Заканчэньне. Пачатак у нумарох 6, 7—8/2007.

Нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці інтарэсаў

Такім чынам, мы сутыкнуліся са зьявай, характэрнай для ўсіх сацыяльных рухаў: патэнцыйныя піянэры руху прэтэндуюць на тое, каб гаварыць ад імя пэўнай сацыяльнай групы альбо клясы ды фармуляваць ці нават абараняць яе інтарэсы. Пад тэрмінам «інтарэс» можна разумець лятэнтную ці цалкам усьвядомленую спробу задаволіць пэўныя аб’ектыўна выкліканыя патрэбы, задавальненьне якіх было складаным альбо недастатковым¹. Гэтыя аб’ектыўна выкліканыя патрэбы неабавязкова павінны мець матэрыяльны характар, а могуць датычыць таксама нематэрыяльных каштоўнасьцяў, прэстыжу ці ўлады. Калі ў нашым выпадку мы маем справу не з індывідуальнымі інтарэсамі, а з групавымі, то неабходна ўлічваць, што існаваньне такіх групавых інтарэсаў не мяркуе таго, што чальцы групы, па-першае, падзяляюць падобную сыстэму каштоўнасьцяў, па-другое, маюць падобныя патрэбы ды, па-трэцяе, усьведамляюць (ці прынамсі падсьвядома адчуваюць), што пры задавальненьні гэтых патрэбаў яны залежаць адзін ад аднаго². Адрозьненьні й супярэчнасьці ў інтарэсах лягічна ўзьнікаюць з дыфэрэнцыяцыяй патрэбаў у выніку грамадзкага падзелу працы.

Аднак ва ўмовах нацыянальнага руху групавы антаганізм інтарэсаў набывае спэцыфічны характар тады, калі ён зьяўляецца элемэнтам «культурнага падзелу працы», то бок нараджаецца альбо вырашаецца ў сытуацыі, калі адну сацыяльную групу альбо клясу ўтвараюць прадстаўнікі непаноўнай этнічнай групы, а другую — прадстаўнікі дзяржаўнай нацыі ці нейкія іншыя, відавочна адрозныя сацыяльныя групы³. Інакш кажучы, розны моўны статус групаў, у якіх разыходзяцца ўяўленьні пра задавальненьне групавых інтарэсаў, стварае таксама перадумовы для дастатковага абвастрэньня супярэчнасьці інтарэсаў⁴. У гэтай узаемасувязі я ўжываю тэрмін «нацыянальна рэлевантная супярэчнасьць інтарэсаў»⁵.

Калі група людзей перасьледуе агульны інтарэс, то ў агульнаграмадзкім кантэксьце ён мае характар інтарэсу партыкулярнага — такой і зьяўляецца роля супярэчнасьці інтарэсаў ва ўмовах дзяржаўнай нацыі. Ва ўмовах нацыянальнага руху (калі ён спалучаўся з этнічнымі адрозьненьнямі) гэты групавы інтарэс трапіў у іншае становішча: у роўніцу калектыўных каштоўнасьцяў, якія павінна падзяляць уся нацыянальная супольнасьць. Тую самую ўзаемазалежнасьць можна назіраць таксама ў адваротнай пэрспэктыве: адрозьненьні паміж этнічнымі групамі альбо іх часткамі больш-менш адпавядаюць адрозьненьням інтарэсаў клясавых ды эканамічных альбо інтарэсаў прэстыжу⁶. Так ці інакш тут узьнікае погляд — абгрунтаваны ці проста ілюзорны, — што ў інтарэсах групы рэпрэзэнтаваныя ўсенародныя інтарэсы. Гэта дае нам права меркаваць, што нацыянальна рэлевантная супярэчнасьць інтарэсаў утварала патэнцыйны інтэгравальны элемэнт народатворчага працэсу.

Дзеля паўнаты неабходна дадаць, што хоць этнічныя, моўныя адрозьненьні часьцей за ўсё былі апорным элемэнтам нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьці інтарэсаў, у шэрагу выпадкаў іх замянялі адрозьненьні канфэсійныя. Камбінацыя сацыяльных групавых інтарэсаў з канфэсійнымі адрозьненьнямі адыгрывала тут падобную ролю, як і камбінацыя з моўнай розьніцай. Такія выпадкі нам вядомыя як апорны элемэнт нацыянальнага руху перш за ўсё на Балканах, у Ірляндыі ды ў заходняй Украіне. Часам рэлігійныя рухі ўтваралі пераходны элемэнт, які папярэднічаў нацыянальнаму руху: нагадаем нонканфармісцкія рэлігійныя рухі ў Нарвэгіі (хаўгіяне), у Прыбалтыцы (захавальнікі), у Валіі.

Можна запярэчыць, што погляд на нацыянальна інтэгравальную ролю нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьці інтарэсаў фармулюецца занадта абстрактна ды застаецца рабочай гіпотэзай, якую трэба спраўдзіць. Дзеля гэтага зараз прысьвяцім увагу таму, якую канкрэтна ролю адыгралі найважнейшыя з гэтых нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў інтарэсаў у нацыянальных рухах.

Калі зыходзіць з высновы, што народатворчыя працэсы былі ў агульным сэнсе гэтага слова складовай часткай працэсу мадэрнізацыі, то бок пераходу да грамадзянскай супольнасьці й да капіталізму, то нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці трэба шукаць, у першую чаргу, у буржуазных ці грамадзянскіх рэвалюцыях. У якой ступені згаданыя супярэчнасьці сапраўды былі складовай часткай ці прадуктам гэтых рэвалюцыяў? У гэтай сувязі прыходзяць да ўвагі элемэнтарныя інтарэсы дзьвюх клясаў, якія былі вядучай сілай рэвалюцыяў: ці маглі антыфэадальныя інтарэсы сялян і буржуазіі быць адначасова нацыянальнымі інтарэсамі?

Храналягічна найдалей у мінулае сягае, зразумела, антаганізм фэадальнага грамадзтва: супярэчнасьць паміж сялянамі ды іх валадарамі. Тэарэтычна можна было б выказаць меркаваньне, што гэта супярэчнасьць стала нацыянальна рэлевантнай усюды там, дзе паны-памешчыкі (альбо іхняе чынавенства) належалі да дзяржаўнага народу, а сяляне — да непаноўнай этнічнай групы. У большасьці нацыянальных рухаў такі антаганізм сапраўды існаваў, а таму можна меркаваць, што ён мог адыграць надзвычай важкую ролю ў нацыянальным руху. Аднак калі мы паспрабуем праверыць гэтае тэарэтычнае меркаваньне, то высьветлім, што гістарычная рэчаіснасьць была крыху больш складанай.

Вялікае паўстаньне прыгонных у Чэхіі ў 1755 г. перасьледавала сацыяльныя мэты й ня можа зьвязвацца з нацыянальнай і нават з этнічнай тоеснасьцю: у ім узялі ўдзел як чэскія, гэтак і нямецкія сяляне. Хоць чэскі нацыянальны рух ужо ад пачатку ХІХ ст. захапляўся вёскай і сялянамі як носьбітамі народнай мовы ды культуры, аднак канкрэтная праграма вызваленьня сялян ад фэадальнай залежнасьці нарадзілася толькі ў пэрыяд пасьпяховай нацыянальнай агітацыі ў 1740-я гг. Аднак нават тады яшчэ нельга было акрэсьліць супярэчнасьці паміж сялянамі й шляхтай нацыянальна рэлевантнай. Першай прыкметай зьмены былі толькі сялянскія скаргі Нацыянальнаму камітэту ў 1848 г.: хоць і ў гэтых скаргах пераважалі сацыяльныя патрабаваньні, але там выяўлялася ўжо таксама іх повязь з нацыянальнымі інтарэсамі⁷. Толькі з шасьцідзясятых гадоў, то бок у пэрыяд, калі найгоршы фэадальны прыгнёт ужо быў ліквідаваны, інтарэс заможных сялян і іх антыпатыя да памешчыкаў пачалі набываць чэскую нацыянальную афарбоўку. Яны нібыта «дадаткова» атрымалі інфармацыю пра тое, што іх сацыяльныя патрабаваньні можна фармуляваць таксама ад імя народу. Калі шукаць тлумачэньне гэтаму часаваму зруху, калі запытацца, што было тормазам аб’яднаньня сацыяльнай супярэчнасьці з нацыянальным інтарэсам, то трэба ўлічваць той факт, што памешчыкі ў чэскамоўных вобласьцях былі большасьцю прадстаўленыя ў дачыненьнях з прыгоннымі чыноўнікамі, якія размаўлялі па-чэску. Таму нацыянальны бок сацыяльнага антаганізму ня быў такім відавочным, як можна было б меркаваць.

У яскравым кантрасьце да чэскіх падзеяў знаходзілася сялянскае пытаньне ў эстонскім нацыянальным руху. І там паўстаньне прыгонных, якое адбылося яшчэ да пачатку фазы В, гэта значыць напрыканцы пяцідзясятых гадоў, арыентавалася выключна на сацыяльныя патрабаваньні. Ужо ў наступным дзесяцігодзьдзі, на самым пачатку нацыянальнай агітацыі, лідэры нацыянальнага руху ўсё ж такі ўсьвядомілі ключавое значэньне сялян. Яны зьвярнуліся да іх і вельмі хутка знайшлі водгук сярод багатых, а пасьля й сярод бяднейшых сялян. Ужо сучасьнікі ведалі, што моўна й культурна арыентаваны сацыяльны рух ня змог бы дасягнуць посьпеху, калі б ён не суправаджаўся выразнымі нацыянальна дэфінаванымі супярэчнасьцямі інтарэсаў. Бо «клясавы вораг» быў адназначна вызначаны таксама іншай мовай і культурай, так што сацыяльныя патрабаваньні можна было лёгка выказваць ад імя народу, які й без таго складаўся амаль выключна зь сельскага насельніцтва. Сяляне, якія на пачатку ХІХ ст. атрымалі асабістую свабоду безь зямлі, павінны былі атрымаць зямлю, на якой яны працавалі, ва ўласнасьць, мела быць праведзеная аграрная рэформа супраць нямецкіх баронаў. У гэтым асяродку вельмі хутка пасьпела думка пра прымусовы продаж ці нават бясплатны разьдзел зямлі нямецкіх памешчыкаў на карысьць бедных эстонскіх вяскоўцаў⁸. Дарэчы, такі разьдзел быў праведзены адразу ж па дасягненьні незалежнасьці ў 1920 г.

У латыскім нацыянальным руху сялянскае пытаньне не адыгрывала такой выразнай ролі, як у эстонскім, хоць становішча сялян не адрозьнівалася, а кляса буйных памешчыкаў таксама складалася зь нямецкіх баронаў. Латыскія сяляне хутка прынялі патрабаваньні, каб памешчыкі перадалі сялянам зямлю, адабраную ў іх пры рэформах на пачатку стагодзьдзя, каб палепшыліся ўмовы арэнды і г. д. Аднак супярэчнасьць паміж латыскімі сялянамі й нямецкімі баронамі ў меншай меры паўплывала на актывізацыю нацыянальнага руху, чым у эстонскім выпадку. Прычынай напэўна была арыентацыя нацыянальнай праграмы на гарадзкі асяродак ды канцэнтрацыя лідэраў нацыянальнага руху ў Рызе⁹. У Курляндыі да гэтага далучаўся нізкі ўзровень зносінаў паміж патрыётамі й сялянамі.

У Літве становішча ў вёсцы адрозьнівалася ад балтыйскіх правінцыяў з падвойнага пункту гледжаньня. Прыгон на большай частцы літоўскай тэрыторыі быў скасаваны толькі ў пэрыяд вялікіх рэформаў Аляксандра ІІ на пачатку 60-х гг. ХІХ ст., але сярод літоўскіх сялян захаваўся больш шматлікі пласт заможных сялян, чым агулам у Прыбалтыцы. А зь іншага боку, польская памешчыцкая кляса, асабліва пасьля паразы паўстаньня 1863—1864 гг., была гэтаксама, як і заможныя сяляне, прадметам рэпрэсіяў і русіфікацыі. Польскай шляхце, як і сялянам, было забаронена купляць зямлю альбо яе купля была абмежаваная пэўнымі ўмовамі, як, напрыклад, не чыніць супраціву закрыцьцю каталіцкіх касьцёлаў. У выніку гэтага літоўскія заможныя сяляне й польская шляхта мелі ў асобе царскай Расеі агульнага ворага. Гэта сьпярша праявілася ў тым, што адносіны да польскіх памешчыкаў ня мелі нацыянальна актывізацыйнага ўзьдзеяньня ды што, такім чынам, раздваеньне прыгнёту на сацыяльны й палітычны перадусім праявілася ў павольнай трансфармацыі літоўскай этнічнай тоеснасьці ў тоеснасьць нацыянальную. Аднак калі ў апошнюю траціну ХІХ ст. і той, і другі прыгнёт праявіўся гэтаксама як нацыянальны прыгнёт, гэта мела моцнае мабілізацыйнае ўзьдзеяньне на сялянства¹⁰.

Шлях ад сацыяльнай да нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьці ў выпадку ўкраінскіх сялян меў два істотна розныя варыянты. У заходняй, галіцкай, Украіне кляса буйнога памешчыцтва складалася з польскай шляхты, так што кожная праява супраціву зьбяднелых украінскіх прыгонных спантанна мела антыпольскую форму. Гэта датычыць таксама нашумелай галіцкай «разьні» 1846 г. Вядома ж, нацыянальная агітацыя пранікла ў сялянства ў большай ступені толькі ва ўмовах канстытуцыяналізму пасьля 1861 г., калі прыгон ужо хоць і быў скасаваны, аднак клясавая розьніца паміж польскай шляхтай і ўкраінскім сялянствам захавалася. Таму яе можна было — разам з канфэсійнымі адрозьненьнямі паміж уніятамі й каталікамі — выкарыстаць для нацыянальнай мабілізацыі ўсё яшчэ адсталага сялянства. Гэты нацыянальна рэлевантны антаганізм, напэўна, паўплываў на пасьпяховы пераход да фазы С. Цалкам іншай была сытуацыя ва ўсходняй, расейскай, Украіне, прычым ня толькі ў выніку царскай рэпрэсіўнай палітыкі. Этнічная тоеснасьць сялянства там заставалася нестабільнай, гэтаксама, як і тоеснасьць памешчыкаў, значная частка якіх размаўляла на ўкраінскіх дыялектах. Ажно да пачатку ХХ ст. супярэчнасьць паміж селянінам і памешчыкам у гэтым рэгіёне захоўвалася на сацыяльным узроўні ды ня стала нацыянальна рэлевантнай. Зьмены, якія прынесьлі рэвалюцыі 1905 і 1917 гг., ужо ня мелі досыць часу, каб адбіцца на масавым руху¹¹.

У Фінляндыі адносіны паміж фінскамоўным сялянствам і швэдзкамоўнай шляхтай доўгі час ня мелі ніякага істотнага ўплыву на пашырэньне нацыянальнай тоеснасьці. Хоць сяляне ўжо ў XVIII ст. выказвалі недавер чыноўнікам і шляхціцам, якія не маглі размаўляць па-фінску, але іх падыходы яшчэ зьмяшчаліся ў рамках этнічнай тоеснасьці. Нават нованароджаны нацыянальны рух сьпярша ня меў усеагульнай падтрымкі сярод сялян. Выплывала гэта перадусім з таго факту, што ў фінскай вёсцы пераважалі вольныя заможныя сяляне, а таму іх узаемаадносіны са шляхтай не былі такімі абвостранымі, як у вобласьцях з моцнай фэадальнай залежнасьцю¹². Сытуацыя пачала зьмяняцца пасьля 1860 г. Характэрна, што на фінскім сойме 1863 г. менавіта прадстаўнікі сьвятарскага й вясковага саслоўяў прапанавалі контравэрсійны праект увядзеньня фінскай мовы ва ўсе школы й установы ды што той самы сойм ухваліў праект ліквідацыі фэадальных прывілеяў, уключаючы маёмасныя перавагі шляхты. Нацыянальнай актывізацыі сялянства можна было дасягнуць перадусім шляхам абароны спэцыфічна вясковых патрабаваньняў у галіне падаткаабкладаньня, мытнай палітыкі і г. д.¹³.

У Нарвэгіі, дзе таксама вольныя заможныя сяляне былі яшчэ мацнейшымі, чым у Фінляндыі, адносіны да шляхты не адыгрывалі нацыянальна рэлевантнай ролі. Важнейшай у гэтым пляне была традыцыйная супярэчнасьць паміж заможнымі сялянамі й чыноўнікамі, якія прадстаўлялі цэнтральную адміністрацыю абсалютысцкай дацкай дзяржавы, мовай якіх была дацкая. Аднак вялікая частка гэтых чыноўнікаў атаясамлівалася з Нарвэгіяй ды ў 1814 г. стаяла на чале руху за яе аўтаномію альбо незалежнасьць. Антаганізм паміж заможнымі сялянамі й чыноўнікамі ў выніку гэтага на пэўны час атрымаў характар нацыянальна дэзынтэгравальнага фактара, так што нарвэскія заможныя сяляне ўключыліся ў нацыянальны рух толькі празь некалькі дзесяцігодзьдзяў¹⁴.

Хоць кожнае абагульненьне й будзе мець у значнай меры гіпатэтычны характар, нягледзячы на гэта, можна назіраць пэўныя асноўныя характарыстыкі. Сялянства толькі зрэдку падключалася да фазы В нацыянальнага руху. Так было ў эстонскім, літоўскім ды, бадай што, заходнеўкраінскім выпадках. Адносіны сялянства да памешчыкаў, калі тыя належалі да дзяржаўнай нацыі альбо да паноўнай клясы, набылі нацыянальна рэлевантны характар звычайна толькі зь пераходам да фазы С, што было ў пэрыяд, які звычайна храналягічна наставаў пасьля поўнай адмены прыгону. Паводле вышэй пададзенага чэскага прыкладу, тое самае датычыць і ўдзелу ірляндзкіх (пасьля 1880 г.), славенскіх ды славацкіх сялян у фазе С сваіх нацыянальных рухаў.

Прычынай такога спозьненага «пераходу» сацыяльнай супярэчнасьці ў форму нацыянальных патрабаваньняў быў перш за ўсё камунікацыйны бар’ер: такая трансфармацыя патрабуе здольнасьці да абстракцыі ды гэтаксама пэўнага ўзроўню адукаванасьці. Пакуль сяляне не атрымалі пэўнай адукацыі й гаспадарылі без рэгулярных рынкавых повязяў, іх удзел у нацыянальным руху абмяжоўваўся выключнымі выпадкамі. Толькі больш інтэнсіўнае ўключэньне ў рынак і школьная адукацыя далі ім магчымасьць браць удзел у нацыянальнай дзейнасьці. А супярэчнасьць «фэадальны памешчык — прыгонны» набывала ўжо форму нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьці хутчэй як успамін пра былы прыгнёт.

Неабходна ўлічыць яшчэ адзін фактар, якім быў мэнтальны бар’ер у сьвядомасьці вясковага насельніцтва. Лідэры нацыянальнага руху арыентавалі сваю агітацыю на зьмену існага становішча: гэтакая арыентацыя была проста дадзеная самой сутнасьцю руху. Формы й кірункі такой перамены фармуляваліся мовай нацыянальных патрабаваньняў, напэўна, мала зразумелых сялянам, якія да таго ж маглі дзейнічаць контрапрадукцыйна. Прапанова новай тоеснасьці з пэрсаналізаваным народам для селяніна, які яшчэ мэнтальна быў моцна ўкаранёны ў патрыярхальныя й патрыманіяльныя сувязі, здавалася хутчэй падазронай. Нагадаем, што традыцыйныя антыфэадальныя сялянскія рухі былі звычайна барацьбой за «старыя правы», а не за новы сьвет. А вось нацыянальная тоеснасьць уяўляла зь сябе менавіта перамену, ліквідацыю старых легітымнасьцяў і надыход «новых правоў». Таму было вельмі важна, як да гэтай альтэрнатыўнай новай тоеснасьці паставіліся тыя, хто меў непасрэдны ўплыў на сялян: духавенства. Нацыянальная актывізацыя сьвятароў, калі такая адбылася, тым ня менш, была толькі ўскосна зьвязанай з супярэчнасьцю паміж сялянамі й буйнымі памешчыкамі, а мела свае карані ў іншым нацыянальна рэлевантным антаганізьме, якому ў гэтым разьдзеле яшчэ будзе прысьвечаная ўвага.

Тыпова «нацыянальным» лічыцца часам іншы антаганізм інтарэсаў: супярэчнасьць паміж нованароджанай клясай прадпрымальнікаў, буйных камэрсантаў, банкіраў, то бок буржуазіі, ды старым сьветам фэадальнай рэглямэнтацыі. У гэтым выпадку справа таксама датычыць дэдукцыі, якая толькі ў абмежаванай ступені адпавядае рэчаіснасьці. У першую чаргу неабходна прыняць той факт, што ў сацыяльным складзе большасьці непаноўных этнічных групаў буржуазія наагул не была прадстаўленай; мы яе там ня знойдзем нават у той пэрыяд, калі нацыянальны рух уступіў у сваю фазу В.

Супраціў упэўненай у сабе гандлёвай буржуазіі абсалютысцкай дзяржаве стаў складовай часткай нацыянальнай праграмы й мабілізацыйнай нацыянальнай матывацыяй уласна толькі ў нарвэскім народным руху. Нарвэскія гандляры не былі задаволеныя ні мытнай, ні падатковай палітыкай дзяржавы ды адчувалі сябе пакрыўджанымі, бо фінансавыя трансакцыі канцэнтраваліся ў сталіцы, Капэнгагене. Таму яны патрабавалі заснаваньня нарвэскага банку й фінансавай самастойнасьці для Нарвэгіі, а ў гэтай сувязі лягічна, што з самага пачатку яны ўдзельнічалі ў нацыянальным руху. Такі падыход падзялялі, зразумела, таксама вядучыя адвакаты, зьвязаныя інтарэсамі з прадпрымальнікамі¹⁵.

Удзел каталёнскай буржуазіі ў нацыянальным руху ўжо ня быў такім адназначным. На пачатку фазы В яна арыентавалася пангішпаністычна ды толькі з нарастаньнем посьпехаў нацыянальнай агітацыі яе падыход часткова зьмяніўся. Справа ў тым, што паміж каталёнскімі прадпрымальнікамі й гішпанскай дзяржавай адносіны былі двухсэнсоўнымі: з аднаго боку, тут мела месца антыпатыя да мадрыдзкага цэнтралізму, а з другога — каталёнская буржуазія квітнела менавіта дзякуючы сваёй прыналежнасьці да гішпанскай дзяржавы. Таму калі тая й пачала ўдзельнічаць у каталёнскім руху, то гэта не было матывавана настолькі спэцыфічна прадпрымальніцкімі інтарэсамі, як хутчэй рэгіянальным супрацівам да цэнтру¹⁶.

У некаторых іншых выпадках можна сказаць, што ролю буржуазіі як антыфэадальнай сілы ўзялі на сябе іншыя сацыяльныя групы й слаі. У грэцкім нацыянальным руху гэта былі фанарыёты, частка зь якіх сапраўды зьяўлялася буйнымі камэрсантамі. Сярод лідэраў сэрбскага супраціву Асманам гандляры таксама складалі важны элемэнт, хоць наўрад ці можна сьцьвярджаць, што вырашальнай матывацыяй іх барацьбы быў менавіта гандлёвы інтарэс. Падтрымка падрыхтоўкі баўгарскага супраціву таксама часткова была ў руках буйных гандляроў, якія дзейнічалі ў замежжы.

Большасьць нацыянальных рухаў змагла абаперціся на больш-менш шматлікую групу прадпрымальнікаў толькі падчас фазы С. Праграма паступовага дапаўненьня сацыяльнага складу фармаванага народу, зразумела, уключала ў сябе й буржуазію, якая звычайна рэкрутавалася з шэрагаў дробных самастойных вытворцаў. Тым ня менш, яны складалі групу са своеасаблівымі інтарэсамі, якім яшчэ трэба будзе прысьвяціць увагу. Шлях да самавызначэньня й да дзяржаўнасьці быў асабліва абумоўлены паўнатой сацыяльнай структуры, а таксама ўдзелам буржуазіі ў нацыянальным руху. У сувязі з тым, што фармаваньне нацыяў скончылася толькі ў пэрыяд, калі ўсясьветны рынак ужо склаўся, а капітал ва ўсё большай ступені рабіўся транснацыянальным, відавочна, што ўзьнікала пэўная «шызафрэнія» інтарэсаў, якая, праўда, далёка не была спэцыфікай нацыянальных рухаў. Сутыкненьне тэндэнцыі да моўнай уніфікацыі рынку, на якім уладарыць нацыянальная буржуазія, з тэндэнцыяй да сусьветнага транснацыянальнага капіталізму было таксама крыніцай супярэчлівасьці падыходу сацыял-дэмакратыі да нацыянальнага руху¹⁷.

Некаторыя аўтары зьвязваюць уключэньне сялянства ў нацыянальны рух са стварэньнем нацыянальнай буржуазіі. Толькі пасьля ўтварэньня нацыянальнай «сярэдняй клясы» ды пераходу ў яе рукі кіраўніцтва нацыянальным рухам можна было здабыць для гэтага руху й масы колішніх прыгонных, багатая частка зь якіх ва ўмовах капіталізму паступова рабілася таксама прадпрымальніцкай клясай¹⁸.

Дык вось, праблематыку інтарэсаў сучасных прадпрымальнікаў нельга аддзяліць ад старых сярэдніх слаёў вёскі й гораду. Уласна кажучы, таксама нельга не заўважыць, што менавіта гарадзкое «старое сярэдняе саслоўе» адыгрывала ў некаторых нацыянальных рухах больш выразную ролю, чым сама буржуазія. Таму трэба дашуквацца спэцыфічных супярэчнасьцяў, якія маглі набыць нацыянальна рэлевантны характар у пэрыяд фазаў В і С нацыянальных рухаў.

Калі надыход індустрыялізацыі й нараджэньне сучаснай буржуазіі былі перадусім справай элітаў дзяржаўнага народу, а прадстаўнікі непаноўных этнічных групаў спрычыняліся да яе толькі адзінкава ды пры ўмове асыміляцыі, паўстае пытаньне, ці ня мела ў гэтым выпадку нацыянальна рэлевантная супярэчнасьць інтарэсаў нейкай «заменнай ролі». Замест пошукаў такой супярэчнасьці інтарэсаў у рэакцыі прадпрымальнікаў на старыя парадкі зьвернемся да супярэчнасьцяў, якія ўзьнікалі з прычыны рэакцыі на зьяўленьне прадпрымальнікаў й надыход капіталізму. Сьпярша гаворка канкрэтна пойдзе пра супярэчнасьць паміж рамесьніцкай дробнай вытворчасьцю ды прамысловай буйнатаварнай вытворчасьцю, у якую, зразумела, неабходна ўключыць таксама супярэчнасьць паміж дробным мясцовым гандлем і буйной камэрцыяй.

