Дзякуй айцу Віктару Місевічу (№ 12 за 2007 год) за ўважлівае прачытаньне і крытыку майго опусу «Самагубства і эўтаназія». Думаю, што менавіта крытыка найлепшым чынам спрыяе самаўдасканаленьню і пошуку ісьціны. Не хацелася б пачынаць філязофскую дыскусію, стаўшы ў позу праваслаўнага ці якога іншага атэіста, бо катэгарычна адмаўляць існаваньне Вышэйшай Сілы я не магу, гэтак жа, як і прывесьці пераканаўчыя доказы яе існаваньня. Калі ж мяне карціць ужо неяк абазваць, то дакладней будзе сказаць «агностык», слова даўно вядомае ў філязофіі і не такое спалітызаванае, як «атэіст», за якім цягнецца змрочны сьлед зь мінулага стагодзьдзя.

Адмаўляць існаваньне Бога гэтак жа бессэнсоўна, як існаваньне ў чалавека здольнасьці думаць і верыць. Калі з чалавека «выняць» Бога, то чалавек ператворыцца ў абярэмак хаатычных цытат, разбэрсаных памкненьняў і прымітыўных рэфлексаў. Гэтак жа і Бог, пасьля зьнікненьня апошняга чалавека, стане нікім не адчувальны, няісны і непатрэбны. Бадай тое самае і з рэлігіяй: адмаўляць яе ролю ў гісторыі можа толькі той, хто тае гісторыі ня ведае. Мы ўсе (беларусы) трывала стаім на плячох хрысьціянства, як яно ў сваю чаргу на плячох юдаізму і паганства. Любая канфэсія, любая рэлігія — гэта спосаб упарадкаваньня сацыяльнага і асабістага жыцьця, апрабаваны часам і досьведам многіх пакаленьняў.

У савецкую эпоху быў папулярны лёзунг: «Рэлігія — опіюм для народу». Аднак яшчэ старажытныя заўважылі, што атрута і лек — ёсьць адной субстанцыяй, а справа бадай толькі ў дозе. Тое, што народ, пазбаўлены духоўных лекаў, становіцца хворым, мы бачылі ў савецкія часы. Але ж ці будзе здаровым перасычаны імі? Вопыт хрысьціянскага фанатызму, ісламскага фундамэнталізму ды іншых рэлігійных празьмернасьцяў дае нам адказ і на гэтае пытаньне. Вось тут і паўстае праблема межаў — дабра і зла, карысьці і шкоды, дазволенага і недазволенага, асабістай годнасьці і відавога эгаізму чалавека.

Былі часы, калі на гэтыя пытаньні меліся ясныя, адназначныя адказы і манаполія сьвятарства тут была агульнапрызнанай. Праўда, мэтамарфозы дабра і зла існавалі заўсёды і, напрыклад, рабаўладальніцтва ў свой час было зьявай прагрэсіўнай, а многія першабытныя плямёны прасіліся ў рабства, каб займець ў гаспадара сталае жытло, харч, абарону, працу, доступ да новых тэхналёгій. Добра вядомы біблійны прыклад, калі супляменьнікі Язэпа, сына Ізраіля, з ахвотай пайшлі «гастарбайтарамі» ў Эгіпет ды й засталіся там на доўгія часы. Гэтак жа і фэадалізм у наступную эпоху быў станоўчай зьявай ня толькі ў эканамічным, але і культурна-духоўным сэнсе. І было тое ня так даўно, бо, напрыклад, аўтар рамантычных пастараляў, апявальнік ідыліі між панамі і прыгоннымі сялянамі, наш зямляк Дунін-Марцінкевіч жыў якіхсьці 150 гадоў назад. Гэта сёньня з «вышыні» постындустрыяльнага часу (і пад уплывам марксізму-ленінізму) мы можам ганіць і рабства, і прыгон як абсалютнае зло, але ў свае часы яны былі нармальным станам грамадзтва, асьвечаным, між іншым, і царквой. Дарэчы, нашчадкі даўніх рабоў-глядыятараў ёсьць і сёньня — тыя самыя прафэсійныя баксэры, хакеісты, футбалісты, якіх і прадаюць-перапрадаюць, і трымаюць, канечне, не ў ланцугох, але ў пэўных межах кантрактаў і дамоваў. Але ж колькі ахвотных пайсьці дарогай Ляховіча, Зыдана і Глеба! Вось так «зло» былога рабства ператварылася ў «дабро» сёньняшняга, і ўжо раб-прафэсіянал эксплюатуе мільёны аматараў — нявольнікаў спартовых відовішчаў, зарабляючы на іх грошы, якія і ня сьніліся ранейшым рабаўладальнікам. Аднак гэта адзін, бадай анэкдатычны, прыклад парадоксаў сучаснага грамадзтва. Існуюць і больш сур’ёзныя, глыбінныя зрухі ў нашым жыцьці, на якія няма і не магло быць адказу ў тэкстах, створаных 2 ці 3 тысячы гадоў назад.

