6-2005
" да Зьместу "

аналітыка • крытыка • палеміка • гісторыя • літаратура • рэцэнзіі

палеміка

Цікавая сытуацыя. Справа ў тым, што я насамрэч дакладна ня ведаю назвы свайго артыкулу. Напачатку ён быў названы «Cацыёляг у барацьбе за сацыялёгію: паміж аўтарытарнасьцю дзяржавы і гераізмам змагароў за дэмакратыю». Потым спадар Валер Булгакаў даслаў яго з назвай «Міты беларускай сацыялёгіі». А ў зробленым «Нашай Нівай» анонсе новага нумару «ARCHE » ён завецца «Нявінныя фокусы незалежнай сацыялёгіі».

Таму папярэджваю, гэта ня тры розныя артыкулы, а адзін з абагульняльнай назвай «Нешта, што мае дачыненьне да сацыялёгіі».

03.10.2005 15:35*
Павал Баркоўскі

Артыкул атрымаўся добры, нягледзячы на пэўную інтанацыйную незавершанасьць, але тым самым ён дае месца для цяжарнага роздумам шматкроп’я. Насамрэч назоў «міты» падаецца найбольш удалым праз тое, што адрозныя аспэкты праблемаў сучаснай сацыялёгіі ён паядноўвае адзінствам мітатворчасьці. Неўзабаве варта дэмістыкаваць і міт пра «незалежную сацыялёгію», і міты пра грамадзкую думку і палавую адзнаку, – усё тое, што злучае разам панятак доксы, зразумеласьці для ўсіх паспалітых людзей.

Але ж міты мітамі, а паняткі паняткамі. Варта даверу меркаваньне П. Бурд’ё пра тое, што сацыялёгія можа стацца незалежнай, адно калі здабудзе прадметную самастойнасьць – зусім натуральнае жаданьне, як тое даводзілі яшчэ постпазытывісты кшталту Куна ці Фаерабэнда, для кожнай навукі пазбавіцца ад вонкавых чыньнікаў яе разьвіцьця, у тым ліку філязофіі як ідэалёгіі. Іншая справа – да чаго можа прыйсьці сацыёляг, калі спрычыняецца да факту ўласнай залежнасьці: ад наймальніка, ад навязанага матэрыялу, ад уласных пераваг ды сацыяльных чыньнікаў... Калі зноў-такі зьвярнуцца да нашай гаворкі наконт адносінаў філязофіі і сацыялёгіі, дык сацыялягічная прасякнутасьць філязофіяй не складае пытаньня, прынамсі, калі сацыялёгія мяркуе заставацца «разумельнай» і захоўваць рэфлексіўны момант. Ня трэба скардзіцца на філязофію, што, маўляў, яна ўсоўваецца не ў свае справы, калі бярэцца вырашаць пытаньне пра сацыялягічны прадмет, бо гэта можа зрабіць адно сам сацыёляг. Так, сам сацыёляг, але ж не безь філязафічнага падмурку, бо калі ён будзе і надалей шукаць свой прадмет выключна эмпірычна, не раўнуючы як шуфлем перасоўваючы пласты пяску да таго моманту, покуль шуфель ня зломіцца, ён заўжды будзе заставацца ахвярай тэарэтыка, які скажа: «Кідай сваю пясочніцу, у цябе ж цэлы кар’ер пяску яшчэ неўзараны!» Каб здабыць уласны інтарэс што да сацыялягічных праблемаў, трэба ня толькі пачысьціць «сьвятое» месца, і гэта тэкст удала робіць, але трэба таксама спарадзіць поле магчымых інтэрпрэтацыяў, наўпрост спарадзіць новыя аб’екты, а тут без здумленьня і рэфлексіі – мэтамовы для сацыялёгіі – не абысьціся, і таму, хутчэй, гаворка будзе ісьці пра філёзафа ў тваёй скуры, пра пакуты роздуму.

04.10.2005 13:59*
Мікола Кацук

Дзякуй вялікі, спадар Павал. Але: «…яна [сацыялёгія] ня вырачана заставацца галіной агульнай філязофіі, што яна здольна шчыльна судакранацца з канкрэтнымі фактамі і не ператварацца пры гэтым у проста практыкаваньне з галіны эрудыцыі»: Дюркгейм Э. Социология. Ее предмет, метод, предназначение / Пер. с фр., сост., послесловие и примечания А. Б. Гофмана. – Москва: Канон, 1995. – 352 с.