Тэарэтычна справа датычыць адносінаў, якія лёгка апісваюцца. Дробны рамесьнік альбо гандляр, які належаў да непаноўнай этнічнай групы, ад пэўнага часу пачаў адчуваць пагрозу з боку нарастаючага буйнога гандлю ды распачатай буйнатаварнай вытворчасьці ў мануфактурах, а пасьля на заводах і фабрыках. Элемэнтарнай рэакцыяй на такую пагрозу былі вядомыя пратэсты цэхавых рамёстваў супраць заснаваньня мануфактураў, якія належаць да катэгорыі антымадэрнісцкай сацыяльнай барацьбы. Аднак калі толькі гэтая супярэчнасьць суправаджалася моўнымі альбо этнічнымі адрозьненьнямі — буйная вытворчасьць і буйны гандаль звычайна ўжывалі ў зносінах дзяржаўную нацыю й мову, — узьнікалі ўмовы, якія былі спрыяльнымі дзеля водгуку на нацыянальную агітацыю.

Гэты антаганізм мог стацца нацыянальна рэлевантным пры дзьвюх перадумовах. Першай перадумовай была прадстаўленасьць рамесных дробных вытворцаў і дробных гандляроў у сацыяльным складзе непаноўнай этнічнай групы, а другой — пачатак буйной мануфактурнай вытворчасьці (ды пры гэтым, магчыма, і індустрыялізацыі) на тэрыторыі дадзенай дзяржавы. Абедзьве, канечне, зь цягам часу зьмяняліся: тады як у пачатку фазы В шмат у якіх выпадках рамесьнікі мелі сярод прадстаўнікоў этнічнай групы нязначную долю, гэтая доля падчас фазы С узрасла. Зрэшты, індустрыялізацыя таксама большасьцю пачала праяўляцца толькі ў той час, калі нацыянальны рух ужо меў форму масавага. Аднак трансфармацыя адбывалася й з самімі рамесьнікамі: шмат хто зь іх на працягу фазы С сам станавіўся прадпрымальнікам, узьнімаўся з шэрагаў бедных мяшчанаў у дробную буржуазію, не зьмяняючы сваёй этнічнай прыналежнасьці. А супярэчнасьць паміж малым і вялікім рынкам ператваралася ў барацьбу за «нацыянальны рынак»¹⁹.

Падчас фазы В нацыянальна актывізацыйны ўплыў гэтай супярэчнасьці праявіўся толькі ў некаторых нацыянальных рухах. У агульных рысах нам добра вядома ўзьдзеяньне гэтай супярэчнасьці ў чэскім выпадку, аднак у канкрэтных дэталях яна дасьледавана недастаткова. Ужо з 2-й пал. XVIII ст. у некаторых вобласьцях мануфактурная вытворчасьць расла настолькі, што пагражала дабрабыту мясцовага рамяства. Аднак толькі ў 30-я ды асабліва ў 40-я гг. ХІХ ст. гэтая пагроза была «перакладзеная» на мову нацыянальнага інтарэсу: вялікі нямецкі рынак пагражаў чэскаму дробнаму рамесьніку й гандляру, якія абараняліся каардынаванай дзейнасьцю на глебе нацыянальнага руху.

Калі ў другой палове стагодзьдзя з шэрагаў гэтага ўжо нацыянальна актывізаванага чэскага мяшчанства пачалі вылучацца дробныя прадпрымальнікі, яны захавалі свой антынямецкі азарт, хоць інтарэсавы фон супярэчнасьці й быў крыху адрозным. Гаворка ўжо не ішла пра абарону мясцовага рынку ад навалы сучаснай вытворчасьці, хоць такая абарона вэрбальна падкрэсьлівалася, а пра пазыцыі на вялікім рынку, які са значнай дозай мэтафарычнай недакладнасьці ды перабольшаньня называўся нацыянальным рынкам. Захаваліся таксама пэўныя стэрэатыпы. Калі чэскі рамесьнік у пэрыяд фазы В лічыў буйных камэрсантаў і фабрыкантаў сваімі эксплюататарамі, то гэтае адчуваньне ён перанёс і ў пазьнейшыя часы: чэскі дробны прадпрымальнік атаясамліваў таксама свайго нямецкамоўнага канкурэнта ня толькі з чужой паноўнай клясай, але й зь дзяржавай, якую ўжо ягоныя бацькі, дробныя рамесьнікі, лічылі інстытутам прыгнятальніцкім ды эксплюататарскім²⁰.

Як было сказана раней, намер стварыць уласную нацыянальную буржуазію быў складовай часткай латыскай нацыянальнай праграмы ўжо на парозе фазы В. Складанасьць, праўда, заключалася ў тым, што гарадзкія рамёствы былі закрытыя перад выхадцамі з латыскага (падобна як і эстонскага) этнасу, прычым нават пасьля вызваленьня сялян на парозе ХІХ ст. Латышы знаходзілі сабе месца часткова ў вясковым рамястве, а часткова ў галінах, якія не падпадалі пад цэхавы нагляд, як, напрыклад, караблебудаваньне й гандаль. Апрача таго, латыскім патрыётам удалося выкарыстаць паслабленьне цэхавай рэглямэнтацыі пасьля рэформаў Аляксандра ІІ. Вынікам стаў той характэрны факт, што ўжо ў 80-я гг. латыскія (ды часткова эстонскія) прадпрымальнікі валодалі вялікай колькасьцю гандлёвых караблёў у Рыскай затоцы. Латышы ўжо мелі таксама «сваіх» памешчыкаў і фабрыкантаў. З гэтага пэрыяду латыскі нацыянальны рух абапіраўся на падтрымку нацыянальна актывізаваных прадпрымальнікаў, якія дамагаліся раўнапраўнага альбо нават пераважнага становішча ў дачыненьні да сваіх нямецкіх канкурэнтаў²¹.

Эстонскі нацыянальны рух здолеў абаперціся на нацыянальную буржуазію толькі двума-трыма дзесяцігодзьдзямі пазьней, чым латыскі рух. Затое вельмі хутка здабыў моцную базу сярод рамесьнікаў у Таліне ды ў дробных правінцыйных гарадох, дзе выразна дзейнічаў супраціў буйным нямецкім прадпрымальнікам як нацыянальна мабілізацыйны фактар. Так, рамесьнікі мелі дачыненьне да дасягненьня эстонскай перавагі ў большасьці гарадоў, да разьвіцьця гарадзкой грамадзкай дзейнасьці ды інш. Зь іншага боку, спроба арганізацыі на парозе 80-х гг. у Таліне групы эстонскіх буйных камэрсантаў, якія б займаліся прадпрымальніцтвам падобна да латышоў у марскім гандлі, мела толькі кароткачасовы посьпех²².

Хоць абсалютная большасьць сярэдніх слаёў у фінскіх гарадох была швэдзкамоўнай, там узьнікла таксама колькасна й эканамічна слабая група фінскіх рамесьнікаў і дробных прадпрымальнікаў. Іх адносіны да заможных і самаўпэўненых швэдзкіх сярэдніх слаёў ужо падчас фазы В фінскага нацыянальнага руху набылі характар нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьці, хоць і неабходна мець на ўвазе, што значэньне рамесьнікаў у фінскім нацыянальным руху ў параўнаньні з чэскім выпадкам было адносна вельмі нізкім²³. Падчас фазы С у гаспадарчым жыцьці ў барацьбе са швэдамі прабівалі сабе дарогу таксама фінскія буйныя прадпрымальнікі. Змаганьне за пашырэньне (а ў пэрыяд русіфікацыі й проста за захаваньне) фінскай эканамічнай аўтаноміі з уласнымі мытамі й валютай ужо ня толькі можна залічваць да катэгорыі прэстыжных палітычных патрабаваньняў, але гэтаксама акрэсьліць праявай барацьбы за нацыянальны рынак, тады, праўда, ня супраць швэдзкай паноўнай нацыі, а супраць расейскай мультыэтнічнай імпэрыі. У гэтым пляне інтарэс прадпрымальнікаў абедзьвюх нацыянальнасьцяў быў агульным.

На пачатку флямандзкага нацыянальнага руху ў Фляндрыі адбывалася сур’ёзная гаспадарчая крыза, якая ахапіла ды шмат дзе наўпрост руйнавала перадусім дробную традыцыйную тэкстыльную вытворчасьць. У сувязі з франкафонным характарам бэльгійскай дзяржавы, якая ўзьнікла нядоўга дагэтуль (1831 г.), можна было б чакаць, што гэтая крыза стане крыніцаю выразнай нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьці, якая паскорыць уключэньне старога сярэдняга саслоўя ў нацыянальны рух. Калі гэтага не адбылося, то тлумачэньне трэба шукаць у дзьвюх акалічнасьцях. Крыза не ахапіла ўсе флямандзкамоўныя гарады, а толькі некаторыя фляндрыйскія гарады, тады як, напрыклад, у Антвэрпэне сытуацыя была зусім іншай. Па-другое, гаспадарчую крызу ў Фляндрыі адчувалі на сабе ня толькі рамесьнікі, але таксама франкафонная буржуазія ды гарадзкія вярхі, так што лініі падзелу нельга было праводзіць паралельна з моўным падзелам²⁴. У гэтай сувязі неістотна, што вядомая брусэльская рэвалюцыя жніўня 1830 г. была, між іншага, матываваная супярэчнасьцю інтарэсаў паміж франкафоннай бэльгійскай буржуазіяй і гандлёвай (паўночна-)нідэрляндзкай буржуазіяй, перавага якой была кадыфікаваная рашэньнем Венскага кангрэсу 1815 г.²⁵.

Пачатак басконскага нацыянальнага руху прыпадае на пэрыяд, які вызначаецца ня толькі стратай старых фэадальных правоў па паразе другога паўстаньня карлістаў (1847—1849), але таксама пачаткам працэсу індустрыялізацыі. Новая прадпрымальніцкая кляса, буржуазія, цалкам арыентавалася на гішпанскую дзяржаву й была этнічна гішпанскай. Вялікая частка карэнных дробных вытворцаў з гарадоў, наадварот, ад індустрыялізацыі пацярпела, а гэта паскорыла іх зварот да нацыянальнага руху²⁶. Індустрыялізацыя ў Брэтані не магла мець падобнага нацыянальна мабілізацыйнага ўзьдзеяньня, таму што там пацярпела франкафонная дробная буржуазія, якая адхіляла брэтонскія эмансыпацыйныя імкненьні²⁷.

Дробная буржуазія як спадчыньнік «старой сярэдняй клясы» дробных гарадзкіх вытворцаў у пэрыяд мадэрнізацыі трапіла да ўнутрана супярэчлівага становішча. З аднаго боку, яна абаранялася ад індустрыялізацыі ды зьвязанага зь ёю абмежаваньня старой рамесьніцкай цэхавай выключнасьці, зь іншага боку, сама спрычынялася да гаспадарчага росту, да разьвіцьця паслугаў ды была зацікаўленая і ў палітычнай дэмакратызацыі. Гэту двухсэнсоўную ролю яна адыгрывала ўласна як у сытуацыі дзяржаўных народаў, так і ў сытуацыі нацыянальных рухаў²⁸. Розьніца была ў тым, што ў спэцыфічных умовах некаторых нацыянальных рухаў, як, напрыклад, у чэскім руху, менавіта дробная буржуазія атрымала ў нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьці выдатную матывацыю для нацыянальнай дзейнасьці.

Барацьба за «нацыянальны рынак» мае, канечне, свае больш агульныя парамэтры, якія выцякаюць з таго агульнавядомага факту, што кожная мультынацыянальная імпэрыя была структурай, заснаванай на адносінах паміж цэнтрам і правінцыяй. На падставе гэтага факту шэраг палітыкаў і сацыёлягаў фармуляваў тэарэтычныя мадэлі, якія маюць адну агульную рысу: праводзяць паралель паміж апазыцыяй пэрыфэрыі супраць цэнтру ды фармаваньнем нацыі ва ўмовах непаноўнай этнічнай групы. Нацыянальны рух па гэтай канцэпцыі матывуецца супрацівам да несправядлівых патрабаваньняў цэнтру ў дачыненьні да адсталай, але самасьвядомай правінцыі, якая ляжыць на гаспадарчай альбо палітычнай пэрыфэрыі дзяржаўнага народу²⁹.

Ужо чвэрць стагодзьдзя таму нарвэскі палітоляг С. Рокан (S. Rokkan) аналізаваў народатворчыя працэсы ў Эўропе й акрэсьліў нацыянальны рух праявай альбо вынікам дыфэрэнцыяцыі інтарэсаў правінцыі супраць цэнтру. Вырашальным зваротным пунктам тут быў надыход індустрыялізацыі, якая радыкальна зьмяніла традыцыйныя стасункі паміж правінцыяй і цэнтрам. Калі такое адрозьненьне спалучалася з адрозьненьнем этнічным, яна дзейнічала як народатворчы працэс³⁰. На гістарычным матэрыяле нацыянальна стымуляцыйную ролю гэтага антаганізму пацьвердзіў амэрыканскі сацыёляг М. Гэхтэр (M. Hechter). На прыкладзе кельцкіх «ускраінных» краёў Вялікай Брытаніі ён даказаў, што ў выніку індустрыялізацыі й мадэрнізацыі ўзмацнілася памкненьне цэнтру — калі той заставаўся гэтаксама эканамічным цэнтрам — вызначаць разьвіцьцё ў правінцыях, што аб’ектыўна азначала ўзмацненьне няроўнасьці паміж цэнтрам ды правінцыяй. Ядро правінцыйных элітаў апынулася ў падпарадкаваным становішчы, а гэта матывавала іх да ўспрыманьня й падтрымкі думкі, што іх этнічная група заслугоўвае стварэньня самабытнай нацыянальнай культуры³¹.

Перадумовай тут, напэўна, былі этнічныя адрозьненьні паміж насельніцтвам правінцыі й дзяржаўным народам. Супраціў правінцыі да цэнтралізму ды выведзеныя адсюль палітычныя й сацыяльныя патрабаваньні былі будзённай справай у монаэтнічных дзяржавах, як, напрыклад, Нідэрляндах, Францыі, Італіі ці Нямеччыне. Аднак гэты супраціў заставаўся на ўзроўні канфліктаў унутры той самай нацыянальнай супольнасьці. Нацыянальна рэлевантным ён часам станавіўся ўжо са значным спазьненьнем ды напэўна ня можа лічыцца вырашальнай ці нават адзінай прычынай посьпеху ўсіх нацыянальных рухаў³².

Выразную нацыянальна мабілізацыйную ролю гэтая супярэчнасьць адыгрывала там, дзе ў гульню ўваходзіла «правінцыя» з выразна вызначанымі інтарэсамі, як гэта было ў Нарвэгіі, Вугоршчыне ці Ірляндыі. Аднак прыклад гэтых трох нацыянальных рухаў адначасова можа нам пацьвердзіць, зь якімі складанасьцямі мы павінны лічыцца пры аналізе ролі супярэчнасьці інтарэсаў паміж цэнтрам і правінцыяй. Справа ў тым, што такая супярэчнасьць магла нарадзіцца толькі пасьля таго, як нехта сфармуляваў, пра якія «інтарэсы правінцыі», уласна кажучы, ідзе размова. Такімі «прэс-сакратарамі» маглі, канечне, быць толькі тыя, чыя сфэра інтарэсаў таксама датычыла цэнтру, то бок выходзіла за рамкі пэрыфэрыі, гэта значыць практычна толькі прадстаўнікі прадпрымальніцкіх альбо палітычных элітаў, як, напрыклад, гандлёвая буржуазія й камэрсанты ў Нарвэгіі ці шляхта ў Вугоршчыне. Паказальна, што ў ірляндзкім нацыянальным руху такога слоя неставала ды сьпярша яго падмяняла сабою хіба што каталіцкая царква: характэрна, што ірляндзкаму руху за Repeal (анг. — адмена. — заўв. перакл.) на пачатку ХІХ ст. папярэднічала барацьба за раўнапраўе каталікоў.

Аднак большасьці непаноўных этнічных групаў сьпярша бракавала грамадзкага слоя, які б мог ці хацеў прадстаўляць свае інтарэсы ня толькі ад імя правінцыі, але таксама ад імя народу. Інакш кажучы, супраціўленьне гаспадарчай, гандлёвай, падатковай ды іншай палітыцы цэнтру ў гэтых выпадках фармулявалася менавіта як інтарэс правінцыі, якую рэпрэзэнтавалі прадстаўнікі дзяржаўнага народу (нямецкія прадпрымальнікі ў Чэхіі, франкафоны ў Фляндрыі) альбо прынамсі не-прадстаўнікі непаноўнай этнічнай групы (напрыклад, нямецкія эліты ў балтыйскіх правінцыях).

Новая сытуацыя склалася пасьля таго, як нацыянальны рух уключыў у сваю праграму патрабаваньне «самавызначэньня», то бок аўтаноміі. Падчас гэтай фазы нацыянальнага руху гаспадарчыя патрабаваньні пэрыфэрыі сталіся нейкім дапаможным элемэнтам палітычных патрабаваньняў. Права вырашаць унутраныя справы нацыянальнай аўтаномнай тэрыторыі ўключала ў сябе таксама прыняцьце эканамічных рашэньняў. Аднак у той самы час спасылка на спэцыфіку гаспадарчых інтарэсаў пэрыфэрыі, на яе занядбаньне цэнтрам, стала дзейснай прыладай нацыянальнай агітацыі ва ўласных шэрагах. На пэўнай ступені адукаванасьці масы ўжо былі здольныя ўспрыняць абстракцыю агульнага «нацыянальнага», гэта значыць тэрытарыяльнага гаспадарчага інтарэсу супраць цэнтру. Пасьля таго, як нацыянальная супольнасьць поўнасьцю сфармавалася, яна мела ўжо й свае гаспадарчыя эліты, якія выказвалі інтарэс нацыянальна дэфінаванай пэрыфэрыі ня толькі ад імя абстрактнай нацыянальнай супольнасьці, але перадусім ад імя канкрэтнай групы інтарэсаў ці клясы, якая была складовай часткай гэтакай нацыянальнай супольнасьці³³.

Супраціў правінцыі цэнтру ня меў на працягу нацыянальнага руху заўсёды й паўсюдна аднолькавай важнасьці. Як толькі лідэры нацыянальнага руху змаглі абаперціся на поўны сацыяльны склад свайго народу, супярэчнасьць паміж правінцыяй і цэнтрам стала сапраўды нацыянальна рэлевантнай. Хоць гэтае напружаньне на працягу фазы С лёгка адкрывала прастору маніпуляцыям і залішняму перабольшваньню сур’ёзнасьці супярэчнасьцяў, яно адначасова падпарадкоўвалася прынцыповым аб’ектыўным мэханізмам гаспадарчага разьвіцьця. Так, пры крызавых сытуацыях, якія ўзьнікалі ў гаспадарчай сфэры, абвастраліся адносіны паміж правінцыяй, то бок нацыянальным рухам, і цэнтрам. Беспрацоўе, рост цэнаў, цяжкасьці са збытам у замежжы — усё гэта можна было акрэсьліць слушна ці няслушна вынікам эгаістычнай палітыкі цэнтру (г. зн. паноўнага народу) за кошт пэрыфэрыі³⁴. Толькі ў такім кантэксьце можна казаць пра праявы барацьбы за «нацыянальны рынак».

Адносіны пэрыфэрыі з цэнтрам былі адносінамі двухбаковымі, і іх нельга, зразумела, рэдукаваць да прэтэнзіяў, якія высоўваліся з боку пэрыфэрыі. Шмат залежала ад моцы цэнтру ды ад вызначальнасьці пэрыфэрыі. Магчымасьць фармуляваць інтарэс пэрыфэрыі як нацыянальна рэлевантны зьніжалася там, дзе пэрыфэрыя была настолькі этнічна зьмяшанай, што зь цяжкасьцю фармуляваліся патрабаваньні ад імя нацыянальна дэфінаванай тэрыторыі. Гэта была ня толькі праблема чэскіх земляў, але таксама Літвы, басконскіх правінцыяў ды, зразумела, большасьці балканскіх краінаў. Таму ў гэтых вобласьцях больш важнае нацыянальна інтэгравальнае значэньне мелі іншыя нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці інтарэсаў. Тое ж самае адносіцца да нацыянальных рухаў, чыя нацыянальная тэрыторыя хоць і мела палажэньне пэрыфэрыі, аднак не вызначалася дакладна, таму што не ўтварала ні адміністрацыйнай, ні гістарычнай адзінкі (славацкая, украінская тэрыторыя), альбо, наадварот, уключала ў сябе часткі некалькіх такіх адзінак (славенская тэрыторыя).

Шмат залежала таксама ад інтэнсіўнасьці й структуры адносінаў паміж цэнтрам і правінцыяй. Калі ўдалося выклікаць сярод насельніцтва агульную ўпэўненасьць у выгаднасьці зьвязанасьці з цэнтрам, гэта пачало ўзьдзейнічаць як фактар падаўленьня супярэчнасьці інтарэсаў, а разам з гэтым іх нацыянальнай рэлевантнасьці. У гэтым, безумоўна, адна з прычынаў паразы валійскага й шатляндзкага сэцэсіянізму. Ірляндзкі прыклад, наадварот, пацьвярджае, што нацыянальная самабытнасьць там набыла сярод мэтаў нацыянальнага руху прыярытэт у дачыненьні да выгадаў, якія вынікалі з залежнасьці пэрыфэрыі ад цэнтру. Гэта ня быў адзінкавы выпадак: аддзяленьне Нарвэгіі ад Даніі (1813—1814 гг.) таксама прынесла краіне гаспадарчыя нявыгады ды фінансавую крызу³⁵. Двухбаковая эканамічная выгаднасьць суіснаваньня паміж цэнтрам і пэрыфэрыяй была, зрэшты, таксама часта ўжываным аргумэнтам дзеля захаваньня аўстра-вугорскай манархіі. На карысьць сэцэсіі вырашалі іншыя фактары, і ім не перашкодзіў нават той факт, што пэрыфэрыя зь цягам часу пачала капіяваць цэнтар, пачала ствараць ягоны «люстэркавы адбітак»: аднолькавую сацыяльную структуру, падобнае дзяржаўнае кіраваньне, падобныя звычаі³⁶.

У сукупнасьці можна сказаць, што роля супярэчнасьці паміж пэрыфэрыяй і цэнтрам у нацыянальных рухах магла быць рознай, і яе ні ў якім разе нельга перабольшваць, ня кажучы ўжо пра яе абсалютызацыю. Хоць гаспадарчыя патрабаваньні й інтарэсы пэрыфэрыі фармуляваліся як нацыянальныя патрабаваньні адносна часта, водгук на іх сярод прадстаўнікоў непаноўнай этнічнай групы зусім ня мусіў быць працяглы час масавым. Пры гэтым неабходна адрозьніваць тыя інтарэсы пэрыфэрыі, якія звычайна былі інтарэсам якойсьці сацыяльнай групы ці клясы, ад факту адсталасьці пэрыфэрыі ў цэлым, які стаў нацыянальна рэлевантным толькі тады, калі прадстаўнікі стваранай нацыянальнай супольнасьці яго ўсьвядомілі. Аднак тады трэба паставіць пытаньне, у якой меры мае рацыю Л. Л. Снайдэр (L. L. Snyder), акрэсьліваючы «нацыяналізм» прадуктам «тэрытарыяльнага імпэратыву», які зьяўляецца элемэнтарным жывёльным інстынктам чалавечага роду³⁷.

Тэрытарыяльны інтарэс уступаў у шэраг нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў таксама ў форме стасунку паміж горадам і вёскай. Усеагульна дзейнічае правіла, што горад у вачох селяніна быў чымсьці чужародным, калі не варожым. Хоць наведваньне гарадзкога рынку зрабілася непазьбежнай складовай часткай вясковай штодзённасьці ў бальшыні краінаў Эўропы, аднак гэтым самым напружаньне хутчэй узмацнілася ды перарасло ў супярэчнасьць паміж гандляром і дробным вытворцам, паміж лёгкай сялянскай працай і складанай працай рамесьніка. Для нашай праблематыкі ня ёсьць вырашальным фактарам тое, у якой ступені справа тут датычыла рэальна існага антаганізму альбо напружаньня, а ў якой — узьдзеяньня стэрэатыпаў, якія дзейнічалі здаўна.

Тады як у сытуацыі дзяржаўнага народу адносіны вёскі й гораду належаць да структуры сацыяльных адносінаў і супярэчнасьцяў унутры адзінай нацыянальнай супольнасьці, у выпадку нацыянальнага руху яны сталі нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьцю адразу ў дзьвюх мадыфікацыях:

a) гарады нацыянальна адрозьніваліся ад вёскі;

b) нацыянальна актыўныя гарады ў нацыянальным пляне супадалі зь вёскай.

У першым выпадку, калі горад альбо яго вышэйшы й сярэдні слаі адрозьніваліся ад навакольных сялян, нацыянальная агітацыя сярод вясковага насельніцтва магла ў пэўнай ступені выкарыстаць гэтую сытуацыю пры фармуляваньні сацыяльных мэтаў. Нацыянальны рух хацеў дапамагчы сялянам пазбыцца залежнасьці ад гарадоў, з аднаго боку, тым, што дапаможа ім арганізаваць суполкі па інтарэсах і каапэратывы, а зь іншага — тым, што будзе ад іх імя патрабаваць ад ураду адпаведнай законнай карэктоўкі падатковага цяжару, рынкавага й цэнавага нагляду, доступу да адукацыі і г. д. Аднак у выразна нацыянальнай форме гэтыя патрабаваньні можна знайсьці даволі рэдка — перадусім у літоўскім і ўкраінскім, а пасьля й беларускім народных рухах³⁸. Беларускі ды яшчэ ў большай ступені брэтонскі этнасы заставаліся, трэба сказаць, па-за дасягам нацыянальнай агітацыі. Гарады ў Брэтані былі франкафоннымі й пакуль не зрабіліся ачагамі рэгіяналізму, яны былі сялянам антыпатычнымі. Нацыянальная агітацыя праходзіла ад імя своеасаблівай ідэалізаванай вёскі без прэтэнзіі на здабыцьцё гарадоў³⁹.

У абмежаванай меры падобную ролю адыгрывала супярэчнасьць паміж нямецкім горадам і славенскамоўнай вёскай у Аўстрыі альбо зноў жа нямецкім горадам і польскамоўнай вёскай у Вялікапольшчы, аднак істотнае адрозьненьне палягала на тым, што ў час нацыянальнага руху гарады рабіліся славенскімі ці польскімі. Гэта адпавядала таксама мэтам нацыянальнага руху, так што ў час фазы С супярэчнасьць паміж вёскай і горадам адышла ўжо на задні плян, а ў ролі нацыянальна мабілізацыйнага антаганізму яе замяніла вышэй памянёная супярэчнасьць паміж дробнымі вытворцамі ды буржуазіяй. Зрэшты, падобным чынам выглядалі адносіны паміж першапачаткова нямецкімі гарадамі ў Лівоніі й Эстоніі ды іх латыскім альбо эстонскім навакольлем.