Вядома, Біблію можна чытаць і тым больш тлумачыць па-рознаму.

Яскравы ўзор таму — гісторыя сьведкаў Еговы. Калісьці адэптамі гэтай рэлігійнай супольнасьці адна з цытатаў Бібліі, у якой ішла гаворка пра кровазьмяшэньне, была трактавана як забарона на пераліваньне крыві. Вядома, у старажытнасьці ні пра якія гематрансфузіі ніхто не казаў. Але ж гэтая «памылка» была выпраўленая зусім нядаўна, і многія вернікі — сьведкі Еговы, хто згубіў сваіх блізкіх (часам дзяцей) праз адмову ад выратавальнага пераліваньня, задаюцца сёньня пытаньнем: хто вінаваты ў іхніх трагедыях і ці былі патрэбны гэтыя ахвяры. Хацелі б мы таго ці не, аднак ужо відавочна — многія зьявы, што раней былі прэрагатывай Бога (паводле іншай вэрсіі, прыроды), сёньня сталі даступныя і для чалавека. Вось іх кароткі пералік:

а) пазбаўленьне жыцьця (спароны, самагубствы, эўтаназія),

b) стварэньне жыцьця (штучнае апладненьне, сурагатнае мацярынства, кланаваньне),

c) штучны працяг жыцьця (перасадкі, кланаваньне і пратэзаваньне органаў, ствалавых клетак, тэхналёгія падтрымкі вітальных функцый пасьля клінічнай сьмерці або сьмерці мозгу, замарозка чалавека),

d) імітацыя жыцьця (штучны інтэлект, віртуальнае «жыцьцё» пасьля фізычнай сьмерці і г. д.)

Што зь іх ёсьць дабром, а што злом? Што вядзе да выратаваньня асобнага чалавека, а што да дэградацыі супольнасьці або ўсяго віду homo sapiens? І ці дэградацыі толькі біягенэтычнай, альбо і сацыяльнай, і духоўнай? Пытаньняў шмат, і пры іх вырашэньні непазьбежна ўзьнікнуць супярэчнасьці між традыцыяналістамі (у першую чаргу адэптамі цэркваў) і наватарамі (навукоўцамі, бізнэсоўцамі ад біятэхналёгій), між кансэрватарамі і лібэраламі, ідэалістамі і прагматыкамі, нават канфлікт асобнага чалавека з інтарэсамі грамады. А паколькі большасьць з вышэй згаданых праблемаў маюць ня толькі маральны і фізыялягічны, але і прававы, эканамічны, сацыякультурны і тэхналягічны аспэкты, то ў абмеркаваньні мусяць узяць удзел ня толькі сьвятары і мэдыкі, але і юрысты, палітыкі, сацыёлягі, філёзафы, навукоўцы. Відаць, прыйсьці да агульнага рашэньня ў многіх пытаньнях будзе няпроста. Вопыт барацьбы супраць спаронаў сьведчыць, што катэгарычна забараніць новыя мэтады ўплыву на жыцьцё і сьмерць наўрад ці ўдасца, але абмежаваць іх, паставіўшы пад грамадзкі і заканадаўчы кантроль, цалкам магчыма. Трэба толькі зь цярпеньнем і павагай ставіцца да любога меркаваньня, хай яно зыходзіць ад верніка, агностыка ці нават зацятага атэіста. Урэшце, рацыя даказваецца словамі, а правяраецца справамі і самім жыцьцём. Тое, што застаецца жыць і дае жыцьцё іншаму, і ёсьць праўдай. Праўда — яна ў жыцьці.

І напрыканцы яшчэ колькі словаў пра эўтаназію. Я не вялікі прыхільнік гэтай практыкі і сам ня меў да яе дачыненьня, як мо падалося сп. Місевічу. Больш за тое, мяркую, што ў Беларусі гэтая зьява ня мае права на існаваньне з адной простай прычыны: у нас няма сталых дэмакратычных традыцый і грамадзкага кантролю нават над элемэнтарнымі сацыяльнымі працэсамі — выбарамі, выкананьнем законаў, дзейнасьцю мясцовай улады. У дзяржаве, дзе ўсё вырашае тэлефоннае права і самавольства начальства, а праз карыстаньне беларускай мовай адпраўляюць у псыхлякарню, можна ўявіць, якіх «дроваў» наламаюць гаспадары «высокіх тэлефонаў» у такой далікатнай справе, як эўтаназія. У прасунутых дэмакратычных краінах, дзе існуюць празрыстыя мэханізмы прыняцьця рашэньняў, рэальна дзейнічаюць законы, а грамадзяне сьвядома і звыкла нясуць адказнасьць за свае ўчынкі і перакананьні, такая практыка ў выключных выпадках, абумоўленых законам, мэдычнымі паказаньнямі і выяўленьнем волі самога хворага, думаю, магчыма. Зноў-такі, гэта больш па-людзку, чым вымушаць невылечных пакутнікаў засільвацца ў ложку ці труціцца чым папала. Хоць вядома, і ня менш трагічна, як і любая чалавечая сьмерць. З маральнага боку самае цяжкае тут тое, што частку «віны» паміраючага вымушаны браць на сябе суўдзельнікі працэсу эўтаназіі — мэдыкі, юрысты, сваякі, палітыкі (аўтары адпаведных законаў). Але калі падлічыць, колькі ў гісторыі было малых і вялікіх уладароў, законьнікаў, судзьдзяў, катаў і проста людзей з натоўпу, што крычалі «распні!» і так ці йнакш прычыніліся да сьмерці да сябе падобных, і колькі людзей працягвае забіваць «братоў нашых меншых», а ўсе астатнія рэгулярна «прычашчаюцца» тым целам, то сытуацыя не падасца такой унікальнай і жахлівай. Грамадзтва даўно навучылася дзяліць адну вялікую віну на мноства дробных правіннасьцяў. (А калі «вінаватыя ўсе»— то віны проста няма!) Апошнім чалавекам, які ўзяў на сябе ўсю адказнасьць, здаецца, быў Адам. З таго часу мы проста шараговыя (часьцей дробныя) грэшнікі, і эўтаназія мала што тут зьменіць. Тым больш, што гэтая зьява будзе не такой пашыранай, і ў маштабах нашай краіны стане вымярацца ня сотнямі, а мо нават і не дзясяткамі выпадкаў. Думаю, у савецкія часы сьмяротных пакараньняў было больш, чым магчымых сёньня эўтаназійных эпізодаў. Мо ў гэтым ёсьць нейкая гістарычная заканамернасьць: калі людзі прыходзяць да разуменьня шкоднасьці вымушана-гвалтоўнай сьмерці, то пачынаюць задумвацца над сьмерцю вымушана-добраахвотнай.

Ёсьць над чым падумаць і паспрабаваць намацаць тыя межы, да якіх мы сёньня гатовы дайсьці і за якімі канчаецца тое, што завецца сучасным чалавекам.