай апэрацыі расейскай арміі 25 траўня — 8 чэрвеня 1775 г. Але на гэтым казацкая традыцыя не перарвалася: толькі ў 1797 г. чарнаморскія казакі былі пазбаўленыя права выбіраць вайсковага атамана, курэнныя селішчы былі перайменавыя ў станіцы адно ў 1842 г., а наказныя атаманы паявіліся адно ў 1827 г. І, нарэшце, казацкае напаўдзяржаўнае ўтварэньне — Гетманшчына — было канчаткова зьнішчанае толькі ў 1781—1785 г.

Т. зв. акадэмічная стадыя разгортваньня ўкраінскага нацыянальнага руху, якая пачалася з «паўторнага адкрыцьця» ўкраінскай гістарычнай спадчыны, была матываваная ня прагай ведаў, а хутчэй сацыяэканамічнай патрэбай. Казацкая эліта, якая страціла свой прывілеяваны статус пасьля скасаваньня ў 1780-х гг. рэштак аўтаномнага Гетманату, стала ўзмоцнена вывучаць сямейныя і лякальныя гістарычныя дакумэнты, каб пацьвердзіць сваю годнасьць звацца дваранамі ў сацыяльнай структуры Расейскай імпэрыі. Адным з пабочных прадуктаў гэтых практычных пошукаў, накіраваных на легімітызацыю дваранскага статусу казакоў, быў агромністы інтарэс да мінуўшчыны, які неўзабаве матэрыялізаваўся ў шэрагу рукапісаў і публікацыяў у абарону гістарычных казацкіх правоў (Раман Марковіч, каля 1800 г.; Тымафій Калянскі, каля 1800 і 1808 гг.; Васыль Палетыка, 1809 г.; Адрыян Чэпа, 1809 г.) або шырэйшых нарацыяў аб гісторыі Ўкраіны, часам у некалькіх тамах (Дмытро Бантыш-Каменскі, 1822 г.; Мікола Маркевіч, 1842—1843 гг.). Самым вядомым гістарычным творам гэтага пэрыяду была «История Русов», якая шырока распаўсюджвалася ў рукапісах у 1820—1830 гг. і апублікаваная ў 1846 г.¹²¹.

Гісторыя ў Казакевіча застаецца адухоўленай у кепскім сэнсе — напоўненай духамі, і бадай не адухоўленай, а дэманізаванай. Казакевіч невыпадкова ўводзіць у свае пабудовы велічыню злых духаў у выглядзе «неспрыяльных абставінаў». Тыпалягічна яны мала чым адрозьніваюцца ад схемаў савецкай гістарыяграфіі. Старанна вытрымліваецца нават яе асноўная сымбалічная вяха — гісторыя Беларусі па сутнасьці пачынаецца пасьля яе далучэньня да Расейскай імпэрыі ў канцы ХVIII ст. Да гэтага часу доўжыцца пара салодкай амнэзіі. Толькі пасьля «ўзьяднаньня» ў беларускай культуры зьяўляецца прэстыж, а ў беларускага народу — апісаньні яго этнічнай своеасаблівасьці. Такое мысьленьне можа ўзыходзіць да агульнавядомага расейскага імпэрскага наратыву, згодна зь якім Беларусь атрымала гісторыю адно толькі пасьля ўзьяднаньня з Расейскай імпэрыяй, а беларуская нацыя перажыла ўсебаковы росквіт пасьля гэтага векапомнага акту. Дагэнуль беларусы былі дзікунамі і барбарамі, іх культура была пазбаўленая традыцыі, дарма што беларуская мова была дзяржаўнай мовай ВКЛ. Тое, што пры такім аднапалярным падыходзе за беларускім нацыяналізмам прызнаецца адна сапраўдная вонкавая інсьпірацыя ў выглядзе польскамоўнага рамантызму (лічы, беларускі нацыяналізм ёсьць польскай інтрыгай), — свайго роду люстэркавая праекцыя ідэі пра дабратворную ролю расейскай культуры для станаўленьня беларускай народнасьці.

У тэрмінах псыхааналізу закіды ў ляяльнасьці афіцыйным ідэалягемам, настойлівае імкненьне падаць свайго апанэнта як абмежаванага дасьледчыка, які цьвёрда засвоіў заходнерусісцкія трактоўкі і арыенталісцкія міты, і наўрад ці глыбока арыентуецца ў заходняй літаратуры па прадмеце, спасылкі на якую адсякаюцца або асьмейваюцца, можна інтэрпрэтаваць як прагаворваньне ўласнай залежнасьці, калі не сказаць адданасьці, ад расейскай імпэрскай гістарыяграфіі і іншых сыстэмаў аўтарытарных вартасьцяў. Манера вядзеньня крытыкі — прыпісваньне яе аб’екту адвольных тэзаў, а пасьля іх разгром, робіць яго ўласную пазыцыю яркай, але адначасова эгацэнтрычнай. Навука гэта ня спорт, і гульня тут вядзецца не да пераможнага канца, а да дасягненьня навукова прымальных вынікаў.