Больш складанай была сытуацыя там, дзе ваколіцы гарадоў насялялі ня толькі прадстаўнікі непаноўнай этнічнай групы, але й сяляне, якія належалі да таго самага этнасу, што й насельніцтва гарадоў. Міграцыя ў гарады ў гэтым выпадку мела падвойную этнічную крыніцу, таму не адбывалася зьмены нацыянальнага характару гарадоў у выніку ўрбанізацыі ў такой самай меры, як там, дзе навакольле гарадоў насяляла выключна непаноўная этнічная група. Так гэта было ва ўзьбярэжных вобласьцях Фінляндыі, у пагранічных вобласьцях Чэхіі й Маравіі, на славацка-вугорскім этнічным памежжы, у Банаце, Заходняй Прусіі.

Той факт, што з усіх нацыянальных рухаў супярэчнасьць паміж вёскай і горадам захавала выбітнае палажэньне ў нацыянальнай праграме й падчас фазы С толькі ў Літве ды заходняй Украіне, заслугоўвае кароткага тлумачэньня. Ключ да высьвятленьня неабходна шукаць у такім факце, што гарады ў вобласьці ад Курляндыі на поўначы аж да Букавіны на поўдні мелі моцную габрэйскую меншасьць, якая часам нават складала найбольш шматлікую частку зьмяшанай польска-нямецкай гарадзкой абшчыны. Апрача таго, урбанізацыя, хоць тая й тут мела месца, была слабай. Таму габрэйскае насельніцтва, якое мела высокія тэмпы прыросту й складала ня толькі сярэднія, але й ніжэйшыя слаі насельніцтва гарадоў, задавальняла патрэбу новых гарадоў у вытворчасьці, гандлю ды паслугах. Таксама сярод мігрантаў зь вёскі габрэі складалі істотную частку, калі ня большасьць. У сувязі з тым, што габрэйскія абшчыны амаль не асыміляваліся ды й самі таксама не маглі нікога асыміляваць, гарады ў літоўскім, беларускім і ўкраінскім рэгіёнах і надалей захавалі свой этнічна «чужы» характар, г. зн. іх нацыянальны характар не зьмяняўся ў выніку міграцыі з шэрагаў непаноўнай этнічнай групы⁴⁰. Такія гарады адрозьніваліся ад латыскіх, эстонскіх, славенскіх ці славацкіх гарадоў.

Іншая сытуацыя ўзьнікла там, дзе напружаньне паміж горадам і вёскай зрабіла адбітак на нацыянальным руху, фаза В якога была пераважна альбо амаль выключна гарадзкой справай. У гэтым выпадку недавер ці антыпатыя вясковага насельніцтва праявілася і ў антыпатыі да лёзунгаў, зь якімі да іх зьвярталася нацыянальная агітацыя. Вынікам было адносна павольнае распаўсюджваньне нацыянальнага руху сярод сялян, як гэта нам вядома на нарвэскім, флямандзкім і грэцкім прыкладзе. Нацыянальны рух урэшце такую дэзынтэграцыйную тэндэнцыю пераадолеў. У Нарвэгіі заможных сялян паступова здабылі дзякуючы таму, што яны змаглі ўдзельнічаць у палітычным парлямэнцкім жыцьці; у флямандзкім руху іх нацыянальную актывізацыю, хоць і вельмі павольную, можа запісаць сабе ў заслугу каталіцкая царква, а ў грэцкім выпадку падобную ролю адыгрывала праваслаўная царква.

Апошняя з супярэчнасьцяў інтарэсаў, якімі мы тут будзем займацца, вынікае са складаных магчымасьцяў сацыяльнага ўздыму інтэлігенцыі, і знайсьці яе сярод нацыянальна мабілізацыйных фактараў можна амаль ува ўсіх нацыянальных рухах. Вядома ж, яе значэньне ў розных краінах ды на розных фазах нацыянальнага руху было розным. Прывядзём сьпярша некалькі прыкладаў.

Ужо Ё. Юнгман у сваёй «Падвойнай размове» прапаноўваў аргумэнт, што «толькі чэх» ня мае надзеі стаць чыноўнікам. Ягоны сын у сваіх нататках двума дзесяцігодзьдзямі пазьней скардзіўся, што чэхі пасьля заканчэньня адукацыі не знаходзяць магчымасьці выкарыстаць свае веды на практыцы. Яшчэ адным дзесяцігодзьдзем пазьней Ф. А. Браўнэр (F. A. Brauner) казаў пра «празьмерны прыліў» асобаў вясковага саслоўя да вышэйшых навучальных установаў, што вядзе да такой сытуацыі, калі адукаваныя філёзафы, праўнікі й лекары марна шукаюць сабе працы⁴¹. Нарвэскія патрыёты ўжо на ўстаноўчым паседжаньні свайго першага прадстаўнічага сходу ў Эйдсвалі ў 1814 г. выказалі занепакоенасьць тым, што чыноўнікі з Даніі й Швэцыі змогуць у будучыні займаць у Нарвэгіі пасады ды такім чынам выціскаць айчынных прэтэндэнтаў. Гэтая асьцярога была папярэджаная, ды кароткі час прапанова чыноўніцкіх пасадаў нават пераважала над попытам, але ўжо праз два-тры дзесяцігодзьдзі пасьля адкрыцьця новага ўнівэрсытэту ў Крыстыяніі (1813 г.) пачало нарастаць беспрацоўе акадэмічнай інтэлігенцыі⁴². У Фінляндыі ў той час, калі тая была часткай Швэцыі, вялікі працэнт больш выгадных пасадаў займалі мігранты са Швэцыі, а рэшту — швэдзкамоўныя жыхары Фінляндыі. Пасьля далучэньня да царскай Расеі (1809 г.) прыток са Швэцыі хоць амаль і спыніўся, аднак перавага швэдзкамоўных чыноўнікаў утрымлівалася і надалей ужо таму, што царскі ўрад у згодзе са швэдзкімі элітамі лічыў слушным мінімалізаваць доступ ніжэйшых слаёў да адукацыі. Праўда, гэта пачало зьмяняцца пасьля сярэдзіны ХІХ ст.⁴³. З канца пяцідзясятых гадоў нарастала таксама колькасьць эстонскіх і латыскіх студэнтаў ва ўнівэрсытэце ў Дэрпце/Тарту, перадусім сыноў заможных сялян. Асабліва ў латыскім выпадку мы маем інфармацыю пра высокае беспрацоўе сярод інтэлігенцыі: у шасьцідзясятыя гады колькасьць латыскіх выпускнікоў унівэрсытэту падвоілася, але 40 % зь іх (а пазьней больш за палову) было вымушана шукаць хлеба па-за латыскай тэрыторыяй, асабліва ў Маскве ды Пецярбургу⁴⁴. Крытыку нераўнапраўя флямандцаў пры прызначэньні на пасады мы знаходзім сярод патрабаваньняў флямандзкага руху ўжо ў 1859 г.⁴⁵.

Гэтыя прыклады, напэўна, можна было б множыць яшчэ далей. Што было іх агульным назоўнікам? Гэта быў — найбольш агульна кажучы — «адукацыйны выбух», які стаў вынікам новага падыходу да адукацыі, што вырастаў з асьветніцкага ўяўленьня пра адукацыю як асноўны чыньнік грамадзкіх пераменаў. Аднак гэта было таксама вынікам пэўнай дэмакратызацыі вышэйшай адукацыі, г. зн. вынікам таго, што дзьверы да адукацыі адчыніліся перад усімі здольнымі прэтэндэнтамі, бацькі якіх маглі хоць бы часткова дазволіць сабе фінансаваць навучаньне. Гэтыя дзьверы не адчыніліся аднолькава шырока ва ўсіх краінах і ня ў той самы час. Мы згадвалі ўжо пра тое, што царызм абмяжоўваў доступ да адукацыі яшчэ ў 1-й пал. ХІХ ст. Аднак у Габсбурскай манархіі, так сама як у Скандынавіі, ад 2-й пал. XVIII ст. ужо не існавала ніякіх бар’ераў у доступе да адукацыі — зразумела, за выключэньнем заможнасьці. Але нават яна не была абсалютна непераадольнай, асабліва калі ў падтрымцы студэнта была зацікаўленая царква. Трэцім агульным назоўнікам росту інтэлігенцыі быў мадэрнізацыйны працэс у галіне кіраваньня й гаспадаркі, які патрабаваў адукаваных людзей перадусім для нарастаючай колькасьці новых месцаў на ніжэйшых узроўнях дзяржаўнай, муніцыпальнай ці бізнэсовай адміністрацыі. Для паўнаты карціны неабходна дадаць, што грамадзтвы, у якіх захавалася ўласная нацыянальная шляхта, як у выпадку вугорскага й польскага нацыянальных рухаў, мела да пытаньня адукацыі крыху іншае стаўленьне. Унівэрсытэцкая адукацыя была чымсьці настолькі арыстакратычным, што й няшляхціцы, якія яе атрымалі, аўтаматычна падвышаліся да шляхецкай годнасьці (Польшча) альбо станавіліся раўнапраўнымі грамадзянамі (Вугоршчына).

У выніку гэтага павялічвалася колькасьць студэнтаў і выпускнікоў вышэйшых навучальных установаў зь ніжэйшых сярэдніх слаёў гарадоў і вёскі — зь сем’яў рамесьнікаў, заможных сялян, дробных чыноўнікаў. У Габсбурскай манархіі, гэтаксама, як у Расеі ды ў Скандынавіі, наадварот, чыноўніцкія эліты папаўняліся з уласных шэрагаў, а для новай інтэлігенцыі заставаліся менавіта толькі месцы ніжэйшыя, менш прэстыжныя й горш аплачаныя. Вялікая частка інтэлігенцыі заставалася беспрацоўнай. Калі такая дыспрапорцыя мела месца ў рамках монаэтнічнай тэрыторыі, то новая інтэлігенцыя рэагавала палітычнай радыкалізацыяй, эміграцыяй, недаверам да бюракратычнай сыстэмы — аднак заўсёды справа была ў сацыяльнай, палітычна фармуляванай напружанасьці ўнутры народу (гэта адносіцца й да вышэй пададзенага нарвэскага прыкладу). Калі ж новая інтэлігенцыя паходзіла зь сем’яў непаноўнай этнічнай групы, а эліты належалі да дзяржаўнай нацыі, то такая супярэчнасьць станавілася нацыянальна рэлевантнай і радыкалізавала новую інтэлігенцыю перадусім нацыянальна⁴⁶. Новая інтэлігенцыя псыхалягічна дасьпела да таго, каб далучыцца да фазы В нацыянальнага руху ці, адпаведна, каб яе распачаць. Тут мы стаім перад адным з найбольш сур’ёзных фактараў нацыянальнай актывізацыі, а таксама пасьпяховасьці нацыянальнай агітацыі. Дзякуючы гэтай акалічнасьці прадстаўнікі непаноўнай этнічнай групы змаглі распачаць стварэньне сваёй альтэрнатыўнай эліты («протаэліты»), якая адначасова была «контрэлітай» у дачыненьні да паноўных клясаў дзяржаўнай нацыі⁴⁷.

Калі нацыянальны рух уступіў у сваю фазу С, сытуацыя крыху зьмянілася. У выніку павольнага дапаўненьня сацыяльнага складу сфармаваліся ўласныя нацыянальныя эліты адвакатаў, вышэйшага чынавенства, людзей мастацтва й г. д. Праблема беспрацоўнай інтэлігенцыі пачала быць таксама ўнутранай, патэнцыйна дэзынтэграцыйнай праблемай нацыянальнага руху, не перастаючы пры гэтым быць нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьцю. Рост самасьвядомасьці новай нацыянальнай інтэлігенцыі адкрыў дарогу да эскаляцыі патрабаваньняў усюды там, дзе палітычны рэжым гэта дазволіў, то бок у Аўстра-Вугоршчыне, Вялікай Брытаніі, Скандынавіі ды пазьней, бадай што, у Гішпаніі. Пытаньне ўдзелу ў працы вышэйшых установаў і міністэрстваў не было ўсяго толькі справай палітычнай праграмы: яно было таксама пытаньнем сацыяльным, а крытычная заўвага К. Каўцкага, што ў нацыянальным руху змагаюцца, галоўным чынам, за месцы ва ўстановах, мела ў гэтым сэнсе сваё абгрунтаваньне⁴⁸.

Каб дакончыць карціну, неабходна дадаць, што цяжкасьці з уладкаваньнем інтэлігенцыі хоць і былі найважнейшым, але не адзіным выпадкам складанасьці сацыяльнага ўздыму прадстаўнікоў непаноўнай этнічнай групы. Нагадаем тут пра бар’еры, якія стаялі на шляху латышоў і эстонцаў у цэхавыя майстры альбо наогул у кваліфікаваныя гарадзкія рамесьнікі⁴⁹. Падобныя цяжкасьці, зь якімі сустракаліся ўкраінцы, былі выкліканыя хутчэй моцнай габрэйскай канкурэнцыяй у гарадзкіх рамёствах. Часам быў ускладненым і доступ да навучаньня ва ўнівэрсытэце ў Львове. Аднак гэта не было ўсходне-эўрапейскай спэцыфікай. Магчымасьць доступу да вывучэньня тэалёгіі, якая адкрывала шлях да месца пратэстанцкіх пастыраў, была таксама ў Нарвэгіі абмежаванай фінансавымі ўмовамі ды сямейнай традыцыяй⁵⁰.

* * *

Тады як сацыяльныя патрабаваньні нацыянальнага руху былі адрасаваныя перадусім вонкі: паноўнаму дзяржаўнаму народу ды яго элітам, нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці інтарэсаў утваралі ядро сацыяльнай праграмы, якая актывізавала й мабілізавала прадстаўнікоў уласнай этнічнай групы. Хоць паасобныя супярэчнасьці і адпавядалі інтарэсам канкрэтных сацыяльных групаў і клясаў — гэта значыць толькі абмежаванай частцы фармаванага народу, — яны мелі адначасова свой уплыў на ўсіх прадстаўнікоў этнічнай групы, калі тыя ўжо атаясамліваліся з народам, бо фармуляваліся як супярэчнасьці інтарэсаў усёй нацыянальнай супольнасьці⁵¹. Гэта, напэўна, не выключае, што яны мелі ўзьдзеяньне й вонкавае, на зьнешняга адрасата.

Мы можам адрозьніць тры групы фактараў, якія абумоўлівалі ды, уласна, вызначалі эфэктыўнасьць узьдзеяньня нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьці на нацыянальны рух:

1) здольнасьць да артыкуляцыі й пранікненьня ў нацыянальную сьвядомасьць;

2) аб’ектыўная крызавая сытуацыя;

3) кумуляцыя й камбінацыя супярэчнасьцяў.

Супярэчнасьць інтарэсаў магла першапачаткова быць супярэчнасьцю неўсьвядомленай, а калі яе ўдзельнікі і ўсьведамлялі, то яны не павінны былі яшчэ аўтаматычна ўсьведамляць таксама яе нацыянальных узаемазалежнасьцяў. Аднак як толькі яны такую ўзаемазалежнасьць усьвядомілі, супярэчнасьць трапіла ў кантэкст нацыянальнага руху. Узьнікла сыстэма трансмісіі ад супярэчнасьці інтарэсаў да яе нацыянальнай артыкуляцыі, сыстэма, якая нарадзіла шэраг стэрэатыпаў і якая часам магла быць таксама інстытуцыялізаванай. Гэтая сыстэма трансмісіі вырашала гэтаксама тое, калі «вобраз іншага» ператворыцца ў вобраз нацыянальнага ворага. У сувязі з тым, што справа датычыла трансмісіі без зваротнай сувязі, супярэчнасьць інтарэсаў нейкім чынам набывала самастойнасьць і паступова выходзіла са свайго эканамічнага, сацыяльнага ды ідэйнага кантэксту⁵². Адсюль, зразумела, нараджалася небясьпека фікцыйных ці маніпуляваных супярэчнасьцяў.

Дзейснае функцыянаваньне сыстэмы трансмісіі было абумоўлена пэўнай дозай парушэньня стабільнасьці штодзённых адносінаў. Людзі, якія знаходзяцца ў стрэсавай сытуацыі, пераацэньваюць сваю прыналежнасьць да групы — сацыяльнай і нацыянальнай — і адметнасьць гэтай групы ад «чужых» групаў. Адсюль таксама вынікае павышаная адчувальнасьць на розьніцы й супярэчнасьці паміж групамі МЫ і ЯНЫ. Такім стрэсавым перажываньнем, якое ўзмацняе схільнасьць разумець супярэчнасьці інтарэсаў з ідэалягізаванай пазыцыі, можа быць рэвалюцыя, так, як і вайна ці замежная акупацыя⁵³. Аднак ім можа стаць таксама хуткі рост новых патрэбаў, якім існая сыстэма не знаходзіць дастатковага задавальненьня ды якія таму выклікаюць новыя супярэчнасьці інтарэсаў⁵⁴.

Нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці заўсёды былі спалучальнымі, і кожны нацыянальны рух меў сваю спэцыфічную камбінацыю супярэчнасьцяў інтарэсаў, якая апрача таго зьмянялася на працягу фазаў В і С. Калі былі выкананыя іншыя ўмовы (сацыяльныя камунікацыі й мабільнасьць), інтэнсіўнасьць нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў інтарэсаў дзейнічала як вырашальны фактар для посьпеху нацыянальнай агітацыі ды мела таксама вялікае значэньне ў пэрыяд масавага нацыянальнага руху. Праўда, пра інтэнсіўнасьць наўрад ці можна зь лёгкасьцю здагадацца пры поглядзе на адну ізаляваную супярэчнасьць. Аднак калі мы назіраем такія супярэчнасьці ў камбінацыі, пра іх інтэнсіўнасьць здагадацца няцяжка.

Для ілюстрацыі падамо розны характар нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў інтарэсаў у чэскім і славацкім нацыянальных рухах. У чэскім нацыянальным руху дасакавіцкага пэрыяду, які адпавядае фазе В, мы сустракаемся з супярэчнасьцю паміж рамесьніцкай дробнай вытворчасьцю й нямецкім вялікім рынкам, з праблематычнай магчымасьцю ўладкаваньня інтэлігенцыі, з супраціўленьнем пэрыфэрыйнага краю да цэнтру, тады як супраціў прыгонных супраць памешчыкаў набыў нацыянальны падтэкст, бадай што, пазьней. Пасьля пачатку фазы В сялянскі супраціў шляхце праявіўся выразьней, а да таго ж на гістарычнай сцэне зьявілася й новая барацьба дробнай чэскай буржуазіі супраць буйной нямецкай буржуазіі ды барацьба адукаваных чэхаў за пасады.

На славацкай прасторы ў пэрыяд фазы В не існавала ўнівэрсытэту, таму перавытворчасьць інтэлігенцыі яшчэ не магла быць праблемай; там не надышла індустрыялізацыя, таму дробны рамесьнік не адчуваў сябе пад пагрозай вялікага рынку ў той самай ступені, што і ў Чэхіі, а нават сялянскі падыход да шляхты не выказваўся ў нацыянальных катэгорыях. У 2-й пал. ХІХ ст. не сфармавалася ні славацкая інтэлігенцыя, якая была б здольная змагацца за цэнтральныя пасады, ні дробная прадпрымальная буржуазія, якая сутыкалася б з вугорскімі прадпрымальнікамі. Кажучы ў сукупнасьці: камбінацыя нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў у Чэхіі была больш выразная, чым у Славаччыне. Гэтаму адпавядаў хутчэйшы тэмп і посьпехі фазы С у чэскім нацыянальным руху.

Калі мы дайшлі да высновы, што сацыяльная праграма нацыянальных рухаў была ў значнай меры артыкуляцыяй групавых супярэчнасьцяў інтарэсаў, то нельга пазьбегнуць рацыянальнага пярэчаньня: чаму нацыянальны рух альбо ягоныя лідэры ня мелі ахвоты вырашыць супярэчнасьці інтарэсаў сродкамі, якія адпавядалі б характару гэтых супярэчнасьцяў, то бок у катэгорыях сацыяльнага альбо палітычнага змаганьня. Чаму яны транспанавалі іх у «ірацыянальнае палажэньне» нацыянальных супярэчнасьцяў? На гэтае пытаньне можна адказаць толькі ва ўзаемасувязі з канкрэтным гістарычным разьвіцьцём.

Трансмісія супярэчнасьцяў інтарэсаў да палажэньня нацыянальных супярэчнасьцяў прахадзіла сьпярша большасьцю ў гістарычных умовах, калі яшчэ не ўсталявалася грамадзянская супольнасьць, дзе супярэчнасьці інтарэсаў фармуляваліся б у палітычных праграмах. Таму яны таксама мелі малую нацыянальную рэлевантнасьць у тым тыпе нацыянальных рухаў, якія мы акрэсьліваем як дэзынтэграваныя, альбо заходнія, ды які распачынаў фазу В ва ўмовах грамадзянскай супольнасьці. У далейшым ходзе пасьпяховага нацыянальнага руху, калі пашырылася новая народная тоеснасьць, супярэчнасьці інтарэсаў паміж прадстаўнікамі розных народаў набывалі ўжо лягічна таксама нацыянальную афарбоўку, хоць і былі адначасова фармуляваныя на сацыяльным і палітычным узроўнях.

Гіпотэзу аб значэньні нацыянальна рэлевантнай супярэчнасьці дзеля фармаваньня сучаснай нацыі я ўпершыню фармуляваў ужо ў 1968 г. як крытычную карэктоўку аднабаковага акцэнту, які К. В. Дойч рабіў на ролі сацыяльных зносінаў і мабільнасьці (не адмаўляючы, канечне, значэньня гэтых двух важных фактараў)⁵⁵. На гэту тэзу нашмат пазьней абрынуўся Р. Шпорлюк (R. Szporluk) ды пасьля яго й Э. Гельнэр, які мяне — між іншым, на падставе выдуманых альбо перакручаных цытатаў — абвінаваціў у тлумачэньні нацыі пры дапамозе клясавай барацьбы⁵⁶. Напэўна, гэта проста непаразуменьне, таму што я неаднаразова падкрэсьліваў, што нацыянальна рэлевантную супярэчнасьць нельга рэдукаваць да супярэчнасьці паміж клясамі ды што гэтая супярэчнасьць — калі таму ўвогуле можна знайсьці пацьверджаньне — зьяўляецца ўсяго толькі адной зь некалькіх (безумоўна, не адзінай) перадумоваў посьпеху нацыянальнага руху. Наадварот, маё бачаньне сугучна з Гельнэравай тэорыяй «індустрыялізацыі» як вырашальнага фактару дзеля ўзьнікненьня «нацыяналізму» ў тым, што ўсе нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці, якія я рэгістраваў у нацыянальных рухах, зьяўляюцца так ці інакш адказам на зьмены, якія ўносілі ў грамадзтва мадэрнізацыйныя працэсы. Сярод іх, безумоўна, толькі адным — да таго ж вельмі позьнім — працэсам была індустрыялізацыя. Пад гэтым вуглом гледжаньня фармаваньне мадэрновай нацыі было ня толькі складовай часткай мадэрнізацыйнай трансфармацыі на шляху да грамадзянскай капіталістычнай супольнасьці, але таксама рэакцыяй на гэтыя працэсы. Нацыянальны рух першапачаткова меў, як мы маглі прасачыць, двухсэнсоўныя адносіны да мадэрнізацыі. З аднаго боку, ён успрымаў шэраг прынцыпаў і зьменаў, якія тая з сабою прыносіла (прынцып роўнасьці, акцэнт на служэньне агульнай гуманнасьці як адна з праяваў сэкулярызацыі мысьленьня, вызваленьне ад фэадальнай залежнасьці і пад.), а зь іншага боку, часта адмаўляў парушэньне старых патрыярхальных адносінаў у тых сацыяльных сфэрах, у якіх ён бачыў сваю апору, скептычна ставіўся да індустрыялізацыі, рацыяналізацыі дзяржаўнага кіраваньня (ды зьвязанай з гэтым гомагенізацыі мовы), а часамі нават і да ўрбанізацыі.

Сытуацыя, вядома ж, зьмянілася цягам далейшага разьвіцьця нацыянальнага руху, калі той, асабліва падчас сваёй фазы С, ужо цалкам інтэграваўся ў сучаснае грамадзтва, хоць некаторыя антымадэрнісцкія падыходы й захаваліся ў форме нацыянальных стэрэатыпаў: пашана да народнага фальклёру й культуры, міт пра патрыярхальную вёску як калыску нацыі, перавага правінцыйных мерак ды пад. Нашмат больш важным было тое, што нацыянальны рух успрыняў інтэграцыю да сучаснага капіталістычнага грамадзтва ды яго асноўны прынцып спаборніцтва. Ужо сам той факт, што нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці былі адной з галоўных перадумоваў пасьпяховага народатворчага працэсу, даказвае неразрыўную сувязь нацыі з працэсам мадэрнізацыі. Менавіта гэтак сама й нацыяналізм зьяўляецца лягічнай дадумкай прынцыпаў канкурэнцыі й рынкавай гаспадаркі: як і індывід, пэрсаніфікаваны народ павінен перш за ўсё імкнуцца да дасягненьня сваіх уласных мэтаў і інтарэсаў. Уласна роля супярэчнасьцяў інтарэсаў, перакладзеных на мову нацыянальнага спаборніцтва, даказвае, што іх значэньне для народатворчага працэсу не было чымсьці неарганічным, а зьмяшчаецца ў рамках фармаванага сучаснага грамадзтва.

Ня толькі ўнутры гэтага грамадзтва, але й сярод пэрсаналізаваных групаў-нацыяў дзейнічалі, такім чынам, два прынцыпы, якія ўзаемна дапаўняліся ды адначасова сутыкаліся. Па-першае, гэта быў прынцып роўнасьці ўсіх без уліку велічыні й сілы, а па-другое, менавіта ўзгаданы прынцып спаборніцтва, канкурэнцыі, пры якой выжывае лепш прыстасаваны. Калі шмат хто зь лібэралаў ад Дж. С. Міла (J. S. Mill) ажно па сёньняшні дзень адмаўляе існаваньне «малых народаў» з матывацыяй, што тыя не жыцьцяздольныя, то яны аднабакова разумеюць прынцып спаборніцтва, пры гэтым ня ўлічваючы прынцыпу роўнасьці. Калі ў мінулым стагодзьдзі (і нават пазьней) шмат якія лідэры нацыянальных рухаў і малых народаў меркавалі, што вялікія дзяржавы будуць паступаць зь іх народам як роўны з роўным, то, наадварот, аднабакова спадзяваліся на прынцып роўнасьці ды памылкова абсалютызавалі яго дзеяньне ў міжнародных адносінах. Як у жыцьці індывіда, гэтак і ў жыцьці народаў неабходна лічыцца са сталым напружаньнем і парушэньнем раўнавагі паміж абодвума прынцыпамі.

VI. Рухі нацыянальных меншасьцяў ды іх мэты

Праблематыка непаноўных этнічных групаў і нацыянальных рухаў у сучасны пэрыяд бывае часта характарызаваная як складовая частка больш шырокай праблематыкі гэтак званых нацыянальных альбо этнічных меншасьцяў. Гэта можна абгрунтаваць тым, што ўсе такія групы маюць агульную рысу: яны складаюць шматлікую меншасьць на тэрыторыі дзяржавы, ад паноўнага народу якой адрозьніваюцца сваёй мовай, рэлігіяй, а таксама ідэнтыфікацыяй.

