Я б хацела пачаць з чагосьці больш бадзёрага, але гэта немагчыма. Таму пачну так, як ёсць: нарвежская літаратура ў беларускіх перакладах прадстаўленая вельмі слаба. Калі казаць пра савецкі час, то пераклады з гэтай мовы ўвогуле выглядаюць як статыстычная хібнасць: іх колькасць нават на фоне небагатай беларускай перакладчыцкай традыцыі выглядае мізэрнай. У 1990-х — 2000-х, час перыядычных выданняў і анталогій, у беларускім друку пачалі з’яўляцца паасобныя вершы і апавяданні, а першая кніга, перакладзеная з нарвежскай, выйшла ў выдавецтве Змітра Коласа ў 2011 годзе. Гэта быў раман Інгвара Амб’ёрнсэна “23-я палата”. З таго часу колькасць нарвежскіх кніг па-беларуску павялічылася ажно ўтрая: да Амб’ёрнсэна далучылася выданне рамана Юстэйна Гордэра “Сафіін свет” (2014) і зборнік твораў Кнута Гамсуна “Голад” (2017). Зрэшты, сярод скандынаўскіх літаратур нарвежская па колькасці беларускіх перакладаў займае пачэснае другое месца пасля шведскай: з дацкай і ісландскай моваў у нас перакладаюць яшчэ менш.
Растлумачыць, чаму нешта мала перакладаецца на беларускую, заўсёды лёгка. У дадзеным выпадку можна выдзеліць тры асноўныя прычыны. Па-першае, Беларусь і Нарвегія ніколі не мелі ніякіх асаблівых, у тым ліку культурных, сувязяў. Так, напрыклад, павелічэнню колькасці перакладаў са шведскай мовы моцна паспрыяла актыўнасць шведскай амбасады і колішняга пасла Стэфана Эрыксана, што чарговы раз падкрэслівае важнасць культурных, эканамічных і дыпламатычных сувязяў для развіцця ўзаемнага перакладу. Па-другое, у Беларусі не так ужо і шмат магчымасцяў вывучыць нарвежскую — гэта не самая запатрабаваная замежная мова ў нашай краіне. Па-трэцяе, нават з больш распаўсюджаных моваў і больш вядомых у свеце літаратур, такіх як ангельская, французская, нямецкая ці гішпанская, на беларускую перакладзена не так і шмат. Фактычна, нарвежска-беларускі мастацкі пераклад трымаецца на чатырох асобах — Лідыі Ёхансэн, Лявоне Баршчэўскім, Яне Максімюку і Валерыю Буйвале, прычым Лідыя Ёхансэн — адзіная, хто працуе выключна з нарвежскай мовай.
Нарвежскі нумар “ПрайдзіСвета” адчувальна павялічвае колькасць перакладаў з нарвежскай на беларускую і знаёміць беларускага чытача з абліччам сучаснай нарвежскай літаратуры. З’яўленне нумару ў гэтым годзе — у чымсьці сімвалічнае: першы пераклад з нарвежскай з’явіўся па-беларуску 50 гадоў таму ў “Полымі”. У №8 часопіса за 1967 год у раздзеле “Новыя пераклады” выйшлі чатыры апавяданні скандынаўскіх аўтараў — па адным ад кожнай краіны. Нарвегію ў гэтай падборцы прадстаўляе Артур Амрэ (Arthur Omre, 1887—1967) апавяданне якога “Вернасць” з нарвежскай, як пазначаецца ў часопісе, пераклаў Іван Чыгрынаў. Гэта не самы папулярны нарвежскі аўтар, вядомы перадусім дзякуючы напісаным на ўласным досведзе крымінальным раманам (пісьменнік правёў некалькі гадоў у турме за кантрабанду і махлярствы) і невялікімі апавяданнямі для часопісаў, адно з якіх і з’явілася ў “Полымі”. Цікава, чаму для публікацыі па-беларуску выбралі менавіта яго — магчыма, рэдактару ці перакладчыку трапіўся на вочы некралог: пісьменнік памёр якраз у жніўні 1967-га. Другі пераклад, зроблены Васілём Сёмухам (апавяданне “Нумерманы” Ёхана Боргена) з’явілася ў 1969 годзе ў газеце “Літаратура і мастацтва”.