Як і ў заходнерусізьме і іншых аўтарытарных ідэалёгіях, адданасьць ідэалягемам апазнаецца як асьвечанасьць, патрыятычнасьць, прагрэсіўнасьць і ў пэўнай ступені як навуковасьць. Перастаноўка акцэнтаў традыцыі, падкрэсьліваньне яе праблемнасьці ў гістарыяграфіі і літаратуразнаўстве ўспрымаецца як яе скарачэньне ці нават адмаўленьне. Крытыка вядзецца з пазыцыі ўласнай слушнасьці, а таму крытык няздольны прызнацца, што ў крытыкаванай кніжцы ён даведаўся для сябе сёе-тое новае і цікавае. Каб падкрэсьліць сваю рафінаваную навуковасьць, Казакевіч не спыняецца перад тым, каб назваць Б. Андэрсана і Э. Гелнэра моднымі і каньюнктурнымі аўтарамі і сходу, бязь лішніх цырымоніяў, адмовіць «Гісторыі беларускага нацыяналізму» ў навуковасьці. Ён не дапускае думкі, што можна не любіць і нацыі, і дзяржавы і тым больш не падзяляць ідэалягізаваных і міталягізаваных уяўленьняў аб іх і заставацца сумленным чалавекам або прафэсійным навукоўцам. Дэканструкцыю ідэалягізаваных і міталягізаваных уяўленьняў ён адкрыта кваліфікуе як нешта каштоўнасна нячыстае і маральна заганнае («крытыка ... беларускасьці магла б выглядаць дастаткова легітымна... калі пакінуць у баку аксіялягічны бок справы»).

У духу «левых крытыкаў» стомленасьць ад нацыяналістычнай міталёгіі фармулюецца як стомленасьць ад суровай сучаснасьці, а выступ супраць нацыяналістычнай міталёгіі атаесамляецца з выступам супраць сучаснасьці або можа нават рэальнасьці. Міталёгіі тут — гэта самая рэальная сучаснасьць або самая сучасная рэальнасьць. Калі ты супраць міталёгіяў, значыць хочаш павысіць свой спажывецкі стандарт, бо што яшчэ можа рухаць тваім атуманеным розумам? Калі ты супраць міталёгій, значыць ты за каньюнктурнасьць і эпатаж. Навуковыя меркаваньні ў разьлік не бяруцца: прычым тут навука, калі размова ідзе пра нацыянальную гордасьць? Амаль па Орўэлу патрабаваньне навуковай аб’ектыўнасьці лічыцца надзвычай суб’ектыўным, зьвязаным з асабістай матэрыяльнай выгадай, а можа нават антыбеларускім. (Фігуры спажывецкага стандарту і матэрыяльнага дабрабыту псыханалітыкам маглі б быць вытлумачаныя як прамаўленьне прычынаў адпаведнай уласнай занепакоенасьці.)

Як ідэоляг, Казакевіч дэ факта забараняе выкарыстоўваць катэгорыі расізму і каляніялізму для дасьледаваньня беларускай гісторыі, бо пакуль няясна, ці можна стасаваць іх да яе. Ён намагаецца абмежаваць арэал ужываньня гэтых практык перш за ўсё Азіяй і Афрыкай, быццам бы ў эўрапейскіх грамадзтвах ім не было месца. Пастаянны прысутны ў падтэксьце message «людзі і навуковая супольнасьць хочуць яснасьці і адназначнасьці ў нацыянальным пытаньні» гаворыць, што гэтая ідэалягічная пазыцыя сягае ХІХ ст. — калі навуковыя мэтадалёгіі накшталт пазытывізму або марксізму прэтэндавалі на адзінаасобную слушнасьць, а сутыкненьне ацэнак і трактовак успрымалася як небясьпека і падрыў сацыяльна і навукова каштоўнай герархіі. Таго самага часу сягае меркаваньне, што крытыка нацыяналістычнай міталёгіі, да якой зводзіцца беларускасьць, узмацняе аўтарытарны рэжым, аслабляе беларускі нацыяналізм і яго прывабнасьць у грамадзтве. Тым часам у інтэлектуальнай прасторы Цэнтральнай Эўропы такая крытыка зьяўляецца тым нэрвам, вакол якога абарачаюцца інтэлектуальныя дыскусіі і які ў канцавым выніку мацуе нацыянальную ідэнтычнасьць.

Руцінная навуковая практыка апазнаецца як навязваньне герарахіі («спэцыфіка сытуацыі з герархіямі праяўляецца ў тым, што ... украінскі нацыяналізм зьявіўся пры канцы XVIII ст....»): для ідэоляга навука сама па сабе ня мае вартасьці. Ён дэ факта прызнае такую навуку, якая ўмацоўвае беларускую суб’ектнасьць. Тое, што падрывае суб’ектнасьць або выстаўляе ў нявыгадным сьвятле яе герархічныя адносіны з іншымі суб’ектнасьцямі, напрыклад, украінскай, у лепшым выпадку азначаецца як эпатаж, як і ўсё тое, што не ўкладаецца ў звыклую карціну сьвету. (Падобная лёгіка ад пэўнага часу ўжываецца і ідэолягамі беларускага аўтарытарызму, згодна зь якімі raison d'être лукашэнкаўскага рэжыму — умацаваньне суб’ектнасьці Беларусі. Як ніхто іншы гістарычную суб’ектнасьць Беларусі ўмацаваў генэрал КДБ С. Князеў, па ініцыятыве якога выйшла фундамэнтальная «Энцыкляпэдыя ВКЛ» на беларускай мове.)

Менавіта ідэоляг патрабуе замест старой утопіі новую, бо ня верыць у пазытыўнасьць беларуса і яго здольнасьць зрабіць выбар на карысьць прыгнечанай і стыгматызаванай культуры. Менавіта ідэолягу даводзіцца тлумачыць элемэнтарныя рэчы, не асабліва верачы, што яны пераканаюць таго, хто звык жывіцца стэрэатыпамі і кіравацца інтарэсамі «суб’ектнасьці».

Адзін з парадоксаў тэксту Казакевіча, што ён фактычна не дадае нічога новага пра беларускі нацыяналізм. Канцэпцыі, на якія ён абапіраецца, маральна і інтэлектуальна састарэлыя, апрача гэтага, яны падкрэсьлена міталягічныя. Гэта ўзмацняецца характэрнай агаворкай: ужываньнем тэрміна «мітоляг» у значэньні «мітатворца». Казакевіч і сам застаецца «мітолягам», для якога мінуўшчына — прастора велічы, папулізму і нацыянальнага гераізму, а праблемная сучаснасьць — вынік прошукаў злых дэманаў гісторыі, а ня дзеяньня гістарычных законаў.

Акурат «мітоляг» хоча кіраваць часам і гісторыяй, прыпісваючы гэтае жаданьне аб’екту свайго астракізму («дэфіцыт рэальнай улады ў сучаснасьці выклікае жаданьне прадэманстраваць яе над мінулым»). Міты, а не навуковыя факты і канцэпцыі, будучы эфэктыўнымі інструмэнтамі такога кіраваньня, надзяляюцца статусам недатыкальных аб’ектаў рэальнасьці, пазнаваць якія забаронена. На думку «мітоляга», іх навуковае спазнаньне немагчымае: яго вынікам зьяўляецца заганнае кола: узьнікненьне новай, менш практычнай (sic!) міталёгіі («кожны з такіх крытыкаў звычайна прапануе вельмі ўласную непрактычную міталёгію»). У катэгорыях псыхааналізу прыпісваньне своекарысьлівасьці можна інтэрпрэтаваць як перагорнутую праекцыю карпаратыўнай зацікаўленасьці любымі сродкамі бараніць міталягічную інфраструктуру свайго дамінаваньня. Інакш, калі прыняць навуковы погляд на беларускі нацыяналізм, сотні, а мо нават тысячы тэкстаў, напісаных гісторыкамі, літаратуразнаўцамі, сацыёлягамі, філёзафамі і ідэолягамі, давядзецца перавесьці ў разрад макулятуры.

Галасы, якія выдаюць раздражненьне і траўму, такім чынам дасягаюць псыхалягічнай кампэнсацыі за спробу пахіснуць гэтае статус-кво, якое ахоўвае прыўкрасны тагабочны сьвет усёпераможнага нацыянальнага руху і русіфікацыі, якая зайшла ў тупік. Асабліва траўматычнымі аказаліся каляніяльныя сюжэты — іх крытыка цалкам нэгатыўная, нічога наўзамен не прапануецца. Аднак нават недасканалае выкарыстаньне інструмэнтаў, якія дае тэорыя каляніялізму, набліжае нас да разуменьня беларускай сытуацыі лепш, чым нічоганерабленьне або зьедлівае пакепліваньне. Мае высновы наконт расізму і калянялізму былі зробленыя не падставе выказваньняў пра беднасьць глебы і галечу беларускага народу, але пры дапамозе аналізу, які выявіў пастуляваньне анталягічнай няроўнасьці паміж беларусамі і прадстаўнікамі нацыяў, якія жывілі да іх асыміляцыйныя пляны. Я таксама браў пад увагу ідэі каляніяльнай антрапалёгіі ў шырокім сэнсе, у тым ліку каляніяльнай сэміятызацыі прасторы і вонкавага выгляду беларуса, каляніяльныя прэзэнтацыі беларускай мовы і культуры, а таксама разглядаў уяўленьні пра польскую або расейскую мову як мовы-пасярэдніцы на шляху дасягненьня цывілізацыйнага прагрэсу.

Казакевіч не гатовы дапусьціць, што ў ВКЛ выкарыстоўваліся мэханізмы кантролю над рускім народам. Ён ігнаруе тое, што беларусы былі апазнаныя як этнічная супольнасьць шмат раней за XIX ст. Гэта трыюмф палітыкі гістарычнай амнэзіі, што сёньня рускі народ ВКЛ разглядаецца беларусамі як нейкая дзіўная рэальнасьць, прысутная адно ў літаратурных тэкстах украінскіх аўтараў. На падставе тэксту Казакевіча можна стварыць кароткі пералік нацыяналістычных міталягемаў — але пакінем гэтую задачу іншым, больш спрактыкаваным дасьледчыкам. Скажу толькі, што міт ВКЛ ляжыць у аснове ўяўленьняў пра паходжаньне беларускай мовы і «культурныя падставы» Беларусі як дзяржавы і нацыі.

Казакевіч не адчувае мяжы паміж ВКЛ як міталягічнай структурай і як гістарычнай рэальнасьцю, таму крытычны тон што да ВКЛ падаецца яму чымсьці вартым самага глыбокага асуджэньня. Пагатоў, амаль уся айчынная гістарычная нарацыя, створаная некантраляванымі аўтарытарнай дзяржавай нацыяналістычна настроенымі інтэлектуаламі, пасьля Багушэвіча мела мэтай умацаваньне міту нацыянальнага адраджэньня й пагружэньне ў малапраблемны сьвет нацыянальнай велічы. Падобны папулізм несумяшчальны з навуковасьцю, аднак гэта не прыменшыла шок Казакевіча ад таго, што мой крытычны разгляд пэўных гістарычных сюжэтаў ня меў на мэце прышчапленьня нацыянальнай гордасьці і выявіў абыякавасьць да мэтадаў фабрыкацыі гістарычных наратываў, якія маюць адкрыта папулісцкі характар.

Інтэнсіўнасьць крытыкі можна інтэрпрэтаваць як сындром вяртаньня траўмы — ты мне зрабіў балюча, і я табе вяртаю сваю траўму. Раз ёсьць сымптом, патрэбны і дыягназ. У выніку падмацаванай патрыятычнымі аргумэнтамі прастрацыі і дэзарыентацыі нават навукоўцы не разумеюць, у якой стадыі гістарычнага разьвіцьця знаходзіцца беларуская нацыя. Больш за тое, яны дагэтуль робяць выгляд, што вызначэньне месца, дзе мы цяпер знаходзімся, шкодна, а можа нават і амаральна. Часам іх пазыцыя проста цынічная, маўляў, мы самі разумеем усю недарэчнасьць міту пра ВКЛ як беларускую дзяржаву, але простаму народу трэба даваць уяўленьне пра велічную гісторыю.

Ключавыя інтэнцыі кнігі: (1) нацыянальная спадчына мусіць пастаянна быць прадметам гульні, а не музэйным экспанатам, да якога трэба падыходзіць у поўнай навуковай экіпіроўцы, бо толькі гульня здольная абуджаць да яе інтарэс; (2) дэмантаж каляніяльнай інфраструктуры застаецца найважнейшай задачай нацыянальнага руху на дадзеным этапе, (3) сама каляніяльная тэма значна больш выйгрышная сёньня для нацыянальнага самаўсьведамленьня, чымся культывацыя вынайдзеных у ХІХ ст. міталягемаў — не была ўспрынятая. (Культурны апартэід, надзвычай шырока прадстаўлены ў нашай публічнай прасторы, парадаксальным чынам праяўляецца ў тым, што беларускі нацыяналізм пазбаўлены легітымнага прадстаўніцтва ў органах дзяржаўнай улады.) У гэтым ёсьць і мая віна, як зрэшты, і ў тым, што мой крытык не зразумеў маіх ідэяў аб беларускім нацыяналізьме. У кнізе ёсьць ігнараваньне вялікіх пластоў беларускай гісторыі XX ст., дактрынэрства, тэлеалёгія, схематызм, недагаворкі, спрашчэньні, дылетантызм, а нават і танны імпрэсіянізм. Згаджуся з А. Ціхаміравым, што вялікай праблемай кнігі зьяўляецца

недастатковасьць навуковага апарату (адсутнасьць спасылак, бібліяграфіі, паказальніка імёнаў і назваў). Дадаткова непасьлядоўнасьць высноваў і тэндэнцыя да падбору фактаў да заранёў зададзенай канцэпцыі, наяўнасьць некалькіх жанраў нарацыі робіць працу не да канца празрыстай для чытача (асабліва чытача масавага, для якога прызначаецца кніга, не абазнанага ў тэорыях і паняцьцях сучаснага заходняга грамадазнаўства). Частка выказаных ідэяў не дастаткова даведзена і мае слабое абгрунтаваньне, а аўтарскія пабудовы (перадусім у гістарычнай частцы) абапіраюцца на гістарыяграфію, а не на вывучэньне крыніц (перадусім тэкстаў ХІХ ст.).

Не пазбаўлена яна і ад сацыял-дарвінізму і гістарычнага дэтэрмінізму — гэтыя тыповыя хваробы ўсходнеэўрапейскай гістарыяграфіі былі платай за спробу вызначыць рухальныя сілы нацыянальнай гісторыі.

Казакевіч мае рацыю, што блёк, прысьвечаны каляніяльнаай антрапалёгіі, ня быў вылучаны ў асобны разьдзел, а аб’яднаны з развагамі пра Беларусь як пра этнічную нацыю, што зашкодзіла разуменьню гэтай ідэі. У кнізе ёсьць і іншыя структурныя дыспрапорцыі, неасьветленыя сюжэты і сэнсавыя зьбівы, над якімі давядзецца працаваць, калі ёй пашчасьціць убачыць перавыданьне. Асаблівай увагі заслугоўвае працэс распаду рускага народу і канструяваньня на яго месцы беларускай і ўкраінскай этнічных нацыяў.

Трэба згадзіцца, што каляніяльныя стратэгіі патрабуюць лепшага прапісваньня, а аналіз беларускага матэрыялу ў інтэлектуальных дыскурсах ХІХ ст., асабліва першых яго дзесяцігодзьдзяў, мае быць больш разгорнутым. Экскурсы ў сярэднеазіяцкае або лацінаамэрыканскае нацыятварэньне вымагаюць лепшага абгрунтаваньня, а прыраўнаньне каляніялізму на пэрыфэрыі Эўропы і ў Цэнтральнай Амэрыцы просталінейныя. Трэба было лепш прапісаць перадгісторыі вывучэньня тэмы ня толькі ў філязофіі, але даць шырэйшую крытыку канцэпцыяў беларускага нацыяналізму ў гістарыяграфіі: гэта зьняло б шмат якія пытаньні, якія зьявіліся ў рэцэнзэнтаў.

Польскі каляніялізм у дачыненьні да Беларусі ў 1-й пал. ХІХ ст. застаецца праблемным паняцьцем. Яго можна вызначыць як частковы або выбіральны. Магчыма, пазыцыю польскіх эліт у Беларусі лепш акрэсьліць не як каляніяльную, а імпэрыялістычную. У польскіх наратывах менш агрэсіі да беларускай мовы, як у сучасных ім або пазьнейшых расейскіх — часта польскамоўныя і польскацэнтрычная аўтары ставіліся да яе досыць нэўтральна ці нават цанілі яе як спосаб камунікацыі з простым людам. Гэтая дыстанцыя тлумачыцца рознымі мадэлямі нацыятварэньня — калі польскае арыентавалася на дэмакратычны францускі ўзор, г. зн. на сваіх раньніх стадыях было досыць гуманнае што да мясцовых культур і іх моваў, то расейскае спачатна было прадуктам аўтарытарнай палітыкі цэнтралізаванай дзяржавы, г. зн. рабіла большую стаўку на прымусовую культурную гаманізацыю, у тым ліку сілавую моўную асыміляцыю. У імя гэтага каляніяльныя аўтарытэты апісвалі беларускую мову як нізкую, вульгарную і асуджаную па хуткае выміраньне. Тым часам польскія нацыяналісты на пэўны час прызнавалі пэўныя правы за лякальнымі мовамі і дыялектамі, у тым ліку за беларускай мовай, пра што сьведчыць ня толькі літаратурная творчасьць, але і паўстанцкія ўлёткі і рэлігійныя выданьні. Нічога падобнага не зьявілася ў расейскім культурным полі. Зразумела, як паэт Ф. Багушэвіч меў значна больш супольнага з У. Сыракомлем ці нават А. Міцкевічам, чым з М. Каяловічам, для якога і ВКЛ, і беларуская мова мелі чыста навуковы, а не экзыстэнцыйны інтарэс.

У ХІХ ст. польскія эліты ставілі акцэнт на культывацыі пачуцьця грамадзянскай салідарнасьці і палітычнай ляяльнасьці віртуальнай Рэчы Паспалітай, перш за ўсё праз папулярызацыю польскай культуры. Перад імі стала задача не сэміятызаваць нованабытыя землі выходзячы зь лёгікі каляніяльнай імпэрыі, як перад расейцамі, а хутчэй сымбалічна пацьвердзіць свае правы на іх. Дзеля гэтага пэрыфэрыі віртуальнай Польшчы, населеныя этнічна няпольскім насельніцтвам, азначваліся як абшары мала цывілізаваныя, якія патрабуюць польскай увагі і апекі.

Інтэгральнай жа часткай расейскага міту аб трыадзінай расейскай народнасьці мусіла стаць тэрыторыя, зусім нядаўна палітычна інкарпараваная ў імпэрыю. Гісторыя Беларусі вывучалася ў меру поўна, каб Беларусь, будучы часткай русского отечества, была інкарпаравана, а ня выключана, з расейскага імпэрскага гранднаратыву. У адрозьненьне ад польскамоўных наратываў, у якіх гісторыя Беларусі прагаворвалася, пачынаючы сама позьняе ад XVI ст., у расейскамоўных нарацыях да сярэдзіны ХІХ ст. яна, як і ўяўленьне пра яе, фактычна адсутнічала. Тое самае тычыцца этнаграфіі і фальклёру — Я. Тышкевіч і яго аднадумцы стварылі выключныя якасьцю для свайго часу дасьледаваньні, чаго нельга сказаць пра расейскіх навукоўцаў. Каб аформіць гістарычныя і патрыманіяльныя правы на Беларусь, імпэрыі давялося апісаць і кадыфікаваць яе прэзэнтацыі. Расейская навука вывучала Беларусь у 2-й пал. ХІХ ст. у ступені, непараўнальнай з польскай, магчыма таму, што ў грамадзкай думцы польскай эліты Беларусь як частка польскай гісторыі і палітычнай прасторы ўспрымалася як нешта само сабой зразумелае. Гэтая спэцыфічная расейская патрэба ў сымбалічнай інкарпарацыі Беларусі выклікала да жыцьця прэзэнтацыі і гістарычныя вобразы, якія былі выкарыстаныя для стварэньня наратываў беларускага нацыяналізму. На жаль, мая ідэя, што толькі аўтаномная гістарычная традыцыя з элемэнтамі этнічнай дзяржаўнасьці, хай нават вымысьленая або тэндэнцыйна рэканструяваная, давала права на Адраджэньне, так і засталася незразуметая і, што горш, асьмяяная.

Згаджуся, што гістарычныя пэрсанажы заслугоўваюць больш ашчаднага стаўленьня і ў дачыненьні да іх ня варта злоўжываць ярлыкамі. У кнізе не была як сьлед прапісаная польская—літоўская дыхатамія ў ХІХ ст. і адпаведныя падвойныя ці пераходныя ідэнтычнасьці. Магчыма, трэба аслабіць тэзу пра рэпрэсіі польскіх эліт да літоўскай ідэнтычнасьці ў першыя дзесяцігодзьдзі ХІХ ст. Разглядаючы дынаміку, зьвязаную з стварэньнем рэгіёну «Беларусь», якая мела культурныя, прасторавыя і вобразныя праекцыі, я недаацаніў паралельныя працэсы, важныя для ўзьнікненьня беларускага нацыяналізму — вынаход і практычную рэалізацыю прынцыпу этнічнай нацыянальнасьці на беларускіх землях, а таксама дынаміку мадэляваньня рамантычнага вобразу Беларусі. Для лепшага раскрыцьця тэмы гэтыя тры дынамікі — зьвязаную з канструваяньнем беларускай этнічнай нацыянальнсьці, імпэрскага рэгіёну Беларусь і нарэшце стварэньня рамантычнага вобразу Беларусі — належала б разьвесьці, асабліва пасьля 1863 году. Зьмешваньне іх аналізу — наступства порыстай структуры кнігі, якая падымала больш пытаньняў, чым давала на іх адказаў, больш канцэнтравала ўвагу на разрывах традыцыі, чым на яе пераемнасьці, пакідаючы шмат лакунаў да запаўненьняў больш умелымі навукоўцамі. Ня варта таксама забывацца, што да пачатку ХХ ст. беларускага нацыяналізму як сьвядомага руху, накіраванага на прадукаваньне нацыянальнай сьвядомасьці, не існавала, а сам суб’ект дасьледаваньня — дыскурс пра Беларусь — характарызаваўся дыспрапорцыямі, непасьлядоўнасьцямі і разрывамі. А вось ідэя, каб разглядаць асобна ўяўленьні пра Беларусь яе нараджэнцаў і насельнікаў імпэрскіх мэтраполій, не выглядае эўрыстычна каштоўнай.

Другі разьдзел кнігі — «Першыя нацыяналісты» — найслабейшы і часамі нагадвае студэнцкі рэфэрат. Праўда, іншыя рэцэнзэнты сьцьвердзілі гэта бязь лішняй схалястычнай эквібрыстыкі. Прычына яго слабасьці ляжыць у яго тэхнічным, дапаможным характары: ён быў напісаны ў апошні момант, каб зьвязаць фэномэн Багушэвіча з тэарэтычнымі выкладкамі з разьдзелу «Нацыя і нацыяналізм. Дамадэрная і мадэрная парадыгмы». Такім чынам, я ішоў ад Багушэвіча да Міцкевіча, і а не наадварот, і цаной гэтага было расфакусаваньне ўвагі і досыць хаатычны аналіз матэрыялу: раскрыцьцё асобных сюжэтаў і выяўленьне асобных заканамернасьцяў.

У Казакевічавай крытыцы я знайшоў дзьве глыбока схаваныя пахвалы: «Пры такой інтэрпрэтацыі мінулага і сучаснасьці афіцыйная культурная палітыка выглядае дастаткова лягічнай ... У такой канфігурацыі палітыка памяці ў сучаснай Беларусі... выглядае больш чым лягічнай». Навука павінна тлумачыць рэальнасьць, у тым ліку афіцыйную культурную палітыку, палітыку памяці і практыкі асыміляцыі. Насуперак Казакевічу, я імкнуўся не прыдумаць беларускасьць у маргінальнай колькасьці людзей, а высьветліць, чаму беларускамоўныя беларусы застаюцца маргінальнай меншасьцю ў незалежнай Беларусі, не перакладаючы ўвесь цяжар адказнасьці на злых дэманаў беларускай гісторыі. Наяўнасьць нават такой меншасьці — вынік высілкаў творчых, гатовых ісьці на рызыку інтэлектуалаў, якія кінулі выклік уяўленьням пра беларусаў як безьязыкую культурна адсталую этнічную меншасьць і падставілі пад сумнеў легітымнасьць аўтарытарных палітычных сыстэмаў, для існаваньня якіх жыцьцёва неабходна пашырэньне такіх уяўленьняў. Акурат ідэі і ўчынкі інтэлектуальна абдораных індывідаў, а ня воля аўтарытарных лідэраў у 1991 г. незваротна зьмянілі палітычную і сацыяльную рэчаіснасьць Беларусі, і разуменьня гэтага ўсё яшчэ не стае нашай навуковай супольнасьці, якая знаходзіцца пад гіпнозам аўтарытарных ідэалёгіяў, якія сьцьвярджаюць усёмагутнасьць дзяржавы і бясьсільнасьць чалавека.

Факт, што беларускі нацыяналізм узьнік на два пакаленьні пазьней за запозьнены ўкраінскі, не нясе ў сабе нічога маральна заганнага. Але вось намаганьні шляхам грубых або вытанчаных махінацыяў састарыць яго хоць бы на пару дзясяткаў гадоў сьведчаць прынамсі аб папулізьме, апартунізьме і канфармізьме. Гэты факт не павінен засьцілаць рэактыўнай дынамікі яго разьвіцьця і пашырэньня ў ХХ ст. Згаджуся з думкай І. Бабкова, выказанай на адным з блогаў, што гісторыя беларускага нацыяналізму ХХ ст. — гісторыя калясальнага посьпеху. Яна гаворыць пра яго сацыяльную запатрабаванасьць, здольнасьць артыкуляваць культурныя значныя патрэбы і каналізаваць грамадзкія спадзяваньні.

Павелічэньне веды аб Беларусі толькі спрыяе беларускасьці. Тое, што аджыло, хай аджывае. Беларусь зь яе канкурэнтнымі праектамі нацыятварэньня і традыцыямі ідэнтычнасьці становіцца багацейшай. Дэбаты вакол вызначальных пунктаў нацыянальнага дыскурсу, якім ёсьць нацыяналізм, нацыянальная сьвядомасьць і блізкія катэгорыі, узмацняе, а не аслабляе нашу супольнасьць. Сфармаваная інтэлектуаламі ХІХ—ХХ стст. беларуская нацыянальная ідэалёгія мае быць пераасэнсаваная з улікам сучасных рэалій, бо інакш яна будзе асуджаная на маргінальнасьць і анахранічнасьць. Знарочыстая агістарычнасьць мысьленьня сымбалізуе не трыюмф беларускага нацыяналізму, а яго правал.

Дакуль нацыянальна сьвядомыя беларусы будуць захоўваць вернасьць гэтым народжаным пазамінулым стагодзьдзем ідэалягемам, датуль яны будуць заставацца маргінальнай меншасьцю. Абарона міталягізаваных уяўленьняў пра беларускую дзяржаўнасьць была жыцьцёва неабходная для беларускага нацыяналізму ў варунках нацыянальнай безьдзяржаўнасьці. У варунках жа палітычнай незалежнасьці Беларусі гэты рух застаецца інэрцыйным: беларуская незалежнасьць больш не стаіць пад пытаньнем, чаго ня скажаш пра лёс беларускай мовы і беларускамоўнай культуры.

Калі прыняць мэгаляманскія трактоўкі беларускага нацыятварэньня, можна ў задуменьні сузіраць, як нацыянальны рух сам дойдзе да спаўненьня яго велічных мэтаў, але лукашызм расцэньваць як свайго роду эпатаж гісторыі, які заўтра разьвеецца, як туман.Чым даўжэй будуць панаваць такія меркаваньні, тым горш для нацыі. Толькі тады, калі дакладна вядома, дзе нацыя знаходзіцца ў дадзены момант, можна плянаваць паступальны рух наперад. Ня высьветліўшы, у якім пункце нацыянальнага разьвіцьця мы знаходзімся, немагчыма зразумець, якія практычныя мэты ставіць перад нацыянальным рухам, якія мэтады давялі сваю эфэктыўнасьць для пашырэньня нацыянальнай сьвядомасьці, а якія не.

Мы стаім на краі продні ня ў выніку таго, што ўсумніліся ў слушнасьці «культурных падставаў» беларускасьці родам з ХІХ ст., але дзеля таго, што не разумеем спэцыфікі гістарычнага моманту. Не літоўскія князі, а сам Бог уклаў у вусны беларусаў беларускую мову. Кожны год перабываньня ў самаздаволенасьці і павучыньні архаічнай міталёгіі набліжае гібель таго, што мы называем беларушчынай. Ніхто ня ведае, колькі засталося часу на адраджэньне беларускай культуры і ці наагул яно магчымае.

І беларускі нацыянальны пантэон, і прысьвечаныя яму навуковыя тэорыі вымагаюць рэвізіі і мадэрнізацыі. Трэба паверыць у пазытыўнасьць беларуса: ёсьць агромністыя шанцы, што нацыянальныя вартасьці стануць прыцягальнай альтэрнатывай каляніяльным пасьля раскрыцьця жудаснай структуры каляніяльнай дамінаваньня.

Да апошняга часу беларускія навукоўцы дасьледавалі беларускі нацыяналізм, не разумеючы значэньне гэтага тэрміну, і Казакевічу не ўдалося пераламіць традыцыю. Дыскусіі на тэму беларускага нацыяналізму ўсё яшчэ існуюць у форме назапашваньня веды, а не ўстанаўленьня канчатковай канцэпцыі. Заданьне стварыць яго несупярэчлівую гісторыю застаецца ўсё яшчэ актуальным.

З пэўнай доляй правакацыйнасьці скажу, што цяпер гуманітарная навука ў Беларусі перадусім там, дзе ўспыхваюць дыскусіі. Кнігі паміраюць, калі пра іх перастаюць гаварыць. Я ўдзячны Андрэю Казакевічу за крытыку — ён мае свой позірк на рэчы, яму не адмовіш у шырыні зацікаўленьняў, але найвайжнейшае, я пэўны, што сядаючы за пісьмовы стол, ён кіраваўся супольным інтарэсам. Яго голас — знак таго, што мой голас быў пачуты. Нягледзячы на ўсе крутыя віражы і павышаны тон, наша палеміка пазытыўная — яна выявіла больш пунктаў судакрананьня, чым можна было чакаць, і, хочацца верыць, выканае ролю выкліку для нашай навуковай супольнасьці. Тэма беларускага нацыяналізму — жывая і цікавая, і навукоўцы толькі выйграюць, зрабіўшы ўнёсак у яе вывучэньне, замест таго, каб рабіць выгляд, што ўсе зьвязаныя зь ёй пытаньні былі зьнятыя раз і назаўсёды.

Аўтар складае падзяку зычліўцам з Інстытуту грамадзянскай прасторы і сацыяльнай палітыкі Вышэйшай школы гандлю і права імя Рышарда Лазарскага ў Варшаве за дасканалыя варункі для працы, якія зрабілі магчымым напісаньне гэтага артыкула.