Такая квантытацыйная характарыстыка, пэўна, можа мець нейкі сэнс для сучасных тэарэтыкаў правоў меншасьцяў, аднак для гістарычнага аналізу яна хутчэй зьяўляецца перашкодай, таму што ўключае ў тую самую катэгорыю такія непараўнальныя групы, як малыя народы, з аднаго боку, і расьсеяныя імігранты, з другога боку. У гэтым разьдзеле я зыходжу з таго, што ўжываньне тэрміну «нацыянальная меншасьць» для гістарычнага тлумачэньня мае сэнс толькі тады, калі ён акрэсьлівае групу, якая ад «большасьці» адрозьніваецца ня толькі колькасьцю, а перадусім сваімі квалітацыйнымі характарыстыкамі: яна напэўна «меншая», але перш за ўсё дыскрымінаваная. Часамі «большасьць» нават не павінна была мець колькасную перавагу: досыць было мець вызначальнае палажэньне, сканцэнтраваць у сваіх руках уладу, прэстыж і г. д.

Таму тэрмін «меншасьць» зьяўляецца несамадастатковым бяз больш дакладнага часавага ды тэрміналягічнага вызначэньня. Часавае вызначэньне для нашай тэматыкі вельмі важнае, таму што меншасьці ды іх дзейнасьць сталі гістарычна рэлевантнымі менавіта ў дачыненьні да нацыянальнага руху альбо і да вынікаў яго посьпеху ў форме нацыянальнай дзяржавы. Таму мы можам пакінуць у баку сытуацыю меншасьцяў у пэрыяд да пачатку нацыянальных рухаў: гэтым пытаньнем у пэўнай меры мы займаліся ў першым разьдзеле ў сувязі з этнічнай тоеснасьцю. Зрэшты, для таго даўнейшага пэрыяду будзе больш адпаведным ужываньне тэрміну «этнічныя групы» альбо «этнічныя меншасьці».

Уласна праблематыка меншасьцяў уключае ў сябе два этапы: пэрыяд нацыянальных рухаў, калі выдзяленьне меншасьцяў з фармаваных нацыяў не было заўсёды дакладным ці сталым, ды пэрыяд пасьля ўзьнікненьня нацыянальных дзяржаваў, які завершыў народатворчы працэс. Канкрэтней кажучы: неабходна адрозьніваць праблематыку нацыянальных меншасьцяў у пэрыяд да І Усясьветнай вайны ад пэрыяду паміж дзьвюма ўсясьветнымі войнамі (альбо таксама пасьля ІІ Усясьветнай вайны). Са зразумелых прычынаў міжваенны пэрыяд мае хутчэй ускоснае значэньне для праблематыкі нацыянальных рухаў, таму што прыпадае ўжо на той час, калі большасьць з гэтых рухаў дасягнула сваіх мэтаў. У рамках своеасаблівай тэматыкі меншасьцевых рухаў усё выглядае акурат наадварот: нацыянальныя меншасьці апынуліся на пярэднім пляне палітычнага жыцьця ды ў сьвеце міжнародных адносінаў менавіта ў міжваенны пэрыяд.

Будзе карысным адарвацца сьпярша ад гэтай пэрыядызацыі ды рэкапітуляваць кантэксты, дзе ўвогуле тэрмін «меншасьць» ужываецца для таго, каб можна было ўсьвядоміць, які з гэтых кантэкстаў для параўнаньня з нацыянальным рухам цікавы й істотны. Дык вось тэрмінам «меншасьць» акрэсьліваюцца значна розныя групы й супольнасьці, якія можна падзяліць паводле чатырох асноўных сытуацыяў, што ізноў жа маюць яшчэ свае падварыянты:

1. Найбольш аддаленым ад нашай тэматыкі зьяўляецца разуменьне меншасьці як катэгорыі этнічных мігрантаў, індывідаў, якія прыбылі з замежжа ў асяродак, які ім чужы этнічна, канфэсійна ды культурна. Такія імігранты маглі быць інкарпараваныя ў грамадзтва на рознай ступені грамадзкай драбіны, пачынаючы ад сусьветна вядомых вучоных аж да рознарабочых. Аднак звычайна яны не маглі ні пранікнуць у сыстэму адміністрацыі дадзенай дзяржавы, ні ўдзельнічаць у палітычнай барацьбе за ўладу.

2. Этнічныя групы, прадстаўнікі якіх цэлыя стагодзьдзі жылі расьсеяна на тэрыторыі, якую большасьцю насяляла іншая этнічная група. Гэты тып уключае ў сябе два прынцыпова розныя варыянты:

а) меншасьцю была паноўная эліта, якая мела ў дачыненьні да большасьцевай этнічнай групы прывілеяванае становішча: нямецкія памешчыкі ды патрыцыят ва ўсходняй Прыбалтыцы, асманы на грэцкай тэрыторыі, польская шляхта ў частцы Беларусі й Украіны. У гэтым выпадку нацыянальны рух стварыў нейкую «сытуацыю інвэрсіі», таму што ў ім мабілізавалася этнічная большасьць супраць колькаснай меншасьці ў барацьбе за сваё раўнапраўе;

b) расьсеяную меншасьць маглі ўтвараць, наадварот, бяспраўныя групы, якія не маглі альбо не хацелі ўспрыняць тоеснасьць большасьці: габрэі, цыганы. Раней ці пазьней дзейнасьць такой меншасьці пачала набываць некаторыя аналягічныя да нацыянальнага руху прыкметы.

3. Меншасьць насяляла кампактную тэрыторыю ўнутры дзяржавы, істотна адрозьніваючыся этнічна ад яе жыхароў. Гэтая група ў пэрыяд нацыянальных рухаў абвяшчала пра сваю прыналежнасьць да сваёй «роднай нацыі», якая жыла на тэрыторыі іншай дзяржавы ды альбо складала там дзяржаўны народ, альбо фармавалася шляхам нацыянальнага руху. Тут таксама можна адрозьніць два варыянты, якія, праўда, падзеленыя не тыпалягічна, а хутчэй сваімі зьнешнімі, «тэхнічнымі» абставінамі:

а) меншасьці, якія жылі пры палітычнай мяжы, што аддзяляла іх ад «роднай нацыі». Такія памежныя меншасьці (border minorities) (анг. — заўв. перакл.) належаць да клясычных меншасьцяў у міжваенны пэрыяд, але яны вядомыя нам, натуральна, ужо з эпохі нацыянальных рухаў: напрыклад, немцы ў Даніі, румыны ў вугорскім Сямігародзьдзі, сэрбы ў Вугоршчыне, італьянцы ў Аўстрыі. Спэцыфічным перапляценьнем гэтага тыпу меншасьцяў і нацыянальнага руху зьяўляецца прыклад польскага нацыянальнага руху, які праходзіў як паралельнае змаганьне «меншасьцяў» на тэрыторыі трох замежных дзяржаваў.

b) меншасьці, якія ўтваралі моўныя астравы, няхай сабе ў форме гарадоў ці кампактна заселенай вёскі (немцы ў Вугоршчыне). Меншасьцевыя рухі ва ўмовах моўных астравоў зьяўляліся адносна рэдка, відаць, таксама таму, што моўныя астравы ў мультыэтнічных імпэрыях былі звычайнай справай ды таму, што ў іх перамешваліся астравы, населеныя прадстаўнікамі дзяржаўнага народу, з астравамі, населенымі прадстаўнікамі меншасьцяў.

У абодвух варыянтах існаваньне «роднай нацыі» альбо яе нацыянальнага руху адыгрывала вырашальнае значэньне для актывізацыі меншасьцяў ды іх патрабаваньняў.

4. Этнічныя групы насялялі кампактную тэрыторыю ўнутры дзяржавы, да большасьцевай папуляцыі альбо паноўных элітаў якой не належалі. Аднак яны не маглі заяўляць пра сваю прыналежнасьць ні да якой «роднай нацыі» па-за межамі гэтай дзяржавы. Так, відавочна, можна характарызаваць палажэньне большасьці непаноўных этнічных групаў у пэрыяд да пачатку нацыянальных рухаў, але, уласна, і сытуацыю нацыянальных рухаў. Часам гэты тэрмін неадпаведна ўжываецца ў дачыненьні да нацыянальнага руху, які ўжо дасягнуў сваёй фазы С і поўнага сацыяльнага складу — то бок стадыі, калі ўжо можна казаць пра сфармаваны народ. Таму справа тут не датычыць меншасьцяў у літаральным сэнсе гэтага слова, у сувязі з чым абмяжуемся тымі этнічнымі групамі, супольнікі якіх слаба ідэнтыфікаваліся (на ўзроўні ethnic category Сьміта), як, напрыклад, фрызы, саамі (лапары), галісійцы. Далей, сюды можна аднесьці групы, у якіх фаза В не дасягнула посьпеху, г. зн. тыя этнічныя групы, якія пачалі свой нацыянальны рух вельмі позна, так што ён часава прыпадае хутчэй на міжваенны й пасьляваенны пэрыяды, а таксама групы, чый нацыянальны рух хоць і быў актыўным, але ня меў надзеяў на посьпех дзеля іх малой колькасьці (лужыцкія сэрбы).

Для пэрыяду, які нас цікавіць, як меншасьцевыя можна ўлічваць толькі тыя рухі, якія належалі да трэцяга тыпу — то бок памежныя меншасьці й моўныя астравы. «Меншасьці» чацьвёртага тыпу трапляюць у катэгорыю нацыянальных рухаў, прычым нават у пэрыяд пасьля І Усясьветнай вайны: таксама тады трэба адрозьніваць, калі мы ня хочам зрабіць мэтадычнай памылкі, меншасьцевыя рухі немцаў ці вугорцаў у дзяржавах-пераемніцах ад нацыянальнага руху харватаў, украінцаў ці славакаў. Такім чынам нельга гаварыць, што арганізацыйныя формы ды патрабаваньні меншасьцевых рухаў прынцыпова ды істотна адрозьніваліся ад патрабаваньняў нацыянальных рухаў: рознай была іх палітычная функцыя і, відавочна, роля ў працэсе фармаваньня сучасных народаў. Падабенства мае свае карані ў тым факце, што этнічныя меншасьці былі, уласна кажучы, спэцыфічным тыпам непаноўных этнічных групаў, так што ў сваім разьвіцьці яны падобна рэагавалі на зьнешнія стымулы.

Таму таксама аналіз меншасьцевых рухаў і меншасьцевай праблематыкі ў пэрыяд да І Усясьветнай вайны будзе адначасова высьвятленьнем каранёў пазьнейшых меншасьцевых рухаў: шматлікія патрабаваньні ды стэрэатыпы меншасьцевых рухаў зь міжваеннага пэрыяду зьвязаны з патрабаваньнямі ды стэрэатыпамі, створанымі ўжо нацыянальнымі й меншасьцевымі рухамі папярэдняй эпохі. У гэтым пляне нельга правесьці дакладнай храналягічнай лініі падзелу паміж абодвума пэрыядамі, так што шэраг узаемазалежнасьцяў і стасункаў будзе выводзіцца таксама зь міжваеннага разьвіцьця.

Аднак сьпярша неабходна характарызаваць генэзу меншасьцевай сытуацыі. Яе зыходным пунктам зьяўляецца існаваньне непаноўнай этнічнай групы ў сытуацыі, калі адрозьненьне паміж Н- і L*-мовамі (паводле фішманаўскай тэрміналёгіі) станавілася важным для штодзённага жыцьця супольнікаў непаноўнай этнічнай групы. Пазыцыю меншасьці ў тыпалягічным, а ня колькасным сэнсе тут можна ўжыць спачатку да ўсіх этнічных групаў, якія карысталіся L*-мовай, але ня мелі сваёй уласнай Н*-мовы. Нацыянальнай меншасьцю ў сапраўдным значэньні гэтага слова станавіліся прадстаўнікі той этнічнай групы, у якіх Н*-мова ўжо была кадыфікаваная, але ўжывалася як дзяржаўная ці прынамсі вызначальная мова па-за тэрыторыяй дзяржавы, дзе яны жылі: у гэтым сэнсе нацыянальнай меншасьцю сталі, напрыклад, датчане ў Шлезьвігу, немцы й румыны ў Сямігародзьдзі, славенцы ў Італіі.

У сувязі з тым, што справа тут датычыць групаў, якія належалі да ўжо моцна ўсталяванага альбо сфармаванага народу, тут было б дарэчы ўжываць тэрмін нацыянальная меншасьць як вызначэньне той групы, якая разам з L*-мовай раней ці пазьней пачала будаваць сваю тоеснасьць таксама на аснове літаратурнай Н*-мовы, якую ўжывае яе «родны народ». Гэтым нацыянальная меншасьць адрозьнівалася ад меншасьці, якую можна акрэсьліць як этнічную: яе прадстаўнікі не ўжывалі й нават не дамагаліся кадыфікаванай Н*-мовы — таму, што такая мова ня ўзьнікла, ці таму, што валоданьне ёй да іх не дайшло: напрыклад, русіны ў Вугоршчыне, марыйцы ды іншыя этнічныя групы ў Паволжы, фрызы. Часам этнічная група магла дэфінавацца рэлігійна, прычым моўны элемэнт ня быў вырашальным (памакі ў Баўгарыі, мусульмане ў Босьніі).

Прынцыповае адрозьненьне паміж этнічнай групай і нацыянальнай меншасьцю палягала, перадаючы гэта з пункту гледжаньня ідэнтыфікацыі, на тым, што прадстаўнікі нацыянальнай меншасьці атаясамліваліся з супольнасьцю «роднага народу», які існаваў альбо ўтвараўся па-за тэрыторыяй дзяржавы, у якой яны жылі. Наадварот, прадстаўнікам этнічнай меншасьці такой ідэнтычнасьці (стала альбо толькі часова) бракавала.

Відавочна, што менавіта нацыянальная меншасьць (альбо яе лідэры) фармулявала патрабаваньні, якія выходзілі за рамкі дзяржавы, на тэрыторыі якой яна жыла, ды такім чынам яна станавілася «суб’ектам» міжнародных адносінаў. Праблема меншасьцяў з гэтага пункту гледжаньня нарадзілася толькі там і тады, калі розьніца паміж нацыянальнай меншасьцю ды «большасьцевым» народам стала прадметам і аргумэнтам палітычных дэбатаў. Меншасьцевы рух, яго характар і яго мэты неабходна аналізаваць на трох узроўнях:

1) мера самаўсьведамленьня, ідэнтыфікацыі саміх прадстаўнікоў нацыянальнай меншасьці;

2) падыход, які да меншасьцяў займалі прадстаўнікі дзяржаўных элітаў альбо палітыкі з шэрагаў паноўнага народу той дзяржавы, на тэрыторыі якой меншасьць жыла;

3) падыход палітыкаў і адукаваных людзей з шэрагаў «роднага народу» да існаваньня нацыянальнай меншасьці, якую яны лічылі «сваёй», г. зн. часткай супольнасьці, зь якой яны ідэнтыфікаваліся.

Гэтыя тры ўзроўні адначасова ўяўляюць зь сябе тры асноўныя падыходы, якія акрэсьлівалі пазыцыю ды разам з тым вызначалі лёс і патрабаваньні нацыянальных меншасьцяў.

1. Аналіз працэсу ідэнтыфікацыі прадстаўнікоў нацыянальнай меншасьці перадусім павінен улічваць той факт, што ніхто не вызначаецца адзінай тоеснасьцю. Кожны індывід мае некалькі тоеснасьцяў, якія не выключаюць адна адну, а ствараюць пэўную герархію. Некаторыя тоеснасьці ў ёй могуць быць цалкам спалучальнымі, паміж іншымі можа існаваць большая ці меншая канкурэнцыя, напружаньне. Канкрэтна кажучы, ідэнтыфікацыя прадстаўнікоў нацыянальнай меншасьці магла вагацца паміж шырэйшай уседзяржаўнай тоеснасьцю ды больш вузкай тоеснасьцю этнічнай, рэгіянальнай, краявой ды пад. У гэтым іх сытуацыя ніяк прынцыпова не адрозьнівалася ад сытуацыі прадстаўнікоў непаноўнай этнічнай групы ў пэрыяд нацыянальнага руху. Розьніцу можна назіраць перадусім у тым, што нацыянальная меншасьць не імкнулася да стварэньня самабытнага народу, а ідэнтыфікавалася з народам ці народатворчым працэсам, які меў свой цэнтар цяжару па-за тэрыторыяй дзяржавы, дзе жыла меншасьць. Дзеля ілюстрацыі прывядзем некалькі прыкладаў.

Тоеснасьць чэскамоўнага жыхара Маравіі каля 1900 г. была шматгранная. Ён быў грамадзянінам Аўстра-Вугоршчыны, прадстаўніком чэскага народу ды мараванінам, г. зн. жыхаром адміністрацыйна й гістарычна дэфінаванага рэгіёну Маравія. Гэтыя тры тоеснасьці ўзаемна не выключаліся пры ўмове адсутнасьці зьнешняга ціску, як дыскрымінацыя чэскамоўных грамадзян ва ўседзяржаўным маштабе альбо як праскі цэнтралізм і патэрналізм. Разьвіцьцё пасьля 1918 г. пацьвердзіла, што з пададзеных трох тоеснасьцяў нацыянальная тоеснасьць была найбольш стабільнай, але гэта нам не дае права экстрапаляваць такую сытуацыю на ХІХ ст. Канчатковы посьпех чэскай тоеснасьці яшчэ нельга лічыць дастатковым доказам погляду, што чэская нацыянальная тоеснасьць займала ў Маравіі ў герархіі тоеснасьцяў найвышэйшае становішча ўжо на працягу цэлага ХІХ ст. Ён, канечне, пацьвярджае тое, што ўжо ў ХІХ ст. (ці раней) склаліся моцныя аб’ектыўныя стасункі ды сувязі, якія рыхтавалі глебу для пасьпяховага ўсталяваньня менавіта чэскай нацыянальнай тоеснасьці.

Славацкамоўны жыхар Вугоршчыны як грамадзянін мог атаясамлівацца з гістарычнай дзяржавай Вугоршчынай, але гэта яму не перашкаджала ідэнтыфікавацца этнічна са славацкім альбо чэхаславацкім народам. Зрэшты, доўгі час выжывала таксама ўсходнеславацкая рэгіянальная тоеснасьць, якая абапіралася на спэцыфіку мясцовых дыялектаў, але якая не перарасла ў нацыянальны рух. Славацкая тоеснасьць заклікала да ўключэньня сябе ў кантэкст нацыянальнага руху, да дасягненьня ўсіх атрыбутаў нацыянальнай самабытнасьці для славацкага народу. Чэхаславацкая тоеснасьць ставіла славацкамоўных грамадзянаў у пэрыяд да І Усясьветнай вайны ў сытуацыю прадстаўнікоў меншасьці, якая мела свой чэскі «родны народ», што існаваў па-за рамкамі Вугоршчыны. Пасьля ўзьнікненьня незалежнай Чэхаславаччыны новая дзяржава прапанавала гэтым грамадзянам новую, чэхаславацкую дзяржаўную тоеснасьць, якая была альбо мела быць адначасова тоеснасьцю нацыянальнай. Славацкая тоеснасьць апынулася ў палажэньні рэгіянальнай тоеснасьці, а дзьве нацыянальныя тоеснасьці паміж сабой канкуравалі. Славацкая нацыянальная тоеснасьць, як вядома, атрымала ў ходзе пасьпяховага нацыянальнага руху перавагу.

Літоўскамоўны жыхар колішняй польскай дзяржавы, які жыў пад расейскай уладай, як складовую частку калектыўнай памяці захоўваў гістарычную тоеснасьць польска-літоўскай дзяржавы, аднак адначасова ўтрымліваў і ня менш гістарычную літоўскую краявую сьвядомасьць. Да гэтага далучалася этнічная ідэнтыфікацыя, якая адносна позна — падчас апошняй траціны ХІХ ст. — пачала набываць форму нацыянальнай тоеснасьці. Тым самым часам царскі ўрад вымагаў ад яго расейскай дзяржаўнай альбо дынастычнай тоеснасьці. Польскі нацыянальны рух прапанаваў літоўцам захаваньне прыярытэту польскай дзяржаўна-нацыянальнай тоеснасьці ды адсылаў ідэнтыфікацыю зь Літвой у сфэру рэгіянальнай тоеснасьці. Аднак у адрозьненьне ад чэхаславакізму гэты варыянт быў беспасьпяховым ад самага пачатку фазы В нацыянальнага руху. Існая ўжо моцная нацыянальная тоеснасьць літоўцаў перашкодзіла аднаўленьню польска-літоўскай дзяржавы.

У выпадку румынаў і сэрбаў у Вугоршчыне, гэтаксама як і датчанаў у нямецкім Шлезьвігу (пасьля 1864 г.) нарадзілася «правільная» меншасьцевая сытуацыя: тут сутыкаліся дзьве «нацыянальныя» тоеснасьці, зь якіх адна адпавядала дзяржаўнай тоеснасьці ды не адпавядала тоеснасьці этнічнай, тады як другая, наадварот, супярэчыла дзяржаўнай тоеснасьці, але адпавядала тоеснасьці этнічнай, а калі яе ўспрыняла прынамсі частка жыхароў, то яна стала падставай для меншасьцевага руху. Гэты рух адрозьніваўся падобнымі характарыстыкамі, як вядомыя нам нацыянальныя рухі. Ён прайшоў праз сваю фазу нацыянальнай агітацыі (фазу В) і фазу масавага руху. Фазу А звычайна замяняла «родная нацыя» ўжо шэрагам гадоў раней. Гэты меншасьцевы рух фармуляваў свае мэты ў палітычнай, сацыяльнай і моўнай галіне, прычым розьніца палягала на тым, што гэтыя мэты не былі накіраваныя на стварэньне самабытнай мовы й нацыі, а на прыняцьце ці захаваньне мовы «роднага народу». У палітычнай сфэры ўзровень самавызначэньня не імкнуўся да стварэньня аўтаномнай тэрыторыі, а — калі гэта дазвалялі аб’ектыўныя акалічнасьці — да ўзьяднаньня з «роднай» нацыяй. Гэтая розьніца захавалася таксама ў праграмах меншасьцяў у пасьляваенны пэрыяд.

Пры стварэньні праграмы меншасьці й пры ідэнтыфікацыі зь меншасьцю значную ролю адыгрываў вобраз гісторыі: як вызначыць мінулае меншасьці? Ці мела яна агульную гісторыю зь дзяржавай альбо краем, на тэрыторыі якіх жыла, альбо з «роднай нацыяй»? Жыхар Верхняй Вугоршчыны на пачатку ХХ ст. мог лічыць сваёй «нацыянальнай» гісторыяй чэскую гісторыю, калі атаясамліваўся з чэхаславацкім народам. Аднак мог шукаць сваю гісторыю таксама ў нямецкай гісторыі, калі ён ужо ўспрыняў нямецкую нацыянальную тоеснасьць. Калі ж ён размаўляў па-славацку, але ідэнтыфікаваўся з вугорскай дзяржавай, то мог лічыць сваёй нацыянальнай гісторыяй гісторыю Вугоршчыны, а гісторыю Славаччыны яе складовай часткай. Калі ў ягонай герархіі тоеснасьцяў дамінавала славацкая нацыянальная тоеснасьць, то ён яшчэ толькі павінен быў, канечне, вызначыць сваю нацыянальную гісторыю ды яе тэрытарыяльныя памеры.

Гістарычная сьвядомасьць дапамагала меншасьці пераадолець сацыяльную, палітычную, а часам і тэрытарыяльную дыстанцыю, якая аддзяляла яе ад «роднай нацыі». Яна мела бадай што вырашальны ўплыў на тое, што й прадстаўнікі нацыянальнай меншасьці часта (але не заўсёды) ідэнтыфікаваліся з пэрсаніфікаваным народам, г. зн. лічылі сябе складовай часткай «роднай нацыі» ды ў гэтым сэнсе й успрымаліся. Славакі павінны (у духу чэхаславакізму) лічыць Пржэмысловічаў сваімі нацыянальнымі каралямі, гэтаксама, як нямецкія бароны ў Прыбалтыцы лічылі «сваімі» прускіх каралёў.

Галоўнай перадумовай узьнікненьня кожнага руху нацыянальнай меншасьці было лятэнтнае незадавальненьне часткі альбо ўсіх прадстаўнікоў меншасьці ды жаданьне (магчымасьць) шукаць прычыны гэтага незадавальненьня ў сфэры этнічных, нацыянальных падзелаў. Гэта было пачуцьцё нацыянальна матываванага ігнараваньня, дыскрымінацыі, бяспраўя, што зьяўляецца характэрным для нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў інтарэсаў ды іх ролі ў нацыянальных рухах. Сярод гэтых супярэчнасьцяў на першым пляне стаяла — яшчэ больш выразна, чым у нацыянальных рухах — супярэчнасьць паміж цэнтрам і правінцыяй. Бо само геаграфічнае палажэньне тэрыторыі меншасьці звычайна несла ў сабе магчымасьць таго, што яна стане «ўнутранай калёніяй» — на самой справе ці толькі ва ўяўленьні лідэраў руху. Там, дзе не было ўмоваў для ўзьнікненьня нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў інтарэсаў, меншасьцевы рух быў адносна слабым: узгадаем сытуацыю Ніжняй Лужыцы, мазураў ва Ўсходняй Прусіі, украінцаў у Вугоршчыне. Важнымі фактарамі тут былі таксама, напэўна, узровень інтэнсіўнасьці сацыяльнай камунікацыі ды месца, якое тэрыторыя меншасьці займала ў яе сыстэме.

2. Нацыянальныя меншасьці, зразумела, не жылі ў беспаветранай прасторы, а таму было важна, якая інфармацыя, уласна, трапляе ў сыстэму сацыяльнай камунікацыі. Падыход элітаў паноўнага народу быў аднолькава важным, як і падыход «роднай нацыі», калі такая існавала. Іх адносіны да нацыянальных меншасьцяў не былі ні адназначнымі, ні нязьменнымі. Тая частка паноўных элітаў, якая ў ХІХ ст. ўспрыняла лібэральную ідэалёгію й лібэральную канцэпцыю нацыі, бачыла ў асыміляцыі меншасьцяў найлепшы шлях да грамадзянскай інтэграцыі й раўнапраўя яе прадстаўнікоў. Менавіта асыміляцыя мела забясьпечыць роўныя магчымасьці сацыяльнага ўздыму для кожнага. Часам такая асымілятарская палітыка была пасьпяховай — прычым асабліва там, дзе з асыміляцыі вынікалі выразныя выгады, ды там, дзе слабавата дзейнічалі нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці. Аднак часамі асыміляцыйны ціск наадварот правакаваў актывізацыю руху меншасьці.

Кансэрватыўныя палітыкі, наадварот, ставіліся да меншасьцяў «талерантна», этнічны бар’ер меў быць захаваны, таму што ён адначасова служыў і сацыяльным бар’ерам. Адсюль — спрыяльная пазыцыя ў школьнай і культурнай палітыцы. Адрозьненьні былі таксама ва ўяўленьні пра дзяржаўную тоеснасьць. Тады як лібэралы абвяшчалі сябе прыхільнікамі нацыянальна дэфінаванай дзяржаўнасьці, кансэрватары захоўвалі вернасьць дынастычнай канцэпцыі дзяржавы, гэта значыць канцэпцыі мультыэтнічнай імпэрыі, якая ўлічвае існаваньне нацыянальных меншасьцяў і непаноўных этнічных групаў у якасьці свайго відавочнага кампанэнту.