05.10.2005 17:19
Ігар Чарняеў

Самы галоўны міт – пра тое, што сацыялёгія можа быць самастойнай ад поля палітыкі і эканомікі. Марыць, як кажуць, ня шкодна. Альбо пытаньне – а што будзе есьці сацыёляг? Бо акрамя сымбалічнага капіталу ён анічога ня мае. Калі ня будзе пакупніка, гатовага выкласьці несымбалічны капітал за спэцыфічныя паслугі, якія прадстаўляе сацыёляг – сымбалічны капітал плаўна пяройдзе ў сымбалічную ежу і сымбалічную вопратку... Па-за палямі эканомікі і палітыкі яна ня мае аніякага практычнага сэнсу. Сацыялёгія, як і мэдыцына, – прадукт агульных тэндэнцыяў, што мелі месца на Захадзе (апісана ў Фуко) – разьвіцьцё сыстэмы ўлады-веды. Ведаць, каб кіраваць. І нічога болей.

У Беларусі ўжо была партыя, якая «казала праўду людзям». Апагеем гэтай праўды стаў артыкул у «НН» пра беларускі плебс на вуліцах Менску. Не зьдзіўлюся, калі іх пачнуць біць зусім не амонаўцы...

Ад вашых стогнаў пра «засільле філёзафаў» нічога ня зьменіцца. Будзем шчырымі – паспрабуйце прадаць вашы думкі па-за межы Беларусі. Аднаму PATH DEPENDANCY вам не пераламіць.

Рэфлексія сацыёляга над уласнымі пазыцыямі ў розных палёх магчыма толькі ў выпадку, калі ягоныя палі знаходзяцца дзесьці на іншай тэрыторыі, ён забясьпечаны замовамі іншых, вонкавых адносна вывучанай тэрыторыі інстытутаў...

Другі міт – «пра тое, што сацыялёгія ня вырачана заставацца галіной агульнай філязофіі...».

На прыкладзе зь НІСЭПД і «Экаам» вы паказалі, якая бедная статыстыка сама па сабе, як можна лёгка і бесклапотна маніпуляваць лічбамі і пытаньнямі.

Без выразных і яўных крытэраў вылучэньня гіпотэзаў, іх інтэрпрэтацыі, арганізацыі выбаркі, кантролю за добранадзейнасьцю тых, хто апытвае, усе Хі-квадраты, рэгрэсіі ўяўляюць толькі набор лічбаў, табліцаў, лініяў. У кожным разе SPSS пакажа якую-небудзь залежнасьць, напрыклад, сувязь росту спажываньня марозіва і росту згвалтаваньняў... Абедзьве праблемы – сацыяльныя!

А выразныя крытэры арганізацыі дасьледаваньня – гэта палітыка, філязофія, эканоміка. Таму чысты матэматык так і будзе пакутаваць ад дыктатуры філёзафаў у гэтай сфэры. Амінь!

Міт трэці – пра тое, што гендэр зьяўляецца нейкай ізаляванай пераменнай, якая асобна існуе ад узросту, адукацыі, напрыклад.

Гендэрная тэорыя і так разглядае пол, адукацыю і іншыя пераменныя ў шчыльнай узаемасувязі. А вы проста штучна вылучылі ПОЛ як ізаляваную пераменную і спрабуеце давесьці, што ў яго маленькія каэфіцыенты ўплыву на выбары.

Але тое, што адсотак жанчын «за Луку» вышэйшы, вамі не адмаўляецца. Статыстыка ў гэтым выпадку ня можа адказаць на пытаньне «чаму?».

Дарэчы, якая ўзаемасувязь адукацыі і полу?