Каб не змяшчаць далей бібліяграфію, прапаную паглядзець, як выглядала б нарвежская літаратура, калі б уражанне пра яе можна было скласці выключна па беларускіх перакладах — тых, што выйшлі да 19-га нумару часопіса “ПрайдзіСвет”. Я змяшчаю аўтараў, чые пераклады на беларускую я знайшла, у храналагічным парадку і даю пра кожнага з іх невялікую інфармацыю, каб нават асобныя апавяданні і вершы, якія самі па сабе амаль нічога пра літаратуру не кажуць, упісваліся ў агульны кантэкст і ператвараліся ў асобныя пазлы хай сабе невялікай і поўнай выпадковасцяў, але ўсё ж такі важнай для нас карціны нарвежска-беларускіх літаратурных сувязяў.
Пачынаем з ХІХ стагоддзя, бо ўсё, што было да яго, на нашай карціне адсутнічае. Выключэннем могуць лічыцца хіба што дзве нарвежскія казкі, “Сямёра жарабят” і “Сумленна здабытая манета”, што трапілі ў зборнік “Хрустальны калодзеж: казкі народаў Еўропы” (кніга 1), укладзены і перакладзены з рускай В. Гардзеем.
ХІХ ст.
Генрык Ібсэн (Henrik Ibsen, 1828—1906). Найбуйнейшы нарвежскі драматург XIX стагоддзя, заснавальнік “новай драмы”, тэатральны рэжысёр і паэт. Жыццё і творчасць Ібсэна поўныя дзіўных супярэчнасцяў: моц яго таленту дазволіла арганічна спалучыць самыя розныя, нярэдка палярныя тэмы, ідэі, сродкі мастацкага выражэння. Прадстаўнікі розных эстэтычных плыняў залучаюць яго ў свае шэрагі. Некаторыя называлі яго “Фройдам у драматургіі”. Адна з самых папулярных п'есаў Ібсэна — “Лялечны дом”. Да ліку найлепшых залічваюцца п’есы “Бранд”, “Пэр Гюнт”, “Вораг народа”, “Дзікая качка”, “Будаўнік Сольнэс”. Шматлікія творы Ібсэна пастаўленыя ў тэатрах і экранізаваныя. З 1986 году ў Нарвегіі ўручаецца нацыянальная Прэмія Ібсэна за ўнёсак у драматургію, а з 2008 году — Міжнародная прэмія Ібсэна. Лявон Баршчэўскі пераклаў на беларускую мову фрагмент з п’есы “Пэр Гюнт” (сцэна ў пячоры Доўрскага караля), які быў надрукаваны ў часопісе “Роднае слова” (№8, 1998) і ў кнізе “Беларуская літаратура і свет: ад эпохі рамантызму да нашых дзён” (2006), а таксама некалькі вершаў (“Наша слова”, №34, 1993). Адзін з іх, верш “План будаўніцтва”, можна знайсці ў артыкуле перакладчыка “Беларускія пераклады з літаратур Скандынавіі (1986—2001)”, што выйшаў у зборніку “Пераклад збліжае народы”. Верш Ібсэна “Я ветразь свой у свет вялікі…” у перакладзе Уладзіміра Дубоўкі надрукаваны ў “Галасах з-за небакраю” (і гэта адзіны верш з нарвежскай паэзіі, змешчаны ў анталогіі Міхася Скоблы). П’есу “Лялечны дом” перастварыў на беларускую паводле рускага перакладу Андрэй Каляда (“Лялечны дом: п’есы замежных драматургаў”, 2006).
Б’ёрнстэрнэ Б’ёрнсан (Bjørnstjerne Bjørnson, 1832—1910). Нягледзячы на тое, што першую ў нарвежскай літаратуры і трэцюю ў свеце Нобелеўскую прэмію гэты пісьменнік атрымаў у пачатку ХХ ст., а менавіта ў 1903 годзе, яго творчасць варта аднесці да ХІХ ст. Прэмію Б’ёрнсан атрымаў за паэзію (дарэчы, менавіта ён — аўтар нарвежскага нацыянальнага гімна “Так, мы любім гэты край”), аднак асноўная яго спадчына — перадусім раманы і п’есы, сярод якіх вылучаецца шэраг нацыянальных драм. Валеры Буйвал пераклаў на беларускую мову кароткую навелу Б’ёрнсана “Жудасны ўспамін” (першы нумар часопіса “Annus Albaruthenicus”, 2000). Пераклад вершаў Б’ёрнсана “Цудоўны красавік!” і “Бялявая нарвежка” змясціў у зборніку сваіх выбраных перакладаў “І боль, і прыгажосць…” (2016) Лявон Баршчэўскі.
Сігб’ёрн Обстфэльдэр (Sigbjørn Obstfelder, 1866—1900). Нарвежскі паэт-мадэрніст, на творчасць якога істотна паўплываў Шарль Бадлер; пісаў таксама апавяданні і п’есы. Творы Обстфелера часта называюць літаратурным аналагам карцін Эдварда Мунка, які быў блізкім сябрам пісьменніка. Падборка з трох вершаў Обстфелера — “Гляджу”, “Ці можа люстэрка гаварыць?” і “Да цябе” — змешчаная ў зборніку выбраных перакладаў Лявона Баршчэўскага “І боль, і прыгажосць…”.
ХХ ст.
Кнут Гамсун (Knut Hamsun, 1859—1952). Ключавая і досыць супярэчлівая постаць у нарвежскай літаратуры мяжы ХІХ і ХХ стагоддзяў (самы вядомы раман Гамсуна “Голад” выйшаў у 1890 годзе). Вядомы цяпер усяму свету дзякуючы Нобелеўскай прэміі (1920), Гамсун і да яе атрымання быў папулярным пісьменнікам-мадэрністам і драматургам, творы якога актыўна перакладаліся на розныя мовы, у тым ліку на рускую. Падчас Другой сусветнай вайны, калі Нарвегія была акупаваная Германіяй, Гамсун падтрымаў калабарацыянісцкі рэжым Квіслінга, хоць пазней і расчараваўся ў ім, а пасля смерці Гітлера напісаў некралог, дзе назваў таго “змагаром за правы народаў”. У 2009 годзе біёграф Інгар Шлетэн Колуэн сказаў пра Гамсуна наступнае: “Мы не можам не любіць яго, хоць і ненавідзелі яго ўсе гэтыя гады. Гамсун — наша траўма. Ён прывід, які не хоча заставацца ў магіле”. З усіх нарвежскіх пісьменнікаў Гамсун найлепш прадстаўлены па-беларуску: ён адзін з трох нарвежцаў, якія маюць на нашай мове ажно цэлую кнігу. Менавіта з Гамсуна ў 2017 годзе пачалася серыя “Noblesse oblige” выдавецтва “Янушкевіч”, якая прадстаўляе па-беларуску творы нобелеўскіх лаўрэатаў. Выданне ўключае тры раннія і самыя вядомыя на постсавецкай прасторы творы пісьменніка: “Голад” у перакладзе Лявона Баршчэўскага, “Пана” і “Вікторыю” ў перакладзе Лідыі Ёхансэн, а таксама нобелеўскую лекцыю, таксама ў перакладзе Лідыі Ёхансэн. Яшчэ адзін твор Гамсуна, навелу “Царыца Саўская”, можна знайсці ў часопісе “Крыніца” (№10 (25), 1996) у перакладзе Лявона Баршчэўскага.
Тар’ей Вэсас (Тarjei Vesaas, 1897—1970). Самым важным творам гэтага пісьменніка лічыцца выдадзены ў 1963 годзе раман “Ледзяны палац”, які атрымаў прэмію Паўночнай рады. Пазнаёміцца з біяграфіяй Вэсаса можна ў эсэ “Трохі пра жыццё і творчасць Тар’ей Вэсаса”, якое напісаў Ян Максімюк. Ён жа пераклаў на беларускую ўрывак з рамана “Ледзяны палац”.
Юхан Борген (Johan Borgen, 1902—1979). Яшчэ адзін вядомы ў свеце нарвежскі пісьменнік, выдаў шмат раманаў, зборнікаў апавяданняў і эсэ, п’ес, працаваў як журналіст. Цэнтральным творам у яго даробку лічыцца трылогія “Маленькі лорд”, “Цёмныя крыніцы” і “Цяпер ён не ўцячэ”, якая двойчы выходзіла ў рускім перакладзе. Падчас Другой сусветнай вайны Борген дапамагаў з перапраўкай уцекачоў у Швецыю і за свае творы трапіў у канцэнтрацыйны лагер Грыні, адкуль неўзабаве быў вызвалены. Потым гэты перыяд ён апісаў у мемуарах “Дні ў Грыні”. Аднак беларускаму чытачу дасяжныя ўсяго два кароткія празаічныя творы Боргена — апавяданне “Нумерманы”, якое па-беларуску ёсць у двух перакладах, адзін з якіх, як пісалася вышэй, зроблены Васілём Сёмухам для газеты “Літаратура і мастацтва” (28 кастрычніка 1969), а другі — Лявонам Баршчэўскім для часопіса “Annus Albaruthenicus” (№3, 2002), і алегарычная навела “Звер”, прачытаць якую ў перакладзе Валерыя Буйвала можна таксама ў часопісе “Annus Albaruthenicus” (№7, 2006). Апавяданне “Нумерманы” ўпершыню выйшла па-нарвежску ў зборніку “Выбраныя навелы” 1961 году, і ў ім закранаецца тэма двудушнасці і мяшчанства, навела ж “Звер”, якая з’явілася ў зборніку 1948 году “Мядовы месяц”, напісаная неўзабаве пасля вайны і ўтрымлівае ідэю, што панаванню зла заўсёды прыходзіць канец. Цяжка сказаць, наколькі два гэтыя творы даюць уяўленне пра такую маштабную для нарвежскай літаратуры ХХ ст. фігуру, як Юхан Борген, аднак у любым разе, каб прачытаць іх, не трэба нават ўставаць з-за кампутара і ісці ў бібліятэку.
Ойвін Бальстад (Øivind Bolstad, 1905—1979). Нарвежскі празаік і драматург, які зрабіўся вядомым дзякуючы раману “Чырвоная бягонія”, што выйшаў у 1947 годзе. Выкарыстоўваў у творчасці псеўданім “Марцін Ідэн”, узяты з рамана Джэка Лондана. Па-беларуску выйшла толькі адно апавяданне Бальстада — “Наймацнейшы” (у перакладзе Валерыя Буйвала), яно друкавалася спярша ў газеце “Наша ніва”, а пасля — у зборніку “Бабілёнская бібліятэка” (2007).
Ян Эрык Вол (Jan Erik Vold, нар. у 1939). Вядомы перадусім як паэт. Яго вершы на беларускую мову перакладаў Лявон Баршчэўскі: верш “Гэткі вялікі морак” можна знайсці ў артыкуле перакладчыка “Беларускія пераклады з літаратур Скандынавіі (1986—2001)”, падборка лірыкі Вола друкавалася таксама ў бюлетэні “Кантакты і дыялогі”.
Эрлінг Хітэльсэн (Erling Kittelsen, нар. у 1946). Нарвежскі пісьменнік, аўтар шэрагу паэтычных зборнікаў, раманаў, п’ес і кніг для дзяцей. У 2015 годзе прыязджаў у Мінск на паэтычны фестываль імя Міхася Стральцова “Вершы на асфальце”, дзе выступаў разам са сваім беларускім перакладчыкам Лявонам Баршчэўскім. Пачытаць і паслухаць гэтыя пераклады можна на сайце “Літрадыё”. Падборка з чатырох вершаў Хітэльсэна — “Чалавеча-птах…”, “Веданне, што ты ёсць, — прычына, каб жыць…”, “Я б хацеў быць сляпым…” і “Тут я штосьці пачуў сваімі вушамі…” — змешчаная ў зборніку перакладаў Лявона Баршчэўскага “І боль, і прыгажосць…”.
Юстэйн Гордэр (Jostein Gaarder, нар. у 1952). Самы вядомы твор Гордэра — “Сафіін свет” (1991) з падзагалоўкам “Раман пра гісторыю філасофіі”. Беларускі пераклад гэтага рамана, зроблены Лідыяй Ёхансэн, выйшаў у 2014 годзе ў выдавецтве Змітра Коласа. Больш падрабязна пра Гордэра і гэтую кнігу можна прачытаць у маім эсэ “Філасофія для чайнікаў ад Юстэйна Гордэра” .
Інгвар Амб’ёрнсэн (Ingvar Ambjørnsen, нар. у 1956). Дэбютаваў раманам “23-я палата” (1981), у якім раскрытыкаваў нарвежскую сістэму па доглядзе людзей з псіхічнымі захворваннямі. Менавіта гэты раман зрабіўся першым нарвежскім буйным творам, што быў перакладзены на беларускую мову і выйшаў асобнай кнігай (выдавец Зміцер Колас, 2011). Перакладчыца рамана Лідыя Ёхансэн падрабязна расказала пра гэты твор і сваю працу з ім у інтэрв’ю часопісу “ПрайдзіСвет” (26 красавіка 2012). Сярод іншых твораў Амб’ёрнсэна, што прынеслі яму вядомасць, — тэтралогія “Элінг”, паводле аднаго з раманаў якой быў зняты аднайменны фільм, серыя кніг для дзяцей “Пеле і Профен” пра падлеткаў, што ўдзельнічаюць у раскрыцці злачынстваў, раман “Забойства ў Барквіке” (2005), герой якой, таксама падлетак, спрабуе расследаваць забойства ў нарвежскай вёсцы. Апроч рамана “23‑я палата” па-беларуску можна пачытаць шэраг апавяданняў Амб’ёрнсэна са зборнікаў “Чорная маці” (“Чайка”, “Кава з Холгерам”, “Дождж”, 1994) і “Часовая прысутнасць” (“Новыя пакоі”, 2003), перакладзеных Лідыяй Ёхансэн і надрукаваных у часопісе “Дзеяслоў” (№ 1(74), 2015).