Аднак сытуацыя меншасьцяў істотна зьмянілася пасьля таго, як да дзяржаўнай ідэалёгіі пранік нацыяналізм; сталася гэта ўсеагульна пры канцы ХІХ ст. У імя нацыянальнай гомагенізацыі дзяржавы асыміляцыя стала дзяржаўнай палітыкай, а пры гэтым яшчэ часамі гучалі лібэральныя лёзунгі пра роўныя шанцы. Аднак пераважала ўяўленьне, што ў моцнай нацыянальнай дзяржаве мае жыць толькі адзін народ. Дастаткова ўзгадаць асымілятарскую палітыку другога нямецкага райху, царскай Расеі, Вугоршчыны, Францыі ды Італіі.

Тады як падыход дзяржаўнага народу ўплываў на праграмы й патрабаваньні меншасьцевых рухаў? Лібэралізм хоць і даваў значную прастору нацыянальнай агітацыі сярод прадстаўнікоў меншасьцяў, але перадусім абмяжоўваў водгук на гэту агітацыю тым, што прапанаваў прадстаўнікам меншасьцяў выгады, якія выцякаюць з асыміляцыі. Кансэрватыўныя ўрады абмяжоўвалі прастору для дзейнасьці меншасьцевых рухаў (падобна як для дзейнасьці нацыянальных рухаў) экстрапалітычнай сфэрай, г. зн. перадусім моўнымі, культурнымі ды сацыяльнымі патрабаваньнямі. Надыход нацыяналізму не азначаў аўтаматычна ўсеагульнай асыміляцыі меншасьцяў. Посьпех асыміляцыйнай палітыкі залежаў ад некалькіх акалічнасьцяў, на якія сама ўлада ня мела ўплыву: гэта была перадусім ступень нацыянальнай мабілізацыі, дасягнутая сярод прадстаўнікоў меншасьці, далей гэта быў узровень сацыяльнай камунікацыі ды, нарэшце, пазыцыя «роднай нацыі».

Важнымі зьяўляліся таксама магчымыя адрозьненьні ў культурным разьвіцьці паміж прадстаўнікамі меншасьці й паноўным дзяржаўным народам. Калі тут існавала значная культурная перавага дзяржаўнай нацыі над прадстаўнікамі меншыні, то асыміляцыя была імавернай, асабліва калі нацыянальная меншасьць ня мела ўласных адукаваных элітаў. Калі ж, наадварот, адукаванасьць альбо культурны ўзровень меншасьці былі вышэйшымі (г. зн. да яе належалі таксама вышэйшыя слаі ды адукаваныя людзі), асыміляцыю нельга было правесьці нават гвалтоўнымі мерамі. Гэта тлумачыць, чаму русіфікатарская палітыка ў 80-я гг. ХІХ ст. дасягнула ў Фінляндыі й Прыбалтыцы нязначных вынікаў у параўнаньні зь нямецкай ці францускай асымілятарскай палітыкай. Адсюль таксама робіцца зразумелым, чаму мадзьярызацыйная палітыка ў Вугоршчыне была больш пасьпяховай у дачыненьні да славацкага, чым да нямецкага этнасу.

Часам сьцьвярджаецца, што галоўнай перадумовай вырашэньня меншасьцевай праблематыкі зьяўляецца пасьлядоўная дэмакратызацыя. Гэта даказальна толькі датуль, дакуль дэмакратычны канстытуцыйны рэжым не дазваляе гвалтоўнай асыміляцыі ды абмежаваньня чалавечых правоў прадстаўнікоў мяншыняў. Сам прынцып парлямэнтарнай дэмакратыі мае, напэўна, з пункту гледжаньня меншасьцяў, асноўную нязручнасьць у тым, што ён мяркуе, нібыта кожная меншасьць на падставе рашэньня выбаршчыкаў можа ператварыцца ў паноўную большасьць. Але гэта ў выпадку нацыянальных меншасьцяў ня дзейнічае, пакуль іх удзел у палітыцы вызначаецца перадусім нацыянальнай тоеснасьцю. Калі меншасьць ня мела канстытуцыйна замацаванай аховы ад небясьпекі сталай мажарызацыі дзяржаўным народам, то яе палітычная праграма радыкалізавалася. Такім чынам, увядзеньне канстытуцыйнага рэжыму не было аўтаматычным «вырашэньнем» становішча нацыянальных меншасьцяў, гэтак жа сама, як яно ім не было ў выпадку нацыянальных рухаў.

3. Трэцім з вырашальных фактараў быў падыход «роднай нацыі» да нацыянальных меншасьцяў, якія зь ёй атаясамліваліся. Гэты падыход з часам мяняўся і залежаў ад ступені разьвіцьця самой «роднай нацыі». Калі народатворчы працэс дасягнуў ужо той ступені, што нацыя стала ў вачох пераважнай большасьці сваіх прадстаўнікоў пэрсаналізаваным аўтарытэтам, палажэньне нацыянальных меншасьцяў можна было інтэрпрэтаваць як складовую частку ўласнага нацыянальнага лёсу. Іх, так бы мовіць, усынавілі, а іх падтрымка апраўдвалася «нацыянальным інтарэсам». Такі падыход мог быць часткай унутранай, а нават замежнай палітыкі там, дзе фармаваньне народу ўжо дасягнула поўнай дзяржаўнасьці: то бок у выпадку дзяржаўных народаў ужо ў ХІХ ст., а ў выпадку нацыянальных дзяржаваў ужо ў наступным стагодзьдзі. Асабліва ў нямецкай і італьянскай замежнай палітыцы ахова меншасьцяў стала зачэпкай для агрэсіўнай экспансіі. У пэўнай ступені тое самае можна сказаць пра сэрбскую, грэцкую ці баўгарскую палітыку.

Падыход «роднай нацыі» да яе меншасьцяў у замежжы, таксама падыход да «чужых» меншасьцяў, якія жывуць на «яе» палітычнай альбо дзяржаўнай тэрыторыі, знаходзіўся пад уплывам яшчэ адной акалічнасьці: было гэта паняцьце нацыянальнай прыналежнасьці. Якім крытэрам вызначалася гэтая прыналежнасьць? Калі мерай была фікцыйная крэўная сувязь, то і меншасьць, якая жыла на вельмі аддаленай тэрыторыі, лічылася складовай часткай уласнага народу, то бок групай, якую неабходна падтрымліваць. Так гэта было ў нямецкім, вугорскім і сэрбскім выпадках. Калі ж мерай былі дзяржаўная прыналежнасьць і месца нараджэньня, то адносіны да ўласных меншасьцяў у замежжы былі значна больш стрыманымі.

Адрозьненьне можна назіраць і ў дачыненьні да чужых меншасьцяў на ўласнай дзяржаўнай тэрыторыі. Вызначаная крывёю прыналежнасьць да народу абавязкова вяла да погляду, што чужыя меншасьці зьяўляюцца нязручным іншародным целам, якое парушае нацыянальную цэласнасьць, а таму іх трэба будзе асыміляваць. І наадварот, дзяржаўна дэфінаваная нацыянальная прыналежнасьць de facto ня ведала адвечных этнічных меншасьцяў: калі нехта нарадзіўся ў Францыі — паводле гэтай канцэпцыі быў французам. З гэтага выцякала надзённасьць і выбуховасьць праблемы нацыянальных меншасьцяў у Цэнтральнай Эўропе.

Менавіта гэтая вобласьць у міжваенны пэрыяд стала чымсьці накшталт «лябараторыі» рашэньня меншасьцевай праблемы. Калі гэтая праблема мае быць сыстэматычна аналізаваная, трэба зыходзіць з ацэнкі суадносінаў сілаў паміж дзяржаўным народам, «роднай нацыяй» і нацыянальнай меншасьцю. Калі мы мяркуем, што нацыянальная меншыня была актывізаванай і фармулявала свае культурныя й палітычныя патрабаваньні, ступень яе пасьпяховасьці залежала таксама ад таго, якімі былі суадносіны сілаў паміж яе «роднай нацыяй» і дзяржавай, на чыёй тэрыторыі яна жыла. Тут дзейнічае простая мадэль трох магчымых сытуацыяў:

«родная нацыя» была заўважна мацнейшай, чым дзяржаўны народ, на тэрыторыі якога меншасьць жыла;

«родная нацыя» была заўважна слабейшай, чым дзяржаўны народ, бо была меншая колькасна, альбо таму, што яшчэ не дасягнула поўнага нацыянальнага існаваньня;

паміж абедзьвюма адзінкамі была прыблізная раўнавага сілаў.

Першая сытуацыя была вельмі спрыяльнай для таго, каб распачаліся й радыкалізаваліся меншасьцевыя рухі, ды давала магчымасьць фармуляваць палітычныя патрабаваньні аж да сэцэсіі, г. зн. да перагляду дзяржаўных межаў (зразумела, толькі ў выпадку border-minorities). Актывізацыя нямецкіх меншасьцяў у міжваеннай Польшчы й Чэхаславаччыне належыць да гэтай катэгорыі.

Для другой сытуацыі дзейнічае цалкам адваротнае правіла. Меншасьцевы рух ня мог разьлічваць на нейкую выразную дапамогу з боку «роднай нацыі» ды сутыкаўся зь цяжкасьцямі ўжо на сваёй агітацыйнай фазе. Часамі нацыянальная тоеснасьць меншасьці заставалася нявыкрышталізаванай, і адкрываўся шлях да асыміляцыі. Такім, напрыклад, было разьвіцьцё славенскай мяншыні ў Італіі, украінскай у Вугоршчыне, флямандзкай у Францыі. Часам выразнай падтрымцы разьвітага, але прыгнечанага меншасьцевага руху перашкаджала проста розьніца ў дзяржаўнай сіле: прыкладам могуць быць датчане ў Шлезьвігу (пасьля 1864 г.) ці ірляндцы ў Ольстэры. Цікавым варыянтам было разьвіцьцё там, дзе з часам суадносіны сілаў перавярнуліся: да І Усясьветнай вайны ў італьянска-аўстрыйскай спрэчцы за паўднёвы Тыроль мацнейшай была нямецкая «родная нацыя» (хоць зь дзяржаўнага пункту гледжаньня справа датычыла аўстрыйскай тэрыторыі), пасьля вайны ён стаў справай адносінаў паміж мацнейшай Італіяй і слабейшай Аўстрыяй.

Трэцяя сытуацыя, напэўна, была найбольш складанай. Посьпех меншасьцевага руху залежаў ад таго, як дамовяцца дзяржаўны й «родны» народы. Аднак такі кансэнсус быў вялікай рэдкасьцю і як трывалы стан ён нам вядомы, напрыклад, у фінска-швэдзкім выпадку. У кансэнсус вылілася пасьля дзесяцігодзьдзяў канфліктаў таксама паўднёва-тырольская праблема. Аднак у бальшыні выпадкаў праблема меншасьцяў стала крыніцай хранічнага напружаньня, як гэта было паміж Вугоршчынай і дзяржавамі-пераемніцамі ў міжваенны пэрыяд ці паміж Аўстрыяй і Югаславіяй, паміж Чэхаславаччынай і Польшчай, паміж Грэцыяй і Баўгарыяй.

Але было б памылкай абмяжоўваць аналіз праблематыкі меншасьцевых рухаў і іх патрабаваньняў пытаньнем міждзяржаўных адносінаў. Сур’ёзным фактарам былі гэтаксама мэнталітэты. Меншасьць, якая ідэнтыфікавалася са сваёй «роднай нацыяй», звычайна пераймала ня толькі яе культуру, але таксама яе гісторыю, а разам зь ёй яе стэрэатыпы ды забабоны. Асабліва невыносным цяжар гісторыі быў там, дзе прадстаўнікі колішняга дзяржаўнага народу сталіся нацыянальнай меншасьцю ў нацыянальнай дзяржаве, у якой дзяржаваўтваральнай сілай сталіся колішнія прадстаўнікі непаноўнай этнічнай групы. Немцы ў Польшчы й Чэхаславаччыне, гэтаксама, як вугорцы ў Румыніі, Югаславіі й Чэхаславаччыне, не змаглі даць сабе рады з такім паваротам. Пэўнае падабенства ў найноўшы час знойдзем у падыходах расейскіх меншасьцяў у шэрагу былых савецкіх рэспублікаў ды сэрбскіх меншасьцяў у Харватыі й Босьніі.

Усеагульна дзейнічае правіла, што праблема нацыянальных меншасьцяў як палітычна рэлевантная нарадзілася фактычна як «пабочны прадукт» посьпеху, якога дасягнулі нацыянальныя рухі напрыканцы І Усясьветнай вайны (яшчэ раз падобная сытуацыя ўзьнікла пасьля 1989 г.). Было б памылкай — з прычынаў, якія мы ўжо падалі — падыходзіць да іх як да чагосьці цалкам новага. Гэтыя меншасьцевыя рухі былі напоўненыя духоўнай спадчынай мінулага стагодзьдзя ды ня раз наўпрост спасылаліся на нацыянальны рух свайго «роднага народу». Істотная розьніца палягала, праўда, на тым, што яны ў нашмат большай ступені, чым раней, сталі прадметам вялікадзяржаўных інтарэсаў.

Мэнталітэты нацыянальных і этнічных меншасьцяў былі абумоўленыя ня толькі гістарычна, але таксама сацыяльна. Падобна як у выпадку непаноўных этнічных групаў, таксама ў выпадку меншасьцяў было вельмі важна, якой была іх сацыяльная структура. Меншасьці, якія пераважна складаліся зь вясковага насельніцтва, было адносна няпроста мабілізаваць дзеля нацыянальных мэтаў, і яны доўга заставаліся на ўзроўні фазы В, прычым часта будучы аддадзенымі на ласку агітатараў, якія прыходзілі з шэрагаў «роднай нацыі». Калі меншасьцевы рух наагул пачынаўся, ён перасьледаваў асабліва сацыяльныя й моўныя мэты. Нацыянальныя меншасьці, у якіх быў поўны альбо амаль поўны сацыяльны склад, мабілізаваліся вельмі хутка. Іх праграма ўключала ў сябе часта вельмі радыкальныя палітычныя патрабаваньні ажно да сэцэсіі, безумоўна, пры ўмове, што меншасьць магла спадзявацца на дастатковую падтрымку сваёй «роднай нацыяй», як гэта было ў выпадку нямецкіх і вугорскіх мяншыняў.

Пакуль што мы займаліся нацыянальнымі меншасьцямі, мэты й дзейнасьць якіх параўнальныя да нацыянальнага руху ды якія сталіся важным фактарам палітычнай гісторыі. Аднак дзеля паўнаты трэба нагадаць таксама пра меншасьці, якія ніякім выразным чынам не паўплывалі на стварэньне палітычнага ці культурнага профілю сваёй эпохі. Гэта былі асабліва тыя меншасьці, якія мы аднесьлі да расьсеянага тыпу. Іх прадстаўнікі таксама рэагавалі на сваю меншасьцевую сытуацыю, але такая рэакцыя не была аднастайнай. Некаторыя мяншыні баранілі сваю непаўторнасьць тым, што ізаляваліся ад свайго акружэньня, прычым іх лідэры не арганізоўвалі якога-кольвек руху: так гэта выглядала асабліва ў нешматлікіх выкрышталізаваных меншасьцяў, як, напрыклад, армяне ў Галіччыне альбо валахі на Балканах. Іншыя меншасьці выбіралі стратэгію жыцьця ў падвойным сьвеце: іх прадстаўнікі захоўвалі культурную спэцыфіку ды ўнутраныя сувязі з групай, але адначасова ўдзельнічалі ў жыцьці дзяржаўнага народу ажно да моўнай асыміляцыі. Такой была сытуацыя большасьці габрэяў да пачатку сіянізму. Трэці тып падыходу меншасьці найбольш набліжаўся да меншасьцевых рухаў: гэта была спроба захаваньня моўнай і культурнай самабытнасьці ў рамках дадзенай дзяржаўнай адзінкі (лужыцкія сэрбы, туркі на Балканах, татары ў Расеі).

* * *

На завяршэньне паспрабуем характарызаваць спэцыфіку праграмаў і патрабаваньняў меншасьцевых нацыянальных рухаў. Як ужо было сказана, такія рухі мелі шмат агульнага з нацыянальным рухам, яны праходзілі таксама з падобнай пэрыядызацыяй, але неабходна таксама ўлічваць адрозьненьні, якія выцякалі асабліва з таго, што нацыянальная меншыня не прэтэндавала стаць народам, а імкнулася дамагчыся правоў асабліва ў культурнай і палітычнай сфэрах.

У сувязі з тым, што мэтай руху меншасьці не было дасягненьне атрыбутаў нацыянальнага існаваньня — іх дамогся альбо плянаваў дамагчыся «родны народ», — нельга чакаць таго, што іх патрабаваньні, а дакладней кажучы — патрабаваньні іх лідэраў, будуць поўнай копіяй праграмаў нацыянальных рухаў. Тым ня менш, і сярод гэтых патрабаваньняў можна адрозьніць патрабаваньні моўныя, палітычныя й сацыяльныя. На чым палягала іх спэцыфіка?

У выпадку моўнай праграмы ў меншасьцевага руху адпадала мэта кадыфікацыі ды інтэлектуалізацыі нацыянальнай мовы: хапала проста пераняць гэтую мову ад «роднай нацыі». Тым больш важным было змагацца за доступ гэтай мовы да школаў і ўстановаў. Вядома ж, пытаньне мовы на тэрыторыі нацыянальнай меншасьці было заўсёды зьвязанае з пытаньнем паноўнай мовы ды таксама з гістарычным фонам меншыні. Там, дзе справа датычыла меншасьцевага руху, які вырастаў зь мясцовай этнічнай меншасьці зь няпоўным сацыяльным складам, нацыянальны рух задавальняўся патрабаваньнем моўных правоў на мясцовым узроўні — у школах і ў самакіраваньні. Там, дзе меншасьцю сталіся былыя прадстаўнікі паноўнай нацыі, яны патрабавалі моўнай роўнасьці на ўсёй колішняй тэрыторыі сваёй перавагі (швэды ў Фінляндыі, немцы на чэскай землі).

Найбольш частым сярод палітычных патрабаваньняў быў узровень удзелу, асабліва, вядома ж, у мясцовым і рэгіянальным самакіраваньні. Патрабаваньне прадстаўнікоў нацыянальнай меншасьці мець права самім вырашаць свае справы, зразумела, адкрывала дарогу да праграмы палітычнай аўтаноміі. Аднак таго меншасьцям аж да ІІ Усясьветнай вайны не дазвалялі — звычайна з абгрунтаваньнем, што гэта можа парушыць цэласнасьць нацыянальнай дзяржавы. Сур’ёзным аргумэнтам супраць дазволу аўтаноміі была асьцярога, што «родная нацыя» можа выкарыстаць аўтаномную тэрыторыю «сваёй» меншасьці дзеля ўзмацненьня сваіх вялікадзяржаўных уплываў. Патрабаваньне самавызначэньня мела, напэўна, гэтаксама сваю крайнюю форму: гэта была, зразумела, не самастойнасьць, але сэцэсія, далучэньне да тэрыторыі «роднай нацыі».

VII. Пэрспэктывы на ХХ стагодзьдзе

Адным з галоўных зыходных пунктаў прапанаванага аналізу была рабочая гіпотэза, што вырашальная фаза народатворчага працэсу ў Эўропе надыходзіла ў дзьвюх прынцыпова розных сытуацыях: з аднаго боку, сытуацыя дзяржаўнай нацыі, а з другога — сытуацыя непаноўнай этнічнай групы. Зразумела, абедзьве такія сытуацыі былі гістарычна абумоўленыя — зьяўляліся вынікам доўгага разьвіцьця ад сярэднявечча да раньніх новых часоў. Прадметам нашай увагі была другая з гэтых лініяў разьвіцьця, якая набыла форму нацыянальнага руху, а на завяршэньне неабходна канстатаваць, што справа фактычна датычыла своеасаблівага тыпу разьвіцьця, які можна аналізаваць, нягледзячы на частковыя адрозьненьні паміж асобнымі краінамі, ды які грунтоўна адрозьніваўся ад народатворчага працэсу ва ўмовах дзяржаўнай нацыі.

Цяпер перад намі стаіць пытаньне, на чым гэтая адметнасьць палягала. Пры гэтым гаворка ідзе не пра характарыстыкі нацыянальнага руху — ім былі прысьвечаныя ўсе папярэднія разьдзелы, — а пра тое, як такія характарыстыкі праявіліся ў самім працэсе фармаваньня сучаснай нацыі ды ў яго выніках. Ці адрозьніваўся «малы народ», які ўзьнік дзякуючы пасьпяховаму нацыянальнаму руху, ад народу «дзяржаўнага»? Адказ на гэтае пытаньне мае свае аб’ектыўны і суб’ектыўны кампанэнты. Першы меў бы займацца тым, паводле якіх аб’ектыўных паказьнікаў можна вызначыць своеасаблівасьць гэтага тыпу народаў, яго міжнароднае становішча, унутраную структуру ды інш. А другі — тым, якія спэцыфічныя нацыянальныя стэрэатыпы, традыцыі, унутраныя адносіны адрозьнівалі два асноўныя тыпы народаў, па магчымасьці прыглядаючыся да двух пераходных выпадкаў — нямецкага ды італьянскага. Калі адказ на першае пытаньне будзе адносна простым, дык адказам на другое мы зоймемся больш падрабязна.

Прынцыповае адрозьненьне, да якога мы зноў вяртаемся, палягала на тым, што фармаваньне «малога народу» зьяўлялася вынікам сьвядомай і напружанай патрыятычнай дзейнасьці, барацьбы з элітамі мультыэтнічнай манархіі, вынік якой яшчэ ня быў наперад ясным, тады як дзяржаўная нацыя была дадзенай адзінкай, што мела сваё месца ў міжнародных адносінах, а варыябэльнай была толькі ў сваёй унутранай арганізацыі. Адсюль выцякае розьніца паміж відавочнасьцю й невідавочнасьцю нацыянальнага існаваньня, якія мелі надзвычайнае значэньне для разьвіцьця мэнталітэтаў і сыстэмаў каштоўнасьцяў.

Перш за ўсё, «малы народ» у большасьці выпадкаў доўгі час быў недзяржаўным народам, які ня мог быць суб’ектам міжнародных адносінаў. Яго лідэры, як мы ўжо ведаем, да гэтага большасьцю нават не імкнуліся. То бок яны ня мелі вялікадзяржаўных амбіцыяў у міжнародным маштабе, дакладней кажучы, міжнародная «палітыка» для іх абмяжоўвалася тымі сувязямі ды стасункамі, якія мелі нейкае значэньне для адносінаў нацыянальнага руху да паноўных элітаў, для яго магчымых посьпехаў і выгадных пазыцыяў. Вядома ж, у гэтым дачыненьні нацыянальны рух мог стаць для мультыэтнічнай манархіі нязручным цяжарам, які яе ўнутрана аслабляў «сэцэсіянісцкімі» спробамі ды, магчыма, шкодзіў таксама яе міжнароднаму прэстыжу.

«Замежная палітыка» нацыянальнага руху арыентавалася на незалежнасьць толькі ў невялікай колькасьці выпадкаў, якія мы перадусім тлумачылі паўнатой сацыяльнай структуры непаноўнай этнічнай групы. У іншых краінах арыентацыя на замежжа мела перш за ўсё культурны аспэкт: лідэры нацыянальных рухаў імкнуліся ўсталяваць і падтрымліваць такія культурныя кантакты, якія ім далі б магчымасьць аслабіць культурную залежнасьць ад паноўнага дзяржаўнага народу. Таму гэтаксама нацыянальны рух па-за рамкамі «сваёй» манархіі быў вядомы хутчэй людзям мастацтва й навукоўцам, чым палітыкам, а на старонкі замежных газэтаў трапляў толькі тады, калі рабіўся прычынай ці прадметам сур’ёзнай унутрыпалітычнай перамены ці крызы. У гэтым пляне месца нацыянальнага руху на карце Эўропы ХІХ ст. было падобна на месца рухаў нацыянальных мяншыняў на карце наступнага стагодзьдзя. Праўда, тут была прынцыповая розьніца: нацыянальны рух ня мог абапірацца ні на якую «родную нацыю», якая падтрымлівала ды прапагандавала б яго імкненьні.

Пасьля здабыцьця незалежнасьці малая дзяржава ніколі не рабілася выбітным суб’ектам міжнародных адносінаў, заўсёды толькі прадметам вялікадзяржаўнай гульні сілаў. У гэтым кантэксьце яе палітыка магла паводзіць сябе актыўна, г. зн. імкнуцца да захаваньня магчымасьці выбару, ад якога вялікадзяржаўнага сузор’я яна будзе залежаць, а магчыма нават мінімалізаваць такую залежнасьць. Уласныя вялікадзяржаўныя інтарэсы гэтыя малыя дзяржавы былі здольныя рэалізоўваць толькі адносна прыкладна аднолькава моцных суседзяў. Толькі зрэдку малой дзяржаве ўдавалася манэўраваньнем паміж супэрдзяржавамі здабыць у пэўнай ступені незалежнае становішча. Напэўна, палітычная залежнасьць ніякім чынам не мусіла азначаць залежнасьці ці нават «нежыцьцяздольнасьці» малой дзяржавы ў гаспадарчай галіне.

Розьніцу паміж абодвума тыпамі народатворчых працэсаў, натуральна, нельга абмежаваць розьніцай у становішчы з гледзішча моцы. Зрэшты, галоўная частка колішніх дзяржаўных нацыяў жыве сёньня амаль у монаэтнічных палітычных адзінках, якія належаць да катэгорыі малых дзяржаваў: Партугалія, Нідэрлянды, Данія, Швэцыя. Больш сур’ёзнымі й складанымі зьяўляюцца адрозьненьні ў самім характары нацыянальнага жыцьця, у адносінах паміж прадстаўнікамі фармаванай нацыянальнай супольнасьці.

Перш за ўсё неабходна ўзгадаць розную ролю супярэчнасьці інтарэсаў. Канфлікты й антаганізмы паміж прафэсійнымі групамі ды групамі інтарэсаў, клясамі ды г. д., якія адбываліся ўнутры дзяржаўнага народу, мелі характар сацыяльных канфліктаў, а калі яны артыкуляваліся ідэалягічна, то набывалі форму палітычных канфліктаў. Так гэта было, напрыклад, у выпадку барацьбы за вызваленьне сялян, у канфліктах паміж буйной прамысловай вытворчасьцю ды дробнай рамесьніцкай вытворчасьцю, у напружаньні паміж правінцыяй і цэнтрам, паміж царквой і дзяржавай.

Інакш было там, дзе ў гульню ўступіў нацыянальны рух. Натуральна, сярод прадстаўнікоў непаноўнай этнічнай групы таксама існавалі групавыя супярэчнасьці, але разам з гэтым трэба ўлічыць супярэчнасьці, якія сталіся нацыянальна рэлевантнымі. У іх сутыкаліся ня толькі прадстаўнікі розных групаў інтарэсаў, але таксама прадстаўнікі дзяржаўнай нацыі й непаноўнай этнічнай групы. У выніку гэтага на працягу нацыянальнага руху стварылася ўяўленьне пра трывалую сувязь паміж нацыянальным і сацыяльным канфліктамі, то бок лятэнтны перанос усіх канфліктаў са сфэры сацыяльнага ў сфэру нацыянальнага антаганізму.

Мы ўжо канстатавалі, што нацыянальна рэлевантная супярэчнасьць інтарэсаў адыгрывала незаменную інтэграцыйную ролю ў нацыянальных рухах, таму што выклікала, асабліва на стадыі фазы С, «усенародную» салідарнасьць з пазыцыяй і лёсам сацыяльнай групы, якая была складовай часткай «уласнага» этнасу альбо народу. Будзе дарэчы, вядома ж, нагадаць, што ў выпадку дзяржаўнай нацыі дзейнічаюць супрацьлеглыя адносіны: сацыяльныя й клясавыя супярэчнасьці, якія мелі месца ўнутры нацыянальнай супольнасьці, маглі неспрыяльна адбівацца на нацыянальнай інтэграцыі, асабліва на ўключэньні ніжэйшых клясаў грамадзтва ў нацыянальную супольнасьць.

Гэтай акалічнасьцю часткова тлумачыцца розьніца ў хуткасьці нацыянальнай мабілізацыі: большасьць нацыянальных рухаў (праўда, ня ўсе) дасягнула такой мабілізацыі за карацейшы час, чым гэта было ў выпадку дзяржаўных народаў. Тут мы павінны побач з дэзынтэграцыйным узьдзеяньнем унутраных сацыяльных супярэчнасьцяў улічваць таксама той факт, што посьпех нацыянальнага руху, дакладна кажучы, дасягненьне ім галоўнай мэты, залежаў ад мабілізацыі народных масаў. Тут ізноў адыгрывае ролю адрозьненьне, якое выцякае зь відавочнасьці ці невідавочнасьці нацыянальнага існаваньня. У існаваньні дзяржаўнай нацыі ніхто і ніколі не сумняваўся, таму патрэба ў яе поўнай інтэграцыі ўзьнікла толькі пасьля таго, як урадам спатрэбілася для іх вялікадзяржаўнай, агрэсіўнай і патэнцыйна ваеннай палітыкі падтрымка самых шырокіх слаёў уласнага народу. У адрозьненьне ад гэтага нацыянальны рух мог дасягнуць посьпеху — гэта значыць існаваньня народу, у якім ніхто не сумняваўся, — толькі пры ўмове падтрымкі масаў. Больш хуткі тэмп нацыянальнай мабілізацыі ў выпадку «малога народу» мог, як вядома, залежаць таксама ад істотна меншага абшару нацыянальнай тэрыторыі. Напрыклад, было лягчэй камунікацыйна аб’яднаць тэрыторыі, населеныя эстонцамі ці чэхамі, чым шырокія кастыльскія (гішпанскія) ці францускія прасторы.

Шлях ад непаноўнай этнічнай групы да сучаснай нацыі раней ці пазьней апынуўся ў канфлікце зь існай дынастычнай ці дзяржаўнай легітымнасьцю, а посьпех нацыянальнага руху наўпрост прадугледжваў такі канфлікт. Бо нацыянальны рух прапанаваў і ўкараняў новую тоеснасьць, якая парушала наяўную дзяржаўную альбо дынастычную тоеснасьць. Напэўна, дзяржаўная нацыя таксама праходзіла трансфармацыю ў грамадзянскую нацыю, што гэтаксама несла ў сабе большае ці меншае парушэньне старых легітымнасьцяў. Аднак працэс пераўтварэньня тут праходзіў у рамках дадзенага дзяржаўнага існаваньня, а калі ён і парушаў такую легітымнасьць, то рабілася гэта празь зьмену аблічча аднаго й таго самага дзяржаўнага народу. Народ жа, які фармаваўся зь непаноўнай этнічнай групы, ад пачатку ўзьнікаў як вынік нэгацыі ды, магчыма, дэструкцыі старой легітымнасьці. Гэтая акалічнасьць не магла не паўплываць на мэнталітэт прадстаўнікоў нацыі, якая ўзьнікла такім шляхам: нэгацыя старых аўтарытэтаў, асабліва дынастычных, здавалася ім чымсьці натуральным, калі справа датычыць разьвіцьця нацыі ды «вышэйшага інтарэсу» ўвогуле.

Фармаваньне народу шляхам агітацыі й мабілізацыі масаў было адначасова шляхам эмансыпацыі для тых, хто быў «унізе». Таму яно магло прэзэнтавацца й інтэрпрэтавацца як посьпех на шляху да гістарычнага прагрэсу. Той, хто станавіўся на шляху нацыянальнага руху, тармазіў яго, мог быць абвінавачаны ў тым, што дапамагае сілам рэакцыі. Інакш кажучы, прадстаўнікі пасьпяхова сфармаванага «малога народу» разьвілі сыстэму крытэраў прагрэсу, якая была іншай, чым сыстэма ў дзяржаўнай нацыі. Адначасова яны звычайна лепей дамаўляліся пра парушэньне легітымнасьці, меней цанілі гістарычную пераемнасьць, болей сымпатызавалі палітычнай і сацыяльнай дзейнасьці, якая зыходзіла зьнізу. Часам гэта магло праявіцца ў іх пазытыўным падыходзе да рэвалюцыйных пераменаў, а часам — у іх адхіленьні, калі тыя прыходзілі «зьверху». Спэцыфічны падыход яны мелі таксама да захаваньня агульнай законнасьці ды да ўшанаваньня ўсеагульных аўтарытэтаў.

Нацыянальныя рухі дзейнічалі ў асяродку, дзе сама сутнасьць нацыянальнага існаваньня знаходзілася пад пагрозай. Яго лідэраў адхілялі, прыніжалі, часта таксама перасьледавалі, а мэты, да якіх яны імкнуліся, ставіліся пад сумнеў. У выніку гэтага яны звычайна мелі адчуваньне, што гэтая мэта, фармаваньне сучаснага народу, знаходзіцца пад пагрозай. Такое адчуваньне, якое яны, зразумела, перанесьлі да нацыянальнай агітацыі, захавалася да тых часоў, калі нацыянальны рух стаўся масавым. Калі пачуцьцё пагрозы нацыянальнаму існаваньню наагул і мела сваё абгрунтаваньне на працягу фазы В, калі народатворчы працэс яшчэ меў абарачальны характар, то яно страціла гэтае абгрунтаваньне падчас фазы С. Аднак яно захавалася й надалей, перадусім таму, што сумнеў у сэнсе існаваньня новага народу й надалей гучаў з шэрагаў элітаў дзяржаўнай нацыі, якія між тым таксама прынялі нацыянальную й нацыяналістычную ідэалёгію. Сваю ролю адыгрывала таксама звычайная «інэртнасьць» мэнталітэту; пачуцьцё пагрозы нацыянальнаму існаваньню стала стэрэатыпам прадстаўнікоў «малога народу»: яшчэ доўга пасьля дасягненьня незалежнасьці яны не лічылі самастойнае існаваньне свайго народу відавочнай дадзенасьцю.

Толькі так можна растлумачыць тое, што ў нацыянальным руху стала захоўвалася ня толькі пачуцьцё пагрозы з боку паноўных элітаў дзяржаўнага народу (альбо мультыэтнічнай манархіі), але таксама сталая патрэба даказваць права ўласнага народу на самабытнае існаваньне ды яго здольнасьць разьвіваць уласную культуру й гаспадарку. Такая здольнасьць дэманстравалася перадусім двума спосабамі, якія толькі зьнешне ўзаемавыключаліся. У першую чаргу, гэта была спроба даказаць на канкрэтных выніках культурнай творчасьці, што фармаваны альбо нядаўна сфармаваны «малы народ» здольны ствараць у культурнай і навуковай сфэрах арыгінальныя каштоўнасьці, якія квалітацыйна параўнальныя да творчасьці дзяржаўнай нацыі. У другую чаргу, гэта была спроба даказаць, што творчыя здольнасьці «малога народу» ня тоесныя творчым здольнасьцям народу паноўнага, а маюць свой спэцыфічны, незаменны характар. Пры спалучэньні гэтых двух імкненьняў часамі ўзьнікаў «люстэркавы эфэкт», гэта значыць спроба інтэрпрэтаваць тыя самыя каштоўнасьці й формы супрацьлегла да таго, як гэта рабілася ў творчасьці паноўнай нацыі.

Пакуль у сьвядомасьці прадстаўнікоў нацыянальнага руху захоўвалася адчуваньне няпэўнасьці й пагрозы існаваньню народу, захоўваўся гэтаксама пэрманэнтны абаронны падыход. З гэтым было зьвязана ня толькі пачуцьцё недаверу да тых, хто трымае ўладу ў дзяржаўнай нацыі, але таксама перакананьне, што ў інтарэсе пасьпяховай абароны ад замежнага ворага «малы народ» павінен быць аб’яднаным. Патрабаваньне адзінства народу і ўсенароднага кансэнсусу, зразумела, не магло быць поўнасьцю рэалізаваным, асабліва пасьля таго, як нацыянальны рух уступіў у сваю масавую фазу. Аднак яно заставалася стала паўтараным пастулятам, якімсьці катэгарычным імпэратывам, да якога неабходна было прыглядацца. Гэта праявілася, напрыклад, у тым факце, што ўсе палітычныя плыні й партыі ў час цалкам забясьпечанага нацыянальнага існаваньня адчувалі сябе абавязанымі прынамсі вэрбальна аддаваць перавагу нацыянальнаму інтарэсу. Не пазьбегла гэтага нават большасьць сацыял-дэмакратычных інтэрнацыяналістаў.

Пабочным эфэктам адчуваньня, што трэба без спачынку бараніцца ад пагрозы нацыянальнаму існаваньню, быў аўтастэрэатып міралюбівага народу, які нікому не пагражае, а абараняе сваё нацыянальнае існаваньне, у якім ніхто не сумняецца, ды свае правы, то бок тое, што яму як самабытнай нацыянальнай адзінцы належыць. Такі стэрэатып хаваў у сабе лятэнтную небясьпеку, што стан пагрозы паслужыць маральным апраўданьнем усіх сродкаў, якія прадстаўнікі народу выкарыстаюць дзеля сваёй абароны.

Патрэба адзінства ў імя народу ў стане пагрозы таксама мела свае пабочныя ўзьдзеяньні. Напрыклад, яна пранікае да гістарычнай сьвядомасьці. Унутрана аб’яднаны народ павінен быў мець таксама адзіны погляд на гісторыю, які будзе гэты народ цэмэнтоўваць. Таму большасьць нацыянальных рухаў стварыла — часам пасьля дыскусіяў, іншым разам спантанна — адзіную альбо кансэнсусную канцэпцыю ўласнай нацыянальнай гісторыі, якая была абавязковай для кожнага прадстаўніка фармаванай нацыі. Здаецца, што дыскусія пра «сэнс» нацыянальнай гісторыі, якую так любілі (і любяць) на чэскай зямлі, была пабочным прадуктам гэтай адзінай нацыянальнай канцэпцыі гісторыі альбо рэакцыяй на яе. Бо зь цяжкасьцю можна ўявіць сабе дыскусію пра «сэнс» нацыянальнай гісторыі там, дзе яе вобраз мае плюралістычны характар.

Наступнае адрозьненьне паміж абодвума тыпамі народатворчага працэсу выцякала з таго факту, што нацыянальны рух павінен быў для дасягненьня паўнавартаснага нацыянальнага існаваньня дамагчыся мэтаў і стварыць каштоўнасьці, якія для дзяржаўнага народу былі відавочнасьцю. Так гэта адбывалася, напрыклад, у выпадку літаратурнай мовы: дзе барацьба за мову ды за правы мовы не стаяла б на пярэднім пляне праграмы нацыянальнага руху, мова стала поўным сымбалем, функцыі якога далёка выходзілі за рамкі камунікацыйнай функцыі. Хоць сам клопат пра мову ды захаваньне моўных стандартаў быў агульным для ўсіх народатворчых працэсаў, у выпадку дзяржаўных народаў ён ня меў таго цэнтральнага палажэньня сымбаля нацыянальнага існаваньня пад пагрозай. Тое самае датычыць культуры й літаратуры. Для нацыянальных рухаў творы культуры сталі адной з умоваў дасягненьня ці прызнаньня нацыянальнай самабытнасьці, ды й пазьней ад твораў мастацтва чакалі, што тыя разам са сваёй эстэтычнай функцыяй будуць выконваць нацыянальна-ўсьведамленчую альбо выхаваўчую функцыю. Такая акалічнасьць паўплывала таксама на вобраз мастака як апоры нацыянальнага існаваньня: гэта давала асабліва пісьменьнікам адносна шырокую магчымасьць публічнай ды нават палітычнай дзейнасьці. Не выпадкова столькі мастакоў адыгрывала важную ролю ў палітычным жыцьці нованароджанага нацыянальнага руху.

Патрэба нацыянальнай культуры й літаратуры абумоўлівала яшчэ іншую своеасаблівасьць жыцьця народу. Як нам вядома, высілкі па стварэньні ўласнай нацыянальнай культуры толькі зь вялікімі цяжкасьцямі маглі (альбо не маглі ўвогуле) спасылацца на літаратурную пераемнасьць з папярэдняга пэрыяду, як гэта было ў выпадку дзяржаўных народаў. Пошук крыніцаў і арыенціраў для нанова будаванай літаратурнай традыцыі зьвяртаўся, з аднаго боку, да мінулага, да перарванай літаратурнай традыцыі (калі, вядома ж, такая існавала), а з другога — да народнай культуры. У выніку гэтага народная культура, шмат калі ў стылізаванай форме, адыграла нашмат больш сур’ёзную ролю пры будаваньні нацыянальнай культуры «малога народу», чым гэта было ў разьвіцьці дзяржаўнага народу.

У сувязі з тым, што большасьць нацыянальных рухаў пачыналася ва ўмовах няпоўнай сацыяльнай структуры непаноўнай этнічнай групы, сацыяльнае паходжаньне яе лідэраў значна адрозьнівалася ад элітаў дзяржаўнай нацыі, якія пераважна папаўняліся з уласных шэрагаў. Гэтыя патрыёты былі ў шмат большай ступені зьвязаныя з дробным мяшчанствам альбо зь сялянамі. У выніку пераважна «плебейскага» паходжаньня большасьці патрыятычнай інтэлігенцыі нарадзіўся міт чалавека з народу як пазытыўнай нацыянальнай каштоўнасьці. Гэта нічога не зьмяняла ў спробах стварыць уласныя вышэйшыя слаі з высокім чынавенствам і прадпрымальніцкай буржуазіяй уключна. Характэрна тое, што й пасьля дапаўненьня сацыяльнай структуры «малога народу» гэтымі вышэйшымі слаямі міт простага люду ды яго штодзённай працы як крыніцы нацыянальных каштоўнасьцяў яшчэ надоўга быў захаваны. Таму таксама камуністычная прапаганда ў шэрагу краінаў народнай дэмакратыі пасьля ІІ Усясьветнай вайны змагла пасьпяхова падкрэсьліваць менавіта «народную» традыцыю як пазытыўную каштоўнасьць, на якую будзе спасылацца будаваньне сацыялістычнага грамадзтва.

Гэтая характэрная рыса нацыянальнага руху праявілася таксама на палітычным узроўні. Там, дзе нацыянальны рух атрымаў магчымасьць змагацца за палітычны ўдзел, ён натыкаўся — і пасьля магчымага ўвядзеньня канстытуцыйнага рэжыму — на праблему высокага выбарчага цэнзу, які выключаў з палітычнага ўдзелу буйнейшую частку насельніцтва, прычым асабліва народныя слаі, якія большасьцю належалі да непаноўнай этнічнай групы. Магчымасьць прапарцыянальнага ўдзелу ў прыняцьці палітычных рашэньняў была абмежаваная недэмакратычным выбарчым правам. Гэты факт, які для прадстаўнікоў дзяржаўнага народу стаўся прадметам палітычнай барацьбы, у выпадку нацыянальнага руху набыў іншую форму.

Лідэры нацыянальнага руху раней ці пазьней пачалі патрабаваць дэмакратызацыі ня толькі ў імя прынцыпаў палітычнай справядлівасьці, але перадусім у імя нацыянальнай справядлівасьці. Так сярод стэрэатыпаў «малога народу» апынулася ўяўленьне, што ён зьяўляецца паводле сваёй сутнасьці народам дэмакратычным, а яго барацьба супраць паноўных элітаў — гэта таксама барацьба за агульныя прынцыпы палітычнай справядлівасьці. Таму таксама супрацьлегласьць паміж ethnos і demos, якую канструююць некаторыя сучасныя тэарэтыкі, з гледзішча гісторыі шмат якіх нацыянальных рухаў пазбаўлены сэнсу. Яна мае пэўнае абгрунтаваньне толькі ў выпадку тых «малых народаў», якія падчас свайго нацыянальнага руху не атрымалі дастатковага альбо ўвогуле хоць якога досьведу з палітычнай барацьбой ва ўмовах канстытуцыйнага рэжыму ды чыя сацыяльная структура была амаль выключна вясковай (украінцы, некаторыя балканскія нацыянальныя рухі).

Нацыянальны рух быў рухам правінцыі, «унутранай пэрыфэрыі» супраць «цэнтру», а таму ён зь вялікімі цяжкасьцямі пераадольваў бар’еры, якія былі абумоўленыя гэтым пэрыфэрыйным становішчам. Зрэшты, яго лідэры падчас фазы В нават не імкнуліся да інтэнсіўнай інтэрнацыяналізацыі, прычым і там, дзе яны абвяшчалі свой рух вышэйшым за рамкі сваёй этнічнай групы, як, напрыклад, панславізм, панкельтызм ці ілірызм. За выключэньнем лідэраў колішняй дзяржаўнай польскай нацыі, ім бракавала міжнародных кантактаў і досьведу. Толькі ў некаторых выпадках — перадусім там, дзе на чале рухаў стаялі прадстаўнікі вышэйшых слаёў, — было імкненьне да такіх кантактаў і досьведу. Больш распаўсюджаным было прыняцьце пэрыфэрыйнай сытуацыі як нацыянальнай «своеасаблівасьці». Гэтак нарадзілася ідэалізацыя малога, адметнага, «тутэйшага» асяродку як нацыянальнай каштоўнасьці, якую неабходна абараняць ад дэструкцыйных уплываў зьнешняга сьвету. У такіх умовах цяжка было дасягнуць міжнародных стандартаў. На іх месца шмат якія нацыянальныя палітыкі прапіхвалі такі погляд, што менавіта «невялікасьць» зьяўляецца каштоўнасьцю ў сабе ды зьмяшчае парамэтры, якія не падпадаюць пад агульна прынятыя параўнаўчыя нормы. Аднак раней ці пазьней нарадзілася спроба пераадолець нацыянальны правінцыялізм, што, напэўна, вымагала шмат часу ды сілаў.

* * *

Такім чынам, сукупна можна канстатаваць, што разьвіцьцё да сучаснай нацыі, якое пачалося ва ўмовах непаноўнай этнічнай групы й праходзіла ў форме нацыянальнага руху, шмат па якіх прынцыповых паказчыках адрозьнівалася ад разьвіцьця, якое пачалося ва ўмовах позьне-абсалютысцкага дзяржаўнага народу. Аднак такая адметнасьць ня мела характару «адхіленьня» ад нормы ці гістарычнай надзвычайшчыны. У абодвух выпадках справа датычыла легітымнага, гістарычна абумоўленага тыпу народатворчага працэсу.

Хоць гэтая кніга й была прысьвечаная толькі аднаму з гэтых двух тыпаў, для паўнаты неабходна прынамсі прыгадаць два пераходныя выпадкі фармаваньня сучаснай нацыі: гэта нямецкі ды італьянскі нацыянальныя рухі. У абодвух выпадках каля вытокаў не стаяў дзяржаўны народ, але нельга таксама весьці гаворку пра непаноўную этнічную групу ў поўным сэнсе гэтага слова. Нямецкі й італьянскі этнасы мелі сваю разьвітую нацыянальную культуру ды літаратурную мову, а таксама поўны сацыяльны склад. Калі мы ўсё ж гаворым пра нацыянальны рух, дык таму, што ён праходзіў і тут, гэтаксама, як рух, які імкнуўся да дасягненьня апошняга з атрыбутаў поўнага нацыянальнага існаваньня, якога італьянцам і немцам неставала, нацыянальнай дзяржавы. У абодвух выпадках гэтая мэта была дасягнутая прыблізна ў адзін час, так што зь сямідзясятых гадоў ХІХ ст. мы ўжо маем цалкам аформленыя афіцыйна нямецкую ды італьянскую дзяржавы.

Аднак, нягледзячы на гэта, неабходна задаць сабе пытаньне: ці меў нацыянальны рух у гэтых пераходных выпадках нешта агульнае з «клясычнымі» нацыянальнымі рухамі, а калі так, то што? Калі прыгледзецца да своеасаблівасьцяў, якія мы падалі ў гэтым разьдзеле, то можна ўбачыць, што фармаваньне італьянскага, а яшчэ болей, бадай што, нямецкага народу было адзначана тым фактам, што праходзіла яно ў форме нацыянальнага руху. У гэтых нацыянальных супольнасьцях мы таксама сустракаемся зь невідавочнасьцю нацыянальнага існаваньня ды з уяўленьнем, што неабходна заўсёды быць напагатове супраць пэрманэнтнай пагрозы жыцьцёвым інтарэсам народу. Фальшывае й палітычна злоўжыванае ўяўленьне пра тое, што ўяўны абарончы характар нацыянальнай палітыкі можа быць для яе маральным апраўданьнем, адыграла, як вядома, з надыходам фашызму сваю трагічную ролю ня толькі ў міжнародных адносінах.

Падкрэсьліваньне агульнасьці нацыянальнага інтарэсу ды неабходнасьці нацыянальнай еднасьці таксама аб’ядноўвала італьянскі й нямецкі нацыянальны рухі з рухам «малых народаў». Гэта датычыць і да надзвычайнага значэньня, надаванага мове й нацыянальнай культуры як носьбітам і сымбалям нацыянальнай самабытнасьці, з чым было арганічна зьвязана таксама ўяўленьне пра надзвычайную культурную місію ўласнага народу. У нямецкім выпадку да таго ж неабходна дадаць вельмі хуткія тэмпы, зь якімі праходзіла нацыянальная мабілізацыя народных масаў, хоць імаверна і тое, што вырашальны ўнёсак у гэтую мабілізацыю зрабіла ажно нацыянальна-інтэграцыйная выхаваўчая палітыка другога райху.

Нягледзячы на гэта, сярод стэрэатыпаў нямецкага й італьянскага нацыянальных рухаў бракуе глярыфікацыі дэмакратызму як нацыянальнай цноты ды, зразумела, таксама правінцыялізму й усхваленьня нацыянальнай невялікасьці як спэцыфічнай каштоўнасьці. Шмат якія характарыстыкі, як, напрыклад, вялікадзяржаўныя прэтэнзіі ды ўяўленьне пра экспансію як цывілізацыйную місію нацыі, наадварот, аб’ядноўвалі гэтыя народы з катэгорыяй народаў «паноўных», дзяржаўных. Такая своеасаблівасьць нямецкага народатворчага працэсу засталася, на жаль, па-за ўвагай у дыскусіі пра нямецкі Sonderweg (ням. — асаблівы шлях. — заўв. перакл.), хоць яна шмат магла б растлумачыць.

Чаго мы можам навучыцца ад гісторыі пры аналізе патрабаваньняў сучаснага «новага нацыяналізму»

Бурлівыя падзеі, якія прыйшлі сьледам за распадам «сацыялістычнай сыстэмы» ды выліліся ва ўзьнікненьне прынамсі тузіну новых эўрапейскіх дзяржаваў, сканцэнтравалі на сабе ўвагу таксама таму, што гэтыя дзяржавы вельмі моцна падкрэсьлівалі нацыянальныя інтарэсы. Шматлікія дасьледчыкі прысьвяцілі грунтоўныя працы фэномэну, які яны згодна акрэсьліваюць новай хваляй «нацыяналізму», фармулявалі шэраг гіпотэзаў і каўзальных канструкцыяў ды шукалі шляхі, як «лекаваць» альбо лякалізаваць гэты сацыяльны працэс, які яны лічаць хваробай. У гэтым месцы не было б дарэчы даваць крытычны аналіз гэтых працаў. Абмяжуемся толькі канстатацыяй, што згодна з поглядам, нібыта справа датычыць небясьпечнай «хваробы», большасьць аўтараў была таксама згодная, нібыта карані гэтага «нацыяналізму» трэба шукаць у пэрыядзе камунізму, які ня быў у стане вырашыць нацыянальнае пытаньне ды перасьледам нацыяналістаў толькі паўплываў на тое, што такі падыход захаваўся ажно да сёньняшніх дзён, схаваны недзе ў глыбінях людзкіх душаў ці «закансэрваваны» ў лядоўнях хатніх гаспадарак грамадзянаў.

Гісторыку ж нацыянальных рухаў прапануецца іншая магчымасьць, чым сацыяльна-псыхалягічныя й паліталягічныя спэкуляцыі такога тыпу. Гэта магчымасьць параўнаньня з «клясычным» нацыянальным рухам мінулага й нашага стагодзьдзя. Ці можна параўнаць згаданыя два працэсы? Мяркую, што гэта так ды што іх параўнаньне можа прынесьці каштоўныя зьвесткі пра сучасную сытуацыю, пра характар новага нацыяналізму й ягоныя карані.

Што ж тады маюць абодва працэсы супольнага (акрамя заблытанага тэрміну «нацыяналізм», які на іх без разбору налепліваюць), што дало магчымасьць праводзіць параўнаньне? У першую чаргу, гэта — той факт, што ў абодвух выпадках гаворка вядзецца пра нацыянальны рух. Бо працэсы й змаганьне, за якімі мы маглі сачыць пачынаючы з 80-х гг. ХХ ст., зьяўляюцца нацыянальным рухам. Справа датычыць рухаў, якія нацыянальна матываваныя й перасьледуюць у сучасны пэрыяд мэты, падобныя да мэтаў гістарычных нацыянальных рухаў, аналіз якіх быў прадметам гэтай кнігі:

1) сацыяльныя мэты ў форме больш справядлівага разьмеркаваньня дзяржаўных даходаў у выглядзе спробы поўнай дыфэрэнцыяцыі сацыяльнага складу сваёй нацыі, які быў паддадзены гомагенізацыі ў эпоху «рэальнага сацыялізму»;

2) палітычныя мэты ў форме поўнай дзяржаўнай незалежнасьці;

3) культурная эмансыпацыя, якая часам уключае ў сябе таксама мову, аднак заўсёды імкнецца да аднаўленьня й аб’яднаньня ўсіх галінаў нацыянальнай культуры, г. зн. таксама да інтэграцыі культуры, якая ўзьнікла ў эміграцыі ці на нелегальным становішчы.