05.10.2005 18:02*
Павал Баркоўскі

Коля, зь Дзюркгаймам нават спрачацца ня буду, але ж, падаецца, мы зноў пра розныя рэчы гаворым: дзякуй Богу, што сацыялёгія не філязофія і наадварот! Але мне досыць дзіўна, што ты як сацыёляг не адчуваеш розьніцы між рознымі ўстаноўкамі, ці, калі хочаш, ролямі. Калі табе настойліва прапануюць жыць паводле законаў фізыкі і не скакаць зь пятага паверху, бо Ньютанаў закон абавязкова пакарае, дык гэта ня тое самае, калі цябе змушаюць зрабіцца фізыкам. Калі ты займаесься сацыялягічнымі дасьледаваньнямі, ты працуеш як сацыёляг, а вось дома на канапе ці падчас роздуму над уласным станам як сацыёляга ты ўжо хтосьці іншы – абывацель або філёзаф (рэфлексун, як колісь вызначыў Акудовіч). Падаецца, рэч банальная, ці я памыляюся? Альбо ты чалавек адной ідэі і іншыя ўстаноўкі не прызнаеш (то бок сацыёляг усе 28 гадзінаў на працягу дня): тады мне варта забраць свае словы назад! Інакш я ня бачу рацыі сацыёлягу займацца праблемай вызначэньня ўласнага прадмета для працы, нібыта ў яго мала працы па наўпростай рабоце – сацыялягічным дасьледаваньні. Калі ж ты жадаеш адразу рабіць праверку на валіднасьць для сацыялёгіі тых прапанаваных варыянтаў пашырэньня яе прадмету, дык тады сам працуй на філязафічным узроўні і тады ўжо паспрабуй не абрынуцца ў дагматызм ці скептыцызм, бо на ўзроўні мэтарэфлексіі ты ўжо ня будзеш сацыёлягам, а абывацелем ці філёзафам, як пашанцуе... Калі ж я цябе ня так зразумеў, удакладні!

06.10.2005 04:57*
Мікола Кацук

Шаноўны Павал! Ты зразумеў усё дакладна. Я табе разумную рэч скажу, толькі ты не крыўдуй. Ты зразумеў усё дакладна, але ж – як філёзаф. Патрабаваць чагосьці іншага – немагчыма. Так ёсьць, і гэта ня мае аніякага дачыненьня да перевагі філязофіі над сацыялёгіяй ці наадварот. Увогуле, людзі разумеюць, выкарыстоўваючы свае рамкі, сваю ўласную гісторыю. Зараз я чытаю вельмі цікавую працу Ўладзімера Лефеўра «Альгебра сумленьня», і гэта дае мне магчымасьць разгледзець нашую спрэчку фармальна-рэфлексіўна. Глядзі. У кожнага з нас ёсьць пэўныя вобразы сябе і суразмоўцы. Пазначым філязофію як Ф, а сацыялёгію як с. Тады твая мапа будзе наступная – Ф і Ф (С), а мая – С і С (Ф). Такім чынам, ёсьць філязофія і філязофскія ўяўленьні аб сацыялёгіі і сацыялёгія і сацыялягічныя ўяўленьні аб філязофіі. Паколькі прапанаваная структура фармальная, таму ў ёй ня толькі немагчыма вырашыць, што большае: Ф і Ф (С), ці С і С (Ф), а нават і пакласьці іх як раўнаважныя. Таму, каб перамагчы ў спрэчцы, кожны з нас намагаецца перавесьці яе ў сваё поле ведаў. І тады С: Ф і Ф (С) меншая за С і С (Ф), а Ф: Ф і Ф (С) большая за С і С (Ф). Але, па-чалавечы кажучы, усё найлепшае ў сацыялёгіі філязафічна і ўсё найлепшае ў філязофіі сацыялягічна. Можна пагуляцца і расчыніць дужкі. Напрыклад, самавызначэньне сацыёляга С (С) і ягонае рэфлексіўнае стаўленьне да філязофіі большае за сацыялёгію філязофіі і філёзафаў таму, што рэфлексіўна здымае іх. (Дарэчы, ёсьць кніга Р. Колінза «Сацыялёгія філязофіяў».) І наадварот. Але ў гэтых выпадках мы сутыкаемся з самазамкнёнымі, самарэфэрэнцыйнымі структурамі, якія маюць тэндэнцыю да бясконцасьці. Таму гэтая спрэчка невырашальная. Каб спалучыць структуры, неабходны нейкі канфігуратар. Памятаеш, У. Фурс прапанаваў фармулёўку «актыўная філязофія й думаючая сацыялёгія». Яна мне, натуральна, не падабаецца, бо яна занадта эмацыйная – у нашай культуры актыўны дурань горшы за пасіўнага мысьляра. Напэўна, такім канфігуратарам можа быць сумеснае мысьленьне нейкай праблемы. Таму – да сустрэчы на сэмінары.

06.10.2005 15:06
Мікола Кацук

Ігар Чарняеў, прадэманстраваўшы свае веды ў сацыялёгіі, папрасіў мяне прывесьці карэляцыі. Прыводжу: каэфіцыент рангавай карэляцыі Сьпірмэна для пераменных полу і адукацыі роўны -0,012 пры ўзроўні значэннасьці 0,596 (двухбаковая) і 0,298 (аднабаковая). Вам, дарэчы, які? (Каэфіцыент Кендала не прыводжу, паколькі, як вы разумееце, ён ніжэйшы за Сьпірмэна.) Але зьвяртаю ўвагу ўсіх зацікаўленых статыстычнымі мэтадамі. У сваім артыкуле я пісаў:

Дыскрымінантны аналіз прызначаны для вырашэньня дзьвюх клясаў задачаў. Па-першае, ён дазваляе на падставе наяўных дадзеных клясыфікаваць рэспандэнтаў, для якіх зь нейкіх прычынаў невядомая прыналежнасьць для групы. Напрыклад, як у выпадку з галасаваньнем аднесьці да прыхільнікаў ці праціўнікаў тых, хто адмовіўся галасаваць ці ня вызначыўся? Па-другое, вызначыць пераменныя, кожная зь якіх аказвае максымальны і самастойны ўплыў на адрозьненьне, якім мы зацікавіліся.

Тут варта зьвярнуць увагу на апошні «сказ і слова» САМАСТОЙНЫ. То бок, ТАК ацэньвае ўплыў пераменных у іх узаемасувязі адна з адной і адбірае з набору ўзаемазьвязаных пераменных найбольш важныя. Больш падрабязна: сутнасьць мэтаду і ягоныя абмежаваньні.

На падставе наяўных дадзеных (то бок «навучальнай выбаркі» – сукупнасьці рэспандэнтаў, для якіх вядомая іх прыналежнасьць да групы) і сукупнасьці незалежных пераменных разьлічваюцца так званыя дыскрымінантныя функцыі, якія дазваляюць максымальна адрозьніць наяўныя групы. Для дзьвюх групаў патрэбна адна дыскрымінантная функцыя.

Лічыцца, што пераменная адрозьнівае дзьве групы, калі яе сярэдняе значэньне ў гэтых групах статыстычна значэнна адрозьніваецца. Статыстычная значнасьць вызначаецца паводле F-крытэру, у выпадку, калі існуе вялікая колькасьць незалежных пераменных, параўноўваюцца шматмерныя матрыцы ўнутрыгрупавых і міжгрупавой (то бок аб’яднанай групавой) каварыяцыі. Чым большыя гэтыя адносіны, тым істотнейшая розьніца паміж цікавымі для нас групамі. Пры гэтым аказваецца мажлівым з большага набору незалежных пераменных адабраць акурат тыя, якія робяць найбольшы ўнёсак у адрозьненьне паміж групамі.

Лінійная камбінацыя незалежных пераменных з адпаведнымі каэфіцыентамі (b) і называецца дыскрымінантнай функцыяй. На яе аснове і прадказваецца прыналежнасьць аб’ектаў – як неклясыфікаваных, так і тых, для якіх раней была вядомая прыналежнасьць да групы.

Y = a + b1*X1 + b2*X2 + ... + bp*Xp,

дзе a – канстанта;

b – каэфіцыент кананічнай дыскрымінантнай функцыі;

X – незалежная пераменная.

Найбольш важнымі паказьнікамі якасьці дыскрымінантнага аналізу ёсьць: характарыстыкі дыскрымінантнай функцыі (уласнае значэньне, доля патлумачанай дыспэрсіі, каэфіцыент кананічнай карэляцыі); значнасьць дыскрымінантнай функцыі – статыстыка Ўілкса; паказьнік правільнасьці клясыфікацыі – працэнтныя адносіны рэальнай і прадказанай прыналежнасьці да групаў.

Асобна інтэрпрэтуюцца:

– самі адабраныя пераменныя;

– паказьнікі талерантнасьці (талерантнасьць пераменнай вызначаецца як 1 – R2, дзе R – каэфіцыент множнай карэляцыі пераменнай з усімі астатнімі незалежнымі пераменнымі, якія ўваходзяць у раўнаньне. Чым вышэйшая талерантнасьць, чым больш унікальны ўнёсак гэтай пераменнай, тым у большай ступені гэты ўнёсак апасродкаваны іншымі пераменнымі);

– стандартызаваныя каэфіцыенты кананічнай дыскрымінантнай функцыі, якія дазваляюць вызначыць унёсак кожнай незалежнай пераменнай у дыскрымінацыю;

– структурная матрыца – каэфіцыенты сувязі паміж дыскрымінантнай функцыяй і пераменнымі. Гэтыя каэфіцыенты інтэрпрэтуюцца як фактарныя нагрузкі ў фактарным аналізе і дазваляюць вызначыць «сэнс» дыскрымінантнай функцыі.

Тут важна зьвярнуць увагу на паказьнік ТАЛЕРАНТНАСЬЦІ. Ігар Чарняеў, калі ласка, больш ня ганьбіце сябе, тут вам ня гендэрныя студыі.