Калі ж, такім чынам, справа датычыць сацыяльна-палітычнай дзейнасьці падобнага тыпу, як у «клясычных» нацыянальных рухаў, то па праве можна чакаць, што аналёгіі ды розьніцы, якія мы выкрыем пры аналізе, дапамогуць праясьніць і зразумець сучасныя праявы нацыяналізму пад вуглом назіраньня, які дагэтуль не ўжываўся. Таму паспрабуем характарызаваць такія аналёгіі й адрозьненьні, прыглядаючыся да зьвестак і высноваў папярэдніх разьдзелаў.

Аналягічныя характарыстыкі можна зьвесьці да васьмі пунктаў, прычым, напэўна, нельга сьцьвярджаць, што нібыта кожны зь іх быў прадстаўлены ва ўсіх нацыянальных рухах аднолькава пераканаўча.

1. Пачатак нацыянальнага руху, дакладней кажучы, яго фаза В, быў рэакцыяй на крызу старога рэжыму, распад старых сувязяў і старых сыстэмаў каштоўнасьцяў. Адсюль вырастала патрэба ў новай супольнасьці, у новых сувязях паміж людзьмі, новых тоеснасьцях. Падобныя ўзаемаадносіны можна назіраць і ў цяперашнія часы. Пасьля краху сыстэмы плянавай гаспадаркі, сацыяльнай упэўненасьці й ідэйнага кантролю надышоў пэрыяд распаду старых сувязяў, няпэўнасьці й страху перад будучыняй. У такой сытуацыі думка пра нацыянальную супольнасьць стала новай інтэграцыйнай сілай, якая абяцае даць індывіду ахову ў няпэўных часох.

2. Ідэнтыфікацыя з народам несла ў сабе — ды нясе й сёньня — канструкцыю пэрсаналізаванай нацыі, то бок нейкай асобы «народ». Мінулае народу — слаўнае й горкае — разумеецца як асабістае мінулае кожнага зь яго прадстаўнікоў ды закранае станоўча ці адмоўна яго эмоцыі. У такой пэрсаналізацыі замацаванае ўяўленьне пра народ як пра адзінае цела, да якога належыць кожны індывід, які сябе зь ім атаясамлівае. Калі нешта балючае напаткае адну частку гэтага нацыянальнага цела, усе астатнія часткі адчуваюць яго як свой боль. Тады калі нейкую групу, напрыклад, меншасьць у замежжы, пакрыўдзяць ці нават паспрабуюць асыміляваць, цэлы народ, кожны зь яго прадстаўнікоў адчувае гэта як сваю асабістую ганьбу ці страту.

3. Пэрсаналізаваная нацыя павінна, вядома ж, быць лякалізаванай і вызначанай у прасторы. Такая прастора й яе межы былі ў мінулым ды зьяўляюцца сёньня дэфінаванымі падвойным чынам, які можа быць значна супярэчлівым. Памеры нацыі могуць быць вызначанымі, з аднаго боку, этнічнай гамагеннасьцю, пад якой звычайна разумеюць моўнае разьмежаваньне. Зь іншага боку, яны могуць быць вызначаныя гістарычнымі межамі «нацыянальнай» тэрыторыі без уліку таго, ці жывуць на гэтай тэрыторыі таксама прадстаўнікі іншых этнасаў. Гэты другі крытэр быў і застаецца характэрным для вядомых нам так званых «гістарычных нацыяў»: вугорцы, якія ў ХІХ ст. лічылі ўсю гістарычную Вугоршчыну «сваім» нацыянальным целам, чэхі, якія думалі такім сама чынам пра «сваё» чэскае каралеўства ды мараўскае маркграфства, харваты пра «сваё» Трыадзінае каралеўства. Побач зь сярэднявечнымі нацыянальнымі дзяржавамі, межы якіх актуалізаваліся ў мінулым, сёньня шмат якія народы актуалізуюць «сваё» нацыянальнае цела да абшару дзяржаўнай тэрыторыі ў міжваенны пэрыяд — эстонцы, літоўцы, латышы, славакі. Гістарычная дзяржаўная мяжа лічыцца нацыянальнай мяжой, нягледзячы на тое, ці жывуць на тэрыторыі, якую яна вызначае, прадстаўнікі іншых народаў.

4. Нацыянальная агітацыя ў большасьці нацыянальных рухаў пачыналася ў сытуацыі, калі ні яе носьбіты, ні адрасаты ня мелі палітычнага досьведу з жыцьця ў грамадзянскай супольнасьці ды, зразумела, палітычнага выхаваньня. Таму ў іх былі цяжкасьці пры фармуляваньні ды разуменьні абстрактных палітычных праграмаў, тады як патрабаваньні ад імя народу былі для іх больш зразумелымі й прымальнымі. Пасьля пяцідзесяці альбо нават сямідзесяці гадоў пад уладай аўтарытарнага рэжыму ў сучасны пэрыяд сытуацыя падобная: сацыяльныя й нацыянальныя мэты ды патрабаваньні зьяўляюцца больш зразумелымі й выразьней мабілізуюць дзейнасьць, чым складаныя выкладкі пра правы чалавека ды кансэнсусную дэмакратыю. Такую паралель, вялома ж, толькі ў некаторых выпадках можна правесьці да ўсіх наступстваў, г. зн. аж да першапачатковай прыярытэтызацыі моўнай праграмы: так гэта было толькі на пачатку некаторых нацыянальных рухаў на тэрыторыі былога Савецкага Саюзу, лідэры якіх адчувалі небясьпеку русіфікацыі. Моўны момант праявіўся ў кожным выпадку ў палітычным абліччы ў той ступені, у якой расейская мова ўспрымалася мовай прыгнятальнікаў, і ў выніку гэтага мова ўласнага народу ўспрымалася як мова свабоды. Такім чынам, расейская мова апынулася дакладна ў адваротным становішчы, чым тое, якое ёй надаваў савецкі рэвалюцыйны міт (мова свабоды).

5. У ХІХ ст. прадстаўнікі непаноўнай этнічнай групы былі дыскрымінаваныя ў сувязі зь нежаданьнем паноўных элітаў дапусьціць рэальную роўнасьць дзяржаўнай мовы зь іншымі мовамі на тэрыторыі манархіі. Калі ж пасьля адбыўся распад Габсбурскай манархіі, прадстаўнікі колішніх паноўных нацыяў — немцы й вугорцы — сталі нацыянальнай меншасьцю на тэрыторыі дзяржаваў, дзе калісьці прыгнечаныя нацыі сталі нацыямі паноўнымі. Аднак яны й надалей адмаўляліся прыняць роўнасьць нацыянальных групаў, што вяло да вядомых канфліктаў з трагічнымі наступствамі. У сучасны пэрыяд нацыянальнымі меншасьцямі зноў сталіся прадстаўнікі колішніх паноўных альбо дзяржаўных народаў — расейцы й сэрбы.

6. Нацыянальны рух характарызаваў свае пазыцыі як абарону ад пагрозы асыміляцыі свайго ўзьнікаючага народу. Падобна падкрэсьліваюць абарончы характар сваіх патрабаваньняў лідэры нацыянальна-эмансыпацыйнай барацьбы й сёньня. Такая абарончая пазыцыя, ахова нацыянальных правоў надае іх барацьбе ілюзію маральнага імунітэту, недатыкальнасьць ужываным імі мэтадам.

7. Падкрэсьліваньне моўных інтарэсаў і патрабаваньняў у сёньняшні час нефункцыянальнае, аднак яно мае сваё абгрунтаваньне як выраз ілюзіі «спэктаклю рэпрызаў». Лідэры сучаснага нацыянальнага руху ўжываюцца ў ролю піянэраў нацыянальнага існаваньня зь мінулага стагодзьдзя ды пераймаюць іх сыстэмы каштоўнасьцяў у памылковым уяўленьні, што тыя зьяўляюцца найбольш надзейнай базай і для сучаснасьці. З гэтай сыстэмай каштоўнасьцяў аднаўляецца ня толькі міталягізацыя мовы, але таксама ўяўленьне пра «спрадвечных» ворагаў нацыі. Мэнталітэт «рэпрызы» ўскладняе таксама адрозьніваньне сапраўдных нацыянальных інтарэсаў ад фікцыйных, стэрэатыпаў ад рэальна назіраных фактаў. На прыкладзе сэрба-харвацкага канфлікту мы бачым, як далёка можа зайсьці некрытычнае перайманьне перажыткаў ці адроджаных стэрэатыпаў з часоў ІІ Усясьветнай вайны.

8. Пераход ад патрабаваньня ўдзелу да патрабаваньня самавызначэньня ў мінулым матываваўся тым, што нацыянальныя рухі рэпрэзэнтавалі меншасьцевую этнічную групу, якая нават ва ўмовах дэмакратыі не магла ніякім істотным чынам у выніку сваёй нешматлікасьці вызначаць палітычнае жыцьцё. Таму лідэры нацыянальнага руху вырашылі патрабаваць для тэрыторыі, на якой жыла іх група, як мага больш шырокай аўтаноміі, а пазьней паводле магчымасьці й незалежнасьці. Сёньня мы назіраем пры ўзьнікненьні новых незалежных дзяржаваў падобную заканамернасьць: на аддзяленьне й незалежнасьць заўсёды рашаюцца лідэры менш шматлікіх народаў, а ня лідэры народаў, якія ў дадзенай дзяржаве складаюць большасьць.

9. Сёньня, як у мінулым, умовай пасьпяховай мабілізацыі масаў дзеля нацыянальных мэтаў разам з сацыяльнай камунікацыяй і мабільнасьцю таксама зьяўляюцца нацыянальна рэлевантныя спрэчкі інтарэсаў. Безумоўна, іх характар сёньня ў значнай меры адрозьніваецца, так што будзе больш дарэчы казаць пра іх ролю хутчэй у сувязі з розьніцамі паміж сучаснымі ды «клясычнымі» нацыянальнымі рухамі.

Да падабенстваў можна залічыць таксама шмат якія з таго комплексу стэрэатыпаў і мэнталітэтаў, які мы характарызавалі ў першай частцы гэтага разьдзелу як спэцыфіку народатворчага працэсу, што адбываўся ва ўмовах нацыянальнага руху: напрыклад, стэрэатып міралюбівай нацыі, пераацэнка асобаў мастацтва, патрэба дэманстраваць сэнс і карыснасьць уласнага нацыянальнага існаваньня, правінцыялізм лідэраў руху ды інш.

Ня менш важнымі для характарыстыкі сучасных нацыянальных рухаў зьяўляюцца таксама адрозьненьні ў параўнаньні з нацыянальнымі рухамі мінулага. Бо такія адрозьненьні не перадаюць толькі тое, у чым нацыянальныя рухі не супадаюць, а даюць магчымасьць дакладней вызначыць, на чым, уласна, палягаюць своеасаблівасьці й каўзальныя ўзаемазалежнасьці сучасных нацыянальных рухаў.

1. Нацыянальныя рухі ў ХІХ ст. імкнуліся да дасягненьня ўсіх атрыбутаў поўнага нацыянальнага існаваньня. Гэта значыць народ быў іх мэтай, ён стаў вынікам іх пасьпяховых імкненьняў, прычым вынікам ні ў якім разе не дадзеным загадзя ці відавочным. Нацыянальны рух быў у той час народатворчым працэсам, а народ толькі ствараўся й паступова здабываў (ды і то не заўсёды і ня ўсюды) таксама замежнае, «міжнароднае» прызнаньне. Сучасныя нацыянальныя рухі большасьцю пачынаюцца ў імя інтарэсаў ужо існага, сфармаванага народу, існаваньне якога звычайна таксама агульна прызнаецца. Таму мэтай гэтых нацыянальных рухаў сёньня не зьяўляецца стварэньне новай супольнасьці, а ўзмацненьне ўжо сфармаванай нацыянальнай супольнасьці ды перадусім аднаўленьне ўсіх атрыбутаў поўнага нацыянальнага існаваньня, якія яна ў папярэдні пэрыяд страціла, г. зн. перш за ўсё дзяржаўнасьць і поўны сацыяльны склад. Толькі некаторыя нацыянальныя рухі сучаснай эпохі — пераважна на тэрыторыі былога Савецкага Саюзу — сапраўды толькі распачынаюць народатворчы працэс і імкнуцца да «адраджэньня» народу, які да гэтай пары не існаваў як самабытная супольнасьць. Толькі ў некаторых выпадках, як, напрыклад, у Малдавіі, гэтыя высілкі маюць, як здаецца, пэўную надзею на посьпех. Іншым разам справа датычыць нацыянальных рухаў, вынікі якіх зьяўляюцца прынамсі адкрытымі (марыйцы, татары).

2. Прынцыповая розьніца палягае на сіле й значэньні сацыяльнай камунікацыі. У век сродкаў масавай камунікацыі распаўсюджваньне інфармацыі шматразова хутчэйшае й інтэнсіўнейшае, чым у мінулыя стагодзьдзі. Таму таксама ход нацыянальных рухаў быў такі хуткі й сьціснуты: інфармацыя, распаўсюджваньне й праніканьне якой у сьвядомасьць людзей займала ў мінулым дзесяцігодзьдзі, сёньня пранікае на працягу месяцаў і тыдняў. Да гэтага далучаецца той факт, што сродкі камунікацыі ў выніку спэцыфічнай палітычнай сытуацыі сталі амаль выключна прыладаю нацыянальных рухаў, пры гэтым «іншы бок» такой магчымасьці быў пазбаўлены. Агітацыя, скіраваная супраць нацыянальнага руху, не знайшла ў мэдыях амаль нідзе сур’ёзнага месца, а калі й знайшла, дык не ўспрымалася ўсур’ёз. Такая плыня інфармацыі ў адным кірунку была, зразумела, яшчэ адным інтэграцыйным фактарам, які паскорыў посьпех нацыянальных рухаў.

3. Ва ўмовах інтэнсіўнай і аднакірункавай камунікацыі мас-мэдыі былі дастаткова моцнымі й уплывовымі, каб маніпуляваць сьвядомасьцю масаў, напрыклад, каб надаваць нацыянальную афарбоўку такім супярэчнасьцям інтарэсаў, якія паводле сваёй сутнасьці былі не нацыянальнымі, а некалі нават каб канстатаваць канфлікты ці нацыянальныя інтарэсы там, дзе тых не існавала. У чалавека ХІХ стагодзьдзя было досыць часу, каб у штодзённым жыцьці спраўдзіць інфармацыю й патрабаваньні, якія прыходзілі з цэнтру. Сёньняшнія СМІ, якія, зрэшты, здольныя ва ўсё большай меры падмяняць і саму рэальнасьць, пакідаюць для праверкі мінімум часу. Калі СМІ знаходзяцца ў руках лідэраў і прыхільнікаў нацыянальнай агітацыі, гэта дае магчымасьць хутка й дзейсна распаўсюджваць патрабаваньні, якія фармулююцца ад імя народу. Гэта, зразумела, можа стаць небясьпечнай крыніцай нацыяналістычных жарсьцяў там, дзе нацыянальныя рухі ўжо дасягнулі посьпеху й атрымалі «свае» дзяржаўныя тэрыторыі.

4. Высілкі дзеля дасягненьня паўнаты сацыяльнага складу нацыянальнай супольнасьці належалі да галоўных мэтаў нацыянальных рухаў. Сёньняшнія нацыянальныя рухі перасьледавалі падобную мэту, аднак іх зыходная сытуацыя значна адрозьнівалася. Раптоўны крах сыстэмы плянавай эканомікі й вядучай ролі камуністычнай партыі вёў да таго, што на чале грамадзтва ўзьнік нейкі «вакуўм», які вабіў да сябе як прадстаўнікоў папярэдняй намэнклятуры, так і праціўнікаў рэжыму ды таксама зацікаўленых асобаў звонку. Такая барацьба давала дастаткова нагодаў для ўзьнікненьня нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў там, дзе на месца наверсе прэтэндавалі прадстаўнікі розных нацыяў. Наадварот, нацыянальныя аргумэнты адыгрывалі толькі вельмі слабую ролю ў барацьбе за ўладу ва ўмовах монаэтнічнай дзяржавы.

5. Барацьба за месца наверсе ў сучасных нацыянальных рухах мае яшчэ адну адметнасьць у параўнаньні зь мінулым. Хоць лідэры нацыянальных рухаў і імкнуліся здабыць пазыцыі сярод паноўных элітаў мультыэтнічнай дзяржавы, яны вымушаны былі змагацца за кожную пазыцыю паасобку. Кожны, каму гэта ўдалося, павінен быў успрыняць і падтрымліваць існы лад жыцьця ды маральныя нормы афіцыйных элітаў. Для гэтага было патрэбна пэўнае прыстасаванства, аднак такім чынам падтрымлівалася пераемнасьць паноўнай клясы й дзяржаўна рэлевантных каштоўнасьцяў. У сучасны пэрыяд лідэры нацыянальных рухаў пранікалі ў эліты зусім бязь цяжкасьцяў, іх нават наўпрост уцягвалі ў «вакуўм» улады, які ўтварыўся пасьля папярэдняга істэблішмэнту зь яго перадаванымі па традыцыі звычаямі й каштоўнасьцямі. У такой сацыяльнай прасторы новыя сыстэмы каштоўнасьцяў толькі ствараюцца, а доля нацыянальных стандартаў у іх залежыць ад канкрэтнай сытуацыі ў той альбо іншай дзяржаве.

6. Сутыкненьні інтарэсаў, на падставе якіх у ХІХ ст. маглі пры нагодзе ўзьнікаць нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці, нараджаліся ў працэсе мадэрнізацыі ды адлюстроўвалі агульную тэндэнцыю эканамічнага росту ды росту ўзроўню жыцьця. Хоць гэта і не было такое разьвіцьцё, якое можна было б ідэалізаваць, у тагачасных канфліктах імпліцытна дамінавала ўяўленьне пра ўсеагульны прагрэс. У адрозьненьне ад гэтага сучасныя супярэчнасьці інтарэсаў вырастаюць з умоваў эканамічнай дэпрэсіі пасьля развалу сыстэмы плянавай эканомікі, у сытуацыі, калі нацыянальны прадукт зьмяншаецца. Натуральна, ХІХ ст. таксама зазнала крызы й падзеньні (зрэшты, менавіта пры іх завострываліся нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці), аднак сьвядомасьць доўгачасовай прагрэсіўнай тэндэнцыі пераважала і ў нацыянальным руху, які быў дастаткова доўгатэрміновым, каб «перачакаць» крызавы пэрыяд. Сучасныя нацыянальныя рухі, наадварот, прайшлі альбо праходзяць вельмі хутка, «кандэнсавана», так што эканамічная крыза ў пэрыяд пераходу ад плянавай да рынкавай гаспадаркі, хоць і можа таксама быць кароткатэрміновай, перакрываецца з гэтымі рухамі ды стварае рамкі, якія вызначаюць характар нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў.

7. Нацыянальныя рухі ў ХІХ ст. ня ведалі міжнародных аўтарытэтаў, якія б стваралі рамкі іх спробам ды, магчыма, уплывалі на іх сыстэмы каштоўнасьцяў. Адзінай формай такога міжнароднага аўтарытэту быў расплывісты гуманізм, уяўленьне пра тое, што ўзьнікненьне й росквіт нацыяў служыць прагрэсу чалавецтва. У сучасны пэрыяд такі аўтарытэт прадстаўлены ў значна больш канкрэтнай форме, якой зьяўляецца праект эўрапейскай інтэграцыі. У пэрспэктывах «Эўропы» як найвышэйшай каштоўнасьці ў тэорыі ня мае сумневаў ніхто зь лідэраў сучаснага нацыянальнага руху. Праўда, іначай гэта выглядае ў палітычнай практыцы. Было б заўчасна — ды гэта было б і па-за кампэтэнцыяй гістарычнай навукі — паспрабаваць угадаць, якія наступствы вышэй памянёныя супадзеньні й адрозьненьні будуць мець для сёньняшніх нацыяў і іх нацыянальных дзяржаваў. Тым ня менш, відавочна тое, што агрэсіўны нацыяналізм не знаходзіцца на ўздыме, як гэта лічылася на пачатку 1990-х гг., а хутчэй адступае, прычым перадусім у дзяржавах, якія:

a) маюць монаэтнічны склад насельніцтва, так што ў барацьбе за месца ў «вакуўме» ўлады ўдзел нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў быў мінімалізаваны;

b) пасьпяхова пераадолелі крызавае ўзьдзеяньне распаду эканомікі ды пераходу да рынкавай гаспадаркі;

c) змаглі знайсьці ў сваёй «калектыўнай памяці» таксама традыцыі дэмакратычнай сыстэмы ды палітычнай культуры;

d) не знаходзяцца пад пагрозай — фактычна ці ўяўна — прэтэнзіяў звонку з боку мацнейшых суседзяў.

Аднак ролю гістарычнай сьвядомасьці нельга ў гэтай сувязі недаацэньваць перш за ўсё таму, што вышэй нагаданая ілюзія «рэпрызы» пагрозы з боку ворагаў у камбінацыі з маніпуляцыйнай сілай сродкаў масавай камунікацыі можа ажывіць старыя нацыянальныя прымхі й там, дзе тыя маюць усяго толькі мізэрнае абгрунтаваньне.

VIII. Высновы

Хоць нашыя веды пра нацыянальныя патрабаваньні й праграмы вельмі адрывістыя, неабходна зрабіць спробу абагульніць зьвесткі, якія мы атрымалі цягам свайго кампарацыйнага аналізу. Гэта высновы ўсеагульныя й гіпатэтычныя, а іх мэта — ня толькі падсумаваць частковыя зьвесткі, але таксама паказаць, у якім кірунку трэба будзе праводзіць далейшыя дасьледаваньні.

Напэўна, найбольш агульным вынікам падсумаваньня зьяўляецца тое, што нацыянальныя рухі рэагавалі ва ўсіх элемэнтах сваёй праграмы на распачаты працэс мадэрнізацыі. Такая выснова не зьдзіўляе ў выпадку сацыяльных патрабаваньняў ды зьвязаных зь імі нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў інтарэсаў. Зрэшты, і розьніцу ў датаваньні пачатку нацыянальнага руху, г. зн. асынхронны характар народатворчых працэсаў, можна зьвязаць менавіта зь неаднастайнасьцю эканамічна-сацыяльнага разьвіцьця. Напэўна, адначасова відавочна й тое, што нельга канстатаваць каўзальную ўзаемасувязь паміж адсталасьцю (альбо тэмпамі гаспадарчага разьвіцьця) ды тэмпамі, альбо ранейшым ці пазьнейшым датаваньнем, нацыянальнага руху.

Калі мы канстатуем, што сацыяльныя патрабаваньні нацыянальных рухаў заўсёды рэагавалі на працэс мадэрнізацыі, гэта не азначае, што яны былі яго мэханічным адбіткам ці нават элемэнтам. Удзельнікі нацыянальнага руху, наадварот, часам былі мабілізаваныя менавіта праз сваё нэгатыўнае стаўленьне да праяваў мадэрнізацыі, няхай сабе гэта быў пачатак капіталізму, індустрыялізацыі, рацыяналізацыі й цэнтралізацыі дзяржаўнага кіраваньня ці іншае. Асабліва так гэта магло быць падчас фазы В. Аднак пазьней пераважылі падыходы, якія арыентаваліся ў адным кірунку з мадэрнізацыяй.

Палітычныя патрабаваньні ўпісваліся ў кантэкст, які выцякаў з апазыцыі да фэадальнага прыгнёту й абсалютысцкага цэнтралізму. Асабліва на ўзроўні ўдзелу такія патрабаваньні мелі агульныя карані з барацьбой за роўнасьць людзей ды грамадзянскія свабоды. У гэтай прынцыповай тэндэнцыі наўрад ці нешта мог зьмяніць той факт, што й тут часам праяўляўся антыдэмакратызм, напрыклад, у ідэалізацыі патрыярхальных адносінаў на вёсцы.

Сувязь моўных патрабаваньняў да мадэрнізацыі была абумоўленая ўзмацненьнем камунікацыі насельніцтва з разьвіванай дзяржаўнай адміністрацыяй, з рынкам ды органамі самакіраваньня. Магчымасьць і патрэба сацыяльнага ўздыму, то бок сацыяльная мабільнасьць, была яшчэ адным фактарам, які актуалізаваў пытаньне мовы, таму што сацыяльны ўздым быў абумоўлены адукацыяй. Такім чынам, разьвіцьцё сыстэмы адукацыі апынулася ў непасрэднай узаемасувязі з нацыянальным рухам.

У ходзе нацыянальнага руху зазнавала істотныя перамены ня толькі ўнутраная структура паасобных групаў патрабаваньняў, але таксама й іх значэньне. Усеагульна павялічвалася важнасьць палітычных патрабаваньняў, тады як сацыяльныя інтарэсы на працягу фазы С (асабліва пасьля дасягненьня поўнага сацыяльнага складу) дыфэрэнцыяваліся так, як гэта адпавядала дадзенаму ўзроўню грамадзкага падзелу працы. Калі падчас фазы В моўныя й культурныя патрабаваньні большасьцю выконвалі таксама замяшчальную функцыю ў дачыненьні да палітычных патрабаваньняў, то падчас фазы С гэтыя стасункі пачалі зьмяняцца ў сваю супрацьлегласьць: вышэйшыя ўзроўні моўных, а таксама шмат якія з сацыяльных патрабаваньняў інтэграваліся ў палітычную праграму нацыянальнага руху.

Пры тлумачэньні нацыянальных патрабаваньняў мы цяпер будзем улічваць чатыры акалічнасьці: сацыяльную базу нацыянальнай дзейнасьці, разьвіцьцё ўнутрыпалітычнай сытуацыі ў мультыэтнічных імпэрыях, тыпалёгію нацыянальных рухаў ды ўплыў тоеснасьцяў, якія папярэджвалі прыняцьце нацыянальнай тоеснасьці.

1. Значэньне сацыяльнага складу лідэраў нацыянальнага руху неабходна разглядаць дыфэрэнцыявана, паводле таго, пра якую фазу нацыянальнага руху ідзе гаворка. У сувязі з тым, што падчас фазы В агітацыйныя меркаваньні адыгрывалі вырашальную ролю, нацыянальныя патрабаваньні заўсёды фармуляваліся так, каб дагукацца да таго сацыяльнага асяродку, куды была накіраваная нацыянальная агітацыя. Таму нацыянальныя рухі, якія дзейнічалі ва ўмовах няпоўнага сацыяльнага складу, зьвярталіся да ніжэйшых слаёў, аддавалі перавагу падчас фазы В моўным і сацыяльным патрабаваньням. Нацыянальныя рухі, якія ўступалі ў фазу В ва ўмовах поўнага ці амаль поўнага сацыяльнага складу непаноўнай этнічнай групы, выразьней арыентаваліся на палітычныя патрабаваньні, уключна з патрабаваньнем нацыянальнай самабытнасьці. Тут спраўдзілася карэляцыя паміж удзелам у нацыянальным руху паноўных элітаў, з аднаго боку, ды інтэнсіўнасьцю барацьбы за палітычную ўладу, з другога. Ніжэйшым слаям і інтэлектуалам-патрыётам, якія дзейнічалі ва ўмовах фазы В, мысьленьне ў катэгорыях улады яшчэ было невядомым.

Там, дзе сярод прадстаўнікоў непаноўнай этнічнай групы адназначна пераважалі сяляне, нацыянальныя патрабаваньні акцэнтавалі сялянскія інтарэсы (эстонцы, украінцы ды іншыя). Нацыянальныя рухі, у якіх удзельнічалі гэтаксама прадстаўнікі гарадзкіх слаёў, у большай ступені ўлічвалі й патрэбы рамёстваў ды гандлю, сярод якіх, безумоўна, была й зацікаўленасьць ва ўдасканальваньні адукацыі (чэхі, нарвэжцы). Нацыянальныя рухі з выразнай доляй інтэлектуалаў бачылі адносна невялікі сэнс у сацыяльных патрабаваньнях ніжэйшых сялянскіх ці рамесьніцкіх колаў, а арыентаваліся хутчэй на культурныя патрабаваньні (напрыклад, флямандцы, каталёнцы).

Ва ўмовах масавага руху (фаза С) патрабаваньні ўжо фармуляваліся ад імя ўсёй актывізаванай нацыянальнай супольнасьці, а іх адрасатам перадусім (але ні ў якім выпадку не выключна) былі прадстаўнікі паноўнага народу. У гэтай сувязі моўныя й сацыяльныя патрабаваньні ўступалі ў палітычную сфэру ды станавіліся складовай часткай палітычнай праграмы. Неабходна ўлічваць значную палітычную дыфэрэнцыяцыю на працягу фазы С, праўда, яна нічога не зьмяніла ў тым, што нацыянальныя патрабаваньні былі агульным назоўнікам складу праграмы ва ўсіх палітычных партыях і рухах. Посьпех палітычнай партыі між іншым вымяраўся посьпехам у прасоўваньні нацыянальных патрабаваньняў.

2. Палітычная сыстэма дзяржавы, у рамках якой праходзіў нацыянальны рух, зразумела, узьдзейнічала на структуру нацыянальных патрабаваньняў, аднак нельга сказаць, што яна была вырашальнай. Хоць ва ўмовах прыгнёту публічная агітацыя была немагчымай, аднак рэакцыя на прыгнёт была вельмі рознай: гэта магла быць нелегальная палітычная праца, як у польскай «Кангрэсоўцы», маглі быць паўстаньні, як на Балканах, магла быць палітычная асьцярожнасьць, як у Фінляндыі ці ў расейскай Украіне. Фармуляваньне моўных і сацыяльных патрабаваньняў галоўным чынам залежала ад таго, што нацыянальным лідэрам дазвалялі прадстаўнікі дзяржаўнай улады. Бо ня раз дзяржава нават мела пэўную зацікаўленасьць у існаваньні нацыянальнага руху: нагадаем талерантны падыход царызму да эстонскага руху супраць нямецкіх баронаў альбо да барацьбы фінаў супраць швэдзкіх элітаў.

Толькі канстытуцыйны рэжым адкрыў перад нацыянальнымі патрабаваньнямі шлях да палітыкі. Аднак гэты шлях быў удалым толькі там, дзе былі створаныя спрыяльныя ўмовы для перакладу культурных ці сацыяльных патрабаваньняў на мову палітыкі. Было гэта, між іншага, у тых выпадках, калі існавалі альбо ўзьнікалі нацыянальна рэлевантныя супярэчнасьці інтарэсаў яшчэ ў пэрыяд да ўвядзеньня грамадзянскіх правоў і канстытуцыйнага рэжыму. Там, дзе канстытуцыйны рэжым у час распачатай нацыянальнай агітацыі ўжо існаваў, што было ў выпадку большасьці заходне-эўрапейскіх нацыянальных рухаў, яе вынікі былі значна абмежаванымі.

3. Якія магчымасьці пры тлумачэньні нацыянальных патрабаваньняў нам прапануе тыпалёгія нацыянальных рухаў? У двух з чатырох характарызаваных вышэй тыпаў нацыянальных рухаў склад нацыянальных патрабаваньняў сапраўды выказваў тыпалягічнае «наканаваньне». Так гэта адбывалася ў выпадку трэцяга, «паўстанцкага» тыпу, дзе дамінавала патрабаваньне самавызначэньня, якое нават на час пераўзыходзіла патрабаваньне ўдзелу. Культурныя (ды ў гэтым выпадку асабліва канфэсійныя) патрабаваньні былі тут відавочнай перадумовай. У выпадку чацьвертага, дэзынтэграванага тыпу, на склад палітычных патрабаваньняў уплывала тое, што палітычны ўдзел ужо быў рэальнасьцю. Сацыяльныя альбо моўныя патрабаваньні палітызаваць можна было зь вялікімі цяжкасьцямі, таму што палітычнае жыцьцё ўжо было палярызаваным.

Нацыянальныя рухі другога, «спозьненага», тыпу згодна пачынаюць сваю хаду культурнымі й моўнымі альбо і сацыяльнымі патрабаваньнямі, пераходзячы пазьней да палітычных патрабаваньняў, якія звычайна доўга заставаліся на сваіх ніжэйшых узроўнях. Вядома ж, нельга сьпехам лічыць, што такая хада нацыянальнага руху была прычынай спозьненага пераходу да фазы С. Абедзьве характарыстыкі, магчыма, мелі агульныя прычыны. Аднак іх аналіз ёсьць задачай далейшых дасьледаваньняў.

4. Узьдзеяньне трансфармацыі тоеснасьцяў на склад нацыянальных патрабаваньняў можна, у прынцыпе, лічыць вартай увагі рабочай гіпотэзай. Пакуль што можна канстатаваць толькі некаторыя паралелі. Там, дзе з выкрышталізаванай тоеснасьцю этнічнай групы не спаборнічалі іншыя тоеснасьці ды дзе з гэтай прычыны разьвіцьцё да нацыянальнай тоеснасьці мела характар аднакірункавай трансфармацыі, праграма самавызначэньня прабівала сабе дарогу адносна лёгка (пры ўмове, што былі споўненыя ўмовы пасьпяховага нацыянальнага руху): напрыклад, у грэкаў, сэрбаў, ірляндцаў, нарвэжцаў. Там, дзе этнічная тоеснасьць спаборнічала з рэгіянальнымі тоеснасьцямі ды тоеснасьцямі дзяржаўна-дынастычнымі, нацыянальны рух ад пачатку рабіў значны акцэнт на мове, якая ў гэтым выпадку зарэкамэндавала сябе таксама ў якасьці крытэру яснага разьмежаваньня нацыянальнай тоеснасьці ад тоеснасьці рэгіянальнай ці дзяржаўна-дынастычнай. Калі этнічная тоеснасьць сьпярша не была выкрышталізаванай, у агітацыйнай дзейнасьці была гэтаксама сацыяльная праграма. Спэцыфічная сытуацыя складалася там, дзе нацыянальная тоеснасьць магла абаперціся на адноўленую альбо нанова ўзмоцненую дзяржаўную тоеснасьць з даўно мінулых часоў, як гэта было ў чэскім, вугорскім ці нарвэскім выпадку. Такая тоеснасьць магла больш пасьпяхова супрацьстаяць узьнікненьню ўседзяржаўнай тоеснасьці. Аднак гэта быў не адзіны выпадак, калі ўседзяржаўная «імпэрская» тоеснасьць цяжка ўкаранялася: яна мела складанасьці таксама там, дзе знаходзілася ў супярэчнасьці з канфэсійнай тоеснасьцю непаноўнай этнічнай групы (каталікі-ірляндцы ў пратэстанцкай Брытаніі, праваслаўныя баўгары ў Асманскай імпэрыі, пратэстанты-эстонцы ў Расеі ды г. д.).

* * *

Нарэшце застаецца задаць сабе пытаньне, як, уласна кажучы, трэба разумець тэрмін нацыянальныя патрабаваньні. У агульнай моўнай сьвядомасьці пад гэтым тэрмінам разумеюць патрабаваньні, якія адпавядаюць інтарэсам нацыі, г. зн. усіх прадстаўнікоў нацыянальнай супольнасьці. Напэўна, было б ілюзіяй разам з патрыётамі мінулага стагодзьдзя верыць у існаваньне стабільнай супольнасьці па інтарэсах ва ўмовах дынамічнага працэсу грамадзкага падзелу працы. Зрэшты, нам вядома, што нацыянальныя патрабаваньні заўсёды фармулявалі канкрэтныя людзі, якія былі прадстаўнікамі пэўных сацыяльных групаў альбо былі зьвязаныя з пэўным грамадзкім асяродкам.

Патрыёты й лідэры нацыянальнага руху заўсёды гаварылі ад імя нацыі, ад імя яе інтарэсаў. Аднак ці можам мы ўявіць сабе штосьці канкрэтнае пад тэрмінам нацыянальныя інтарэсы? Тэарэтычна мы, безумоўна, адкажам станоўча. Можна нават адрозьніць аб’ектыўны й суб’ектыўны ўзроўні нацыянальных інтарэсаў. У аб’ектыўным сэнсе гаворка ідзе пра комплекс інтарэсаў, агульных для пераважнай большасьці прадстаўнікоў народу незалежна ад таго, якое месца ў сацыяльнай структуры яны займаюць. Праўда, тут мы сутыкаемся зь пярэчаньнем, што ў пэрыяд нацыянальнага руху сацыяльны дыяпазон нацыянальнай супольнасьці быў цяжка вызначальным: можна весьці гаворку пра агульны інтарэс усіх прадстаўнікоў непаноўнай этнічнай групы ці толькі тых, хто ўжо прыняў нацыянальную тоеснасьць? На гэтае пытаньне мы ў пэўнай ступені адкажам, прыглядзеўшыся да другога, суб’ектыўнага ўзроўню нацыянальных інтарэсаў. Пра іх можна весьці гаворку толькі там, дзе чальцы нацыянальнай супольнасьці былі перакананыя, што тое ці іншае патрабаваньне адпавядае іх групавым і асабістым інтарэсам.

Паспрабуем спраецыраваць гэтую агульную заўвагу на канкрэтныя нацыянальныя патрабаваньні. Сацыяльныя патрабаваньні заўсёды адпавядалі інтарэсам пэўнай сацыяльнай групы ці клясы ды маглі транспанавацца ў нацыянальнае палажэньне толькі там, дзе ідэнтыфікацыя з нацыяй была ўжо настолькі прасунутай наперад, што ўспрынялося пэрсаналізаванае ўяўленьне пра нацыю. Так, напрыклад, патрабаваньне вызваленьня сялянства з вузка клясавай і агульна гуманістычнай пазыцыі перайшло ў нацыянальную пазыцыю толькі ў сьвядомасьці людзей, якія лічылі сялян складовай часткай уласнага народу, г. зн. уласнага «нацыянальнага цела». Тое самае датычыць усіх нацыянальна рэлевантных супярэчнасьцяў: іх нацыянальны аспэкт сьпярша дзейнічаў як дадаткова актывізацыйны сацыяльны фактар ды мог атрымаць статус нацыянальных інтарэсаў (зразумела, на памянёным вышэй суб’ектыўным узроўні) толькі там, дзе адбылася ідэнтыфікацыя з пэрсаналізаваным народам. Калі мы запытаемся, чаму дасягненьне поўнага сацыяльнага складу ў фармаванага народу было агульнанацыянальным інтарэсам, то атрымаем падобны адказ.

У выпадку моўных патрабаваньняў адносіны да нацыянальных інтарэсаў былі больш адназначнымі. Раўнапраўе мовы непаноўнай этнічнай групы падчас фазы В ва ўмовах няпоўнага сацыяльнага складу сапраўды было ў інтарэсах усіх яе прадстаўнікоў як з прычыны лепшых варункаў сацыяльнага ўладкаваньня й уздыму, гэтак і з прэстыжных меркаваньняў. Крыху іншая сытуацыя ўзьнікла пасьля таго, як нацыянальная супольнасьць дасягнула поўнага сацыяльнага складу. Мова ды яе інтэлектуалізацыя ніяк не належыць да кола жыцьцёвых інтарэсаў прадстаўнікоў буржуазіі, для якой пераадоленьне моўнага бар’еру было вельмі лёгкім. Прэстыжнае значэньне ж мовы, наадварот, узрастала для тых групаў, якія ў сваёй дзейнасьці былі вымушаны штодзённа карыстацца мовай — сьвятары ды большасьць акадэмічна адукаваных прафэсіяў.

Палітычныя патрабаваньні мелі да нацыянальнага руху выразна амбівалентныя адносіны. На ўзроўні ўдзелу й самакіраваньня нацыянальны рух адназначна выказваў інтарэсы ўсіх слаёў грамадзтва ды, такім чынам, таксама аб’ектыўна інтарэсы ўсёй фармаванай нацыянальнай супольнасьці. На ўзроўні самавызначэньня сытуацыя была ўжо больш складанай. Патрабаваньне аўтаноміі ў спалучэньні з моўнымі патрабаваньнямі мы яшчэ можам лічыць патрабаваньнем, якое аб’ектыўна было ў інтарэсах усяго народу. У адрозьненьне ад гэтага спрэчна — а пра тое дыскутавалі ўжо сучасьнікі, — ці патрабаваньне незалежнасьці сапраўды адпавядае інтарэсам усяго народу альбо толькі яго палітычнага прадстаўніцтва. Пры кожнай спробе адказу на гэтае пытаньне трэба ўлічваць таксама іншыя акалічнасьці, як, напрыклад, характар палітычнай сыстэмы мультыэтнічнай імпэрыі, міжнародную сытуацыю (г. зн. памянёны вышэй «зьнешні фактар») ды пад. Вядома, тут таксама дзейнічае правіла, што агульна пашыраная ідэнтыфікацыя з пэрсаналізаванай нацыяй стварала перадумовы для таго, каб зацікаўленасьць нацыянальных элітаў палітычнай уладай разумелася як інтарэсы ўсёй «асобы» — народу.

Таму, безумоўна, нельга сьцьвярджаць, нібыта ўсе нацыянальныя патрабаваньні, якія лідэры нацыянальнага руху фармулявалі «ад імя народу», фактычна адпавядалі аб’ектыўным інтарэсам усіх слаёў стваранай нацыі. Аднак, зь іншага боку, нельга ўпадаць у супрацьлеглую крайнасьць і сьцьвярджаць, што нацыянальныя патрабаваньні адпавядалі ўсяго толькі групавым інтарэсам тых, хто іх абвяшчаў. Асабліва падчас фазы В патрыёты былі шчыра перакананыя ў тым, што выказваюць агульныя інтарэсы ўсіх прадстаўнікоў свайго народу. Ці будзе прыняты такі пункт гледжаньня, вырашалі менавіта посьпех ці параза нацыянальнай агітацыі. Апрача таго, неабходна ўлічыць, што нацыянальныя патрабаваньні, якія мы тут аналізуем у трох групах і падзяляем на некалькі ўзроўняў, сучасьнікі — адрасаты нацыянальнай агітацыі — успрымалі як адно камплемэнтарнае цэлае, у якім сацыяльныя, палітычныя й моўныя патрабаваньні былі сплеценыя ў адзін вузел.

Уяўленьне пра агульныя нацыянальныя інтарэсы найлягчэй і найбольш пераканаўча маглі распаўсюджваць прадстаўнікі таго слоя, які ня меў выразнага сацыяльнага замацаваньня ды таму ня мог асацыявацца ні зь якой сацыяльнай групай ці клясай: такім слоем маглі быць толькі прадстаўнікі інтэлігенцыі. Менавіта яны ў сваіх уласных вачох ды таксама ў вачох прадстаўнікоў свайго народу маглі рэпрэзэнтаваць надклясавы, надгрупавы агульны інтарэс — а таму й інтарэс усёй нацыі. Суб’ектыўны ўзровень «нацыянальных інтарэсаў», такім чынам, магла пасьпяхова прабіваць сабе шлях усюды там, дзе ўзмацняўся прэстыж і ўплыў нацыянальнай інтэлігенцыі сярод рэшты элемэнтаў фармаванай нацыянальнай супольнасьці. На гэтым палягаў яшчэ адзін аспэкт той выключнай ролі, якую прадстаўнікі інтэлігенцыі адыгралі ў нацыянальным руху.

Як падказвае гіпатэтычнасьць і непаўната шмат якіх высноваў, якія падае гэты разьдзел, праблематыку нацыянальных рухаў яшчэ зусім нельга лічыць «вырашанай». Трэба адказаць яшчэ на шмат сур’ёзных пытаньняў, трэба прааналізаваць вялікую колькасьць праблемаў, на якія ў гэтай кнізе ўжо не хапае месца. Гэта, напрыклад, роля меншасьцяў і меншасьцевых патрабаваньняў, дачыненьні нацыянальных і палітычных праграмаў, узаемны ўплыў нацыянальных рухаў, роля рэвалюцыяў у народатворчых працэсах ды шмат што яшчэ. Таму застаецца адкрытай цэнтральная праблема, якой трэба прысьвяціць самастойны кампарацыйны аналіз: праблема больш хуткага ці больш павольнага посьпеху нацыянальных рухаў. Калі нас у гэтым томе цікавіла перадусім пытаньне, якія мэты нацыянальныя рухі перасьледавалі, г. зн. «што яны патрабавалі?», то ў наступным томе мы будзем аналізаваць асноўную праблему народатворчых працэсаў, г. зн. «чаму яны перамаглі?».

Слоўнік паняткаў

абсалютысцкі цэнтралізм — палітыка позьнефэадальнай дзяржавы, якая імкнецца да абмежаваньня й ліквідацыі гістарычных правоў паасобных правінцыяў, а таму й правінцыйнай шляхты

білінгвізм — моўная сытуацыя, калі індывід (альбо група людзей) валодае дзьвюма мовамі ды сыстэматычна імі карыстаецца

дыглёсія — сытуацыя, калі ў той самай супольнасьці ці палітычнай адзінцы паралельна ўжываюцца дзьве мовы, якія маюць розны прэстыж і рознае становішча

ілірызм — канцэпцыя адзінай югаслаўскай нацыі на базе прыняцьця адзінай літаратурнай мовы, распрацаваная харватам Людавітам Гаем (Ludovit Gaj)

ілірыйскае каралеўства — фікцыйная палітычная адзінка, абвешчаная ў 1816 г. у якасьці складовай часткі аўстрыйскай імпэрыі, уключала ў сябе колішнюю ілірыйскую правінцыю, заснаваную Напалеонам пасьля перамогі над Аўстрыяй у 1809 г. Складалася з Крайніі, Горыцы, Трыесту, Істрыі, Рыекі ды харвацкага прымор’я

langue du pain — (франц. — хлебная мова. — заўв. перакл.) — мова, якую асобныя людзі ці цэлыя групы насельніцтва мусілі ўжываць, каб пражыць, ды якая адрозьнівалася ад іх роднай мовы

мілеты — рэлігійныя супольнасьці, якія асманская адміністрацыя прызнавала галоўнай і адзінай арганізацыйнай ды ў пэўнай ступені самакіроўнай адзінкай хрысьціянскага насельніцтва

patois — пэяратыўная француская назва нелітаратурных варыянтаў мовы — дыялектаў альбо нізкіх, некультываваных варыянтаў літаратурнай мовы

патрыятызм краявы — рэакцыя на абсалютысцкі цэнтралізм: выражэньне тоеснасьці з гістарычнай дзяржаўнай адзінкай, спалучаны з патрабаваньнем правоў для такой адзінкі, рэпрэзэнтаваўся прывілеяванымі саслоўямі. У гэтай кнізе праводзіцца адрозьненьне паміж ім і рэгіянальным асьветніцкім патрыятызмам адукаваных людзей

прымардыялізм — думка, што народ зьяўляецца спрадвечнай супольнасьцю, прадстаўнікі якой часам сваю нацыянальнасьць не ўсьведамлялі, а таму іх трэба было «абудзіць» нацыянальнай агітацыяй. Супрацьлегласьцю прымардыялізму ёсьць пункт гледжаньня, што народ — гэта канструкцыя, якую стварылі ці нават «вынайшлі» адукаваныя людзі толькі ва ўмовах сучаснага грамадзтва

Трыадзінае каралеўства — Харвацкае каралеўства ў сярэднявечных межах ХІ ст., калі яно ўключала ў сябе ўласна Харватыю, Славонію і Далмацыю

фанарыёты — пласт заможных грэцкіх фінансістаў і камэрсантаў, якія ў Асманскай імпэрыі мелі прывілеяванае становішча. Частка зь іх удзельнічала ў падрыхтоўцы паўстаньня за незалежнасьць Грэцыі

Храналягічны агляд гістарычных падзеяў

(уключае ў сябе падзеі, пра якія гаворыцца ў тэксьце кнігі, але таксама некаторыя іншыя, якія датычаць асноўных этапаў нацыянальных рухаў)

1526 землі чэскай Кароны й Вугоршчына на стала трапілі пад уладу раду Габсбургаў

1533 Валія страціла большасьць сваіх палітычных правоў і была ўключаная ў Ангельшчыну

1650 Олівэр Кромўэл перамог ірляндзкіх паўстанцаў і на стала далучыў Ірляндыю як бяспраўную правінцыю да Ангельшчыны

1654 дамовай у Пераяславе казакі прынялі ўладу расейскага цара й атрымалі (нявыкананае) абяцаньне аўтаноміі

1703—1721 швэдзкія балтыйскія правінцыі Эстонія, Лівонія й Курляндыя былі здабытыя й далучаныя ў якасьці аўтаномных правінцыяў да Расеі

1707 падпісаньне дамовы аб уніі: аб’яднаньне Ангельшчыны (разам з Валіяй і Ірляндыяй) з Шатляндыяй у новую палітычную адзінку — Вялікую Брытанію

1715—1716, 1745—1746 няўдалыя шатляндзкія паўстаньні супраць уніі з Ангельшчынай

1772 першы падзел польска-літоўскай дзяржавы

1789—1799 Вялікая француская рэвалюцыя, ідэі якой паўплывалі на шмат якія нацыянальныя рухі

1791 прыняцьце так званай травеньскай канстытуцыі ў Рэчы Паспалітай.

1795 трэці падзел Рэчы Паспалітай, якая ў выніку гэтага перастала існаваць

1804—1812 першае сэрбскае паўстаньне супраць асманскага прыгнёту

1806 Ёзэф Юнгман апублікаваў першую моўную праграму чэскага нацыянальнага руху

1809 Фінляндыя далучаная ў якасьці аўтаномнай правінцыі да Расеі

1814 нарвэскі сойм абвясьціў незалежнасьць Нарвэгіі, але краіна была далучаная да Швэцыі

1814 узьнікненьне аб’яднанага нідэрляндзкага каралеўства, якое ўключала ў сябе паўночныя й паўднёвыя Нідэрлянды

1815 Венскі кангрэс прыняў рашэньне аб новым палітычным ладзе ў Эўропе, падтрымаўшы, між іншым, стварэньне аўтаномнага польскага каралеўства («Кангрэсоўкі») у яе расейскай частцы

1821—1830 пасьпяховае грэцкае паўстаньне за незалежнасьць ад Асманскай імпэрыі

1827 вугорскі краявы сойм прыняў моўную праграму й канцэпцыю сучаснай палітычнай нацыі

1830 прызнаньне сэрбскага княства

1830—1831 узьнікненьне незалежнай Бэльгіі як франкафоннай дзяржавы

1836 пачатак ілірыйскага руху з цэнтрам у Харватыі

1840 пачатак руху за самастойнасьць Ірляндыі — Repeal (анг. — адмена. — заўв. перакл.)

пасьля 1840 пачатак барацьбы за моўнае раўнапраўе ў Валіі і Бэльгіі (флямандцы)

1844 Ёган Снэльман распачаў агітацыю за стварэньне моўна дэфінаванага сучаснага фінскага народу

1846 паўстаньне ўкраінскіх сялян ва ўсходняй Галіччыне супраць польскіх памешчыкаў («галіцкая разьня»)

1846 няўдалая спроба нацыянальнай агітацыі ў расейскай (усходняй) Украіне

1847—1849 (другое) паўстаньне карлістаў у Гішпаніі

1847 рэвалюцыя прывяла да прынцыповага павароту ў праграмнай арыентацыі нацыянальных рухаў, асабліва ў Габсбурскай манархіі

1854—1856 Крымская вайна

пасьля 1855 пачатак эстонскай і латыскай нацыянальнай агітацыі

1861 увядзеньне канстытуцыйнага ладу ў Аўстрыі: пачатак лібэралізацыі імпэрыі

1861 скасаваньне прыгоньніцтва ў Расеі: пачатак рэформаў Аляксандра ІІ

1863—1864 няўдалае польска-літоўскае паўстаньне (студзеньскае) супраць расейскага прыгнёту

1864 Данія страціла Шлезьвіг, пераважна населены датчанамі

1867 аўстрыйска-вугорскае пагадненьне: узьнікненьне аўтаномнай вугорскай дзяржавы з паноўным вугорскім народам

1871 пачатак мадзьярызацыі славянскага й румынскага насельніцтва ў Вугоршчыне

1867 няўдалае паўстаньне фэніяў супраць ангельскага панаваньня ў Ірляндыі

1874 параза гішпанскай рэвалюцыі, перадусім яе фэдэралісцкага крыла

1878 узьнікненьне баўгарскай дзяржавы

1883 пачатак арганізаванай літоўскай нацыянальнай агітацыі

1905 Расейска-японская вайна

1905 рэвалюцыя ў Расеі ўпершыню дала магчымасьць лідэрам нацыянальных рухаў публічна выступаць з палітычнымі праграмамі

1905 Нарвэгія абвясьціла незалежнасьць

1918 пасьля краху царскай Расеі й Аўстра-Вугоршчыны незалежнасьць абвясьцілі Польшча, Чэхаславаччына, Югаславія, Літва, Латвія, Эстонія й Фінляндыя

1923 рэвалюцыя маладатуркаў

---

Табліца І: асынхроннасьць разьвіцьця эўрапейскіх нацыянальных рухаў

Тлумачэньні:
В — пачатак нацыянальнай агітацыі (фаза В)
С — пачатак масавых нацыянальных рухаў (фаза С)
У — удзел паноўных элітаў у нацыянальным руху («поўны сацыяльны склад»)
П — фармуляваньне палітычнай праграмы
А — атрыманьне аўтаноміі
Н — незалежнасьць
( ) — часовасьць атрыманага статусу

Заўвага: Вызначэньне ў часе паасобных пераменаў (акрамя палітычных падзеяў) вельмі прыблізнае ды служыць толькі ў якасьці паказьніка рознага тэмпу разьвіцьця ды асноўных тэндэнцыяў у час нацыянальных рухаў

---

Табліца ІІ: тыпалёгія эўрапейскіх нацыяў

		Аўстрыя	Расея	Асманская імпэрыя	рэшта Эўропы
дзяржаўныя народы	монаэтнічныя				французы нідэрляндцы партугальцы
	мультыэтнічныя	немцы	расейцы	«асманы»	англічане кастыльцы (гішпанцы) швэды датчане
нацыянальная культура безь дзяржаўнасьці					немцы італьянцы
непаноўныя этнічныя групы	аслабленая дзяржаўнасьць	палякі вугорцы чэхі харваты			шатляндцы нарвэжцы
	перарваная дзяржаўнасьць	літоўцы украінцы	грэкі сэрбы баўгары румыны		ірляндцы валійцы баскі каталёнцы флямандцы
	без традыцыі  дзяржаўнасьці	славакі славенцы	фіны эстонцы латышы беларусы		македонцы альбанцы брэтонцы галісійцы карсыканцы фрызы

З чэскае пераклаў А. Карцель