09.10.2005 14:03
reggedieh

І гэта адказ на пытаньне Чарняева? Чарговы раз вы прадэманстравалі свой mauvais ton, «адказваючы» на пытаньне абвінавачваньнем у тым, чаго несацыёляг ведаць не абавязаны. Я, напрыклад, наагул нічога не зразумеў: гэта вашая праца, і рабіць яе зразумелай іншым – ваш абавязак, як мінімум, на гэтым форуме.

09.10.2005 13:37
Мікола Кацук

Мне непрыемна размаўляць з ананімамі на гэтым форуме. Яшчэ больш непрыемна – з тымі, хто ня ўмее чытаць. Тым ня менш. У рэпліцы Ігара Чарняева пытаньняў было ўсяго два. Першае: «што будзе есьці сацыёляг», – я палічыў яго рытарычна пустым. І другое: «якая ўзаемасувязь адукацыі і полу?».

У маёй рэпліцы быў адказ на другое пытаньне. І заўважце, не было аніякіх абвінавачваньняў. Больш за тое, я зрабіў неабходныя тлумачэньні, паколькі думаю, што гэты форум будуць праглядаць і студэнты-сацыёлягі, якім трэба пашыраць кругагляд і здаваць іспыты. Што вам яшчэ трэба? Каб я навучыў вас матстатыстыцы? Сваю работу я раблю, свае абавязкі выконваю. І паверце мне, вы будзеце апошнім, каму я буду даваць справаздачу. А тое, што вы «наагул нічога не зразумелі», азначае толькі адно: гэты тэкст не для вас.

10. 10. 2005 1:42
Ігар Чарняеў

Дзякуй! Але ў мяне таксама дома ляжыць падручнік па статыстыцы...

Можаце проста даваць выходныя зьвесткі, а ня флудзіць на 2 старонкі, загінаючы пальцы.

Я апошні раз кажу – матстатыстыка ёсьць усяго толькі адным з мэтадаў сацыялёгіі. Ёсьць яшчэ якасныя мэтады, урэшце.

10.10.2005 05:10
Мікола Кацук

Проста цудоўна! Ігар Чарняеў працягвае мяне зьдзіўляць. Аказваецца, ягоная кампэтэнтнасьць у сацыялёгіі пацьвярджаецца наяўнасьцю (у доме) падручніка па матстатыстыцы. (І гэта пры тым, што мая рэпліка пра матстатыстыку была адрасаваная нейкаму «reggedieh»!) Магчыма, таму апісаньне мэтаду ТАК ён назваў «флудам» і «загінаньнем пальцаў». Але найбольш мяне зачаравала ягонае выказваньне пра тое, што я магу «проста даваць выходныя зьвесткі».

Наагул выходныя зьвесткі ў сацыялёгіі выдаюцца ў наступных выпадках. 1. На патрабаваньне замоўцы, калі хтосьці мае інтарэс і аплачвае працу сацыёляга, а ў якасьці справаздачы патрабуе выходныя зьвесткі. 2. Калі сацыёляг-выкладчык у рамках навучальнага курсу фармуе неабходныя навыкі навучэнцаў. 3. У рамках прафэсійнай камунікацыі для вырашэньня якой-небудзь праблемы ідзе абмен зьвесткамі з калегамі. 4. На этапе абароны дысэртацыі на запатрабаваньне больш кампэтэнтных асобаў (рады па абароне) зьвесткі таксама могуць быць пададзеныя. 5. Нарэшце, апошняе, гэта проста сяброўская паслуга.

Вось цяпер я думаю, да якой зь пералічаных катэгорыяў залічвае сябе Ігар Чарняеў? Можа, хто-небудзь падкажа?

Але ёсьць і сьмяшнейшыя абставіны. Выходныя зьвесткі могуць быць пададзеныя ў самых розных формах. У іх лік трапляе і каэфіцыент карэляцыі.

І апошняе. Ігар Чарняеў, чамусьці ў апошні раз (цікава, што будзе потым?) паведамляе мне – сацыёлягу – дзіўнае адкрыцьцё. Аказваецца, што «матстатыстыка зьяўляецца ўсяго толькі адным з мэтадаў сацыялёгіі» і што «ёсьць яшчэ якасныя мэтады». Хто мог бы падумаць!

10.10.2005 19:53
Ігар Чарняеў

Вы проста прапануеце чытаць мне тэкст з канца ці нават зь сярэдзіны.

Вы неарыгінальныя ў гэтым. Заходзячы на сайты розных сацыялягічных кантораў, я бачу нейкія табліцы – канцавы вынік вялікай працы... Я не магу правяраць увесь ланцужок дасьледаваньня ад мэтаў і задачаў да інтэрпрэтацыі асноўных паняткаў... Я вымушаны верыць у аўтарытэт гэтых арганізацыяў...

Але вас я ня ведаю наагул, хаця вы тут сабраліся выконваць запаветы Дзюркгайма і кагосьці мачыць...

Я прасіў вас патлумачыць мне, хто, калі і дзеля чаго праводзіў дасьледаваньні, якія вас натхнілі на сьцьверджаньне таго, што пераменная ПОЛ на выбары практычна не ўплывае...

Дзеля мяне аднаго, відаць, ня варта вывешваць увесь масіў дасьледаваньня, але, паўтаруся... Я не зьбіраўся гнаць філёзафаў у шыю з сацыялёгіі... Так што можна вэб-сайт які-небудзь арганізаваць. Так, у мяне дома ёсьць падручнікі па статыстыцы, я гэтага не саромеюся, і я пачаў зь ёй знаёміцца зусім нядаўна.

У мяне хопіць гонару параіцца з кім-небудзь больш кампэтэнтным у гэтай галіне – проста ваш кавалак сорамна камусьці паказваць. Ня трэба ўсіх дурнямі лічыць.

Такім шляхам вы ніколі ня выберацеся з НАН РБ.

11.10.2005 7:28
Тацяна Вадалаская

Ігар, скажыце калі ласка, каго менавіта вы лічыце «больш кампэтэнтным у гэтай галіне» і каму вам было «проста сорамна паказаць гэты кавалак». Давайце да яго і зьвернемся па ацэнку гэтага тэксту.

І яшчэ, можа, вы пакажаце, дзе ў тэксьце ёсьць «сьцьверджаньне таго, што пераменная ПОЛ на выбары практычна не ўплывае».

Асабіста я прачытала там наступнае:

Зразумела, што існуе статыстычна значэнная сувязь паміж галасаваньнем і полам... Але гэтай сувязі ня варта надаваць значэньня... Істотна іншае – сацыяльная рэальнасьць не вычэрпваецца толькі прыхільнікамі і праціўнікамі, мужчынамі і жанчынамі. Узаемадзеяньне гэтых паказьнікаў апасродкуецца мноствам іншых.... У гэтым сэнсе выпадак полу – не вынятак. Ягоны ўплыў на галасаваньне ажыцьцяўляецца апасродкавана. Давесьці гэта можна, выкарыстоўваючы больш складаныя мадэлі, якія ўлічваюць шматвымернасьць сацыяльнай рэальнасьці. Напрыклад, пры дапамозе мэтаду дыскрымінантнага аналізу.

Не ўплывае і ўплывае апасродкавана – гэта розныя рэчы.

11.10.2005 7:32
Мікола Кацук

Таксама сьмешна.

Аднекуль узялася «мая» прапанова чытаць тэкст з «канца альбо нават(!!!) зь сярэдзіны». І я штосьці вінен там Ігару Чарняеву толькі таму, што гэта Ігар Чарняеў.

Ігар Чарняеў, а я вось УСІХ дурнямі не лічу. Проста ёсьць цудоўнае лацінскае выслоўе – sapienti sat.

Яшчэ раз: «На падставе дасьледаваньня, праведзенага Інстытутам сацыялёгіі НАН Беларусі ў траўні–чэрвені 2005 году (аб’ём выбаркі 1958 чалавек, памылка рэпрэзэнтацыйнасьці склала менш за 0,03)».

Таму пачытайце падручнік, разьбярыцеся, парайцеся «з кім-небудзь больш кампэтэнтным у гэтай галіне» – дарэчы, падказка: вядомымі спэцыялістамі ў галіне матмэтадаў зьяўляюцца О. В. Цярэшчанка, с. В. Сівуха, Е. М. Барадачова і Н. Н. Лявонаў – а потым прыходзьце пагутарыць.

Можа быць, тады я і паклапачуся, каб вас узялі ў Акадэмію навук – анкеты ўбіваць.

12.10.2005 19:29*
Ігар Бабкоў

Ігар Чарняеў

Але вас я ня ведаю наагул, хаця вы тут сабраліся выконваць запаветы Дзюркгайма і кагосьці мачыць...

І я вас зусім ня ведаю. Вы хто – філёляг, філёзаф, эльф, журналіст?

12.10.2005 21:14
Ігар Чарняеў

2 Бабкоў

Я вас ведаю. Але гэта не істотна ў прынцыпе. Так можна сысьці ад тэмы і перайсьці на асобы... А гэта ўжо на Хартыю.

«Тэма дня» такая: сацыёляг Мікалай Кацук сабраўся давесьці, што некаторыя палажэньні гендэрных дасьледаваньняў можна зьняпраўдзіць пры дапамозе чыста матэматычных мэтадаў. Я папрасіў давесьці...

Але акрамя набору каэфіцыентаў у канцы артыкулу Мікалай анічога не паказаў.

Паколькі я маю некаторыя адносіны да сацыялёгіі, я ведаю, на падставе чаго можна меркаваць пра дасьледаваньне ў цэлым.

Сам жа Кацук паказаў, што лічбы можна інтэрпрэтаваць па-рознаму. Гэта бывае...

Таму калі я чытаю такія гучныя заявы, што нейкая пераменная ёсьць «фуфлом», то прашу гэта падмацаваць аргумэнтамі. І ня болей.

Што тычыцца мяне, то мая вузкая спэцыялізацыя ня мае аніякага значэньня для дыскусіі. Я грамадзянін альбо эльф (як каму падабаецца), які цікавіцца гуманітарнымі навукамі...

13.10.2005 14:54
Аляксей Бабайцаў

Спрэчка Мікалая і Ігара вельмі цікавая, паколькі адлюстроўвае стан крытычных дыскусіяў у протаінтэлектуальнай супольнасьці.

Давайце зьвернемся да зыходных фактаў і пратакольных выказваньняў.

Мікола ў артыкуле прыводзіць два выказваньні. Адно належыць спадарыні Ўсманавай, другое – спадарыні Гапавай.

Сутнасьць тэзы спадарыні Ўсманавай такая: матывацыя электаральных паводзінаў жанчын зьвязана ня столькі з асобай Лукашэнкі як такой, а з сацыяльна арыентаванай палітыкай. А таксама з матывамі захаваньня стабільнасьці і спакою.

Спадарыня Ўсманава (непасрэдна ў гэтай цытаце) не спасылаецца ні на якія сацыялягічныя дадзеныя. На чым заснаваная выказаная ёю гіпотэза, з інтэрвію не зразумела. Магчыма, мы проста ня ведаем усіх фактаў дасьледаваньня.

Ці мае гэтае выказваньне адносіны да «мітаў сацыялёгіі»? На мой погляд, не. Прынамсі, пакуль мы ня высьветлім падставаў гэтай тэзы. Ці магчыма праверыць (напрыклад, зьняпраўдзіць) гэтую гіпотэзу сацыялягічнымі мэтадамі? Чаму не? Магчыма. Ці спрастоўваецца гэтая гіпотэза дадзенымі, якія падае Мікола ў сваім артыкуле? Не, не спрастоўваецца, бо дадзеныя Мікалая анічога ня кажуць пра матывацыю электаральных паводзінаў жанчыны, хутчэй, яны гавораць пра такія чыньнікі, як адукацыя, месца жыхарства, выкарыстаньне крыніцаў інфармацыі ды іншае.

Навошта ж Мікола падае гэтае выказваньне? Ня ведаю. Магчыма, дзеля таго, што выказваньне спадарыні Ўсманавай – гэта адказ на наступнае пытаньне «Нашай Нівы»: «Статыстыка сьведчыць, што жанчыны – электарат Лукашэнкі… Яны яго падтрымліваюць».

То бок спадарыня Ўсманава, адказваючы на гэтае пытаньне, няяўна прымае гэтую тэзу як слушную. Прынамсі, яна яе не адкідае.

Пойдзем далей. Ці спрастоўвае Мікола гэтую тэзу?

На мой погляд, ён не спрачаецца непасрэдна з гэтым выказваньнем. Сапраўды, сярод жанчын зарэгістраваны апытаньнямі ўзровень падтрымкі Лукашэнкі высокі.

Пытаньне ў іншым: ці гэты ўзровень больш высокі, чым, напрыклад, сярод рыжых? Ці аказвае фактар полу, як незалежны фактар, значны ўплыў на выказваньне падтрымкі прэзыдэнту?

Мікола, абапіраючыся на даступныя яму дадзеныя дасьледаваньняў, паказвае, што ўплыў гэтага чыньніка невялікі, у параўнаньні з такімі, напрыклад, чыньнікамі, як адукацыя, узрост, рэгіён пражываньня (альбо тып пасяленьня?) і выкарыстаньне такіх крыніцаў інфармацыі, як Інтэрнэт і тэлебачаньне.

Карэктная выснова адсюль, наагул кажучы, такая: калі жанчыны і падтрымліваюць Лукашэнку, то гэта не таму, што яны жанчыны, – прычыны гэтай зьявы варта шукаць у іншых сацыяльных фактарах. Сфармуляваная ў такім выглядзе выснова робіцца амаль банальнай. І наўрад ці гэтая выснова супярэчыць таму, што сьцьвярджала спадарыня Ўсманава. Можна выснову сфармуляваць і так: фактар полу, як незалежны фактар, ня чыніць значнага ўплыву на падтрымку Лукашэнкі. Ці будуць аспрэчваць гэтую выснову прадстаўнікі гендэрных дасьледаваньняў? Ня ведаю. Мяркую, не, але гэта толькі меркаваньне.

Цяпер наконт выказваньняў спадарыні Гапавай. Тут яшчэ прасьцей. Яна проста спасылаецца на даступныя ёй зьвесткі, прычым даволі старыя – але яна і не сацыёляг! І на аснове даступных ёй зьвестак робіць выснову пра тое, што жанчыны падтрымліваюць Лукашэнку болей, чым мужчыны. Ці карэктная яе выснова? Ня ведаю, але гэта лёгка праверыць, маючы доступ да дадзеных апытаньняў. Пытаньне ў іншым. Калі б Мікола спрабаваў спраставаць акурат гэтую гіпотэзу, то шлях праверкі павінен быў быць крыху іншы, я б сказаў, больш прымітыўны (фактычна праверыць статыстычную значэннасьць адрозьненьняў, устойлівасьць дадзеных адносна розных дасьледаваньняў ды замераў і інш.).

Але робіць іншае: паказвае, што сам па сабе фактар полу, як незалежны чыньнік, ня чыніць значнага ўплыву на падтрымку Лукашэнкі. Але ж гэта іншае пытаньне!!!

Падвядзём вынікі: 1) выказваньне пра тое, што жанчыны падтрымліваюць Лукашэнку болей, чым мужчыны, не спраставанае; 2) выказваньне пра матывацыю такога стаўленьня жанчын не пацьверджана і не спраставана.

Замест гэтага прыведзеныя довады на карысьць таго, што сам па сабе фактар полу, як незалежны фактар, ня чыніць значнага ўплыву на падтрымку Лукашэнкі.

Жанчыны падтрымліваюць Лукашэнку не таму, што яны жанчыны, а таму што яны ...? Дык у чым жа міт сацыялёгіі? Запрашаю да працягу дыскусіі. Толькі не гарачыцца і не сьпяшацца пераходзіць на «а ты хто такі?».

Што тычыцца спрэчкі Міколы і Ігара, то тут сытуацыя іншая: пазыцыя Ігара ў спрэчцы наагул незразумелая. Незразумела, што ён абараняе альбо адстойвае. І, вядома, узровень ягонай аргумэнтацыі нельга прызнаць высокім. Мікола, прыводзячы сваю аргумэнтацыю, таксама крыху захапіўся «трамбаваньнем» апанэнта паводле кваліфікацыйных падставаў. У прынцыпе, Ігар свае амбіцыі праводзіць легітымна: з прафэсійнага сацыялягічнага пункту гледжаньня ён меркаваньні і не пацьвярджаў. Ён жа зразумела сказаў, што тут ён, хутчэй, «цікаўны». Але ж Мікола і не пісаў артыкул толькі для прафэсіяналаў-сацыёлягаў. Таму чым «ціснуць» апанэнта ўзроўнем прафэсійнай падрыхтоўкі, ці ня лепш паспрабаваць патлумачыць сутнасьць справы «для цікаўных», ці то яны філёзафы, ці то іншыя гуманітары?

Яшчэ раз падкрэсьлю: дыскусія цікавая як імітацыйная мадэль міжпрафэсійнай камунікацыі ў протаінтэлектуальнай супольнасьці Беларусі.

13.10.2005 20:43*
Ігар Бабкоў

«Тэма дня» такая: сацыёляг Мікалай Кацук сабраўся давесьці, што некаторыя палажэньні гендэрных дасьледаваньняў можна зьняпраўдзіць пры дапамозе чыста матэматычных мэтадаў. Я папрасіў давесьці...

Кацук прапанаваў схему (разам з Бурд’ё), празь якую можна чытаць, аналізаваць, дэканструктаваць і г. д. ляндшафт беларускай сацыялёгіі. Гэта надзвычай сур’ёзны і мужны крок. У выніку якога і ў нас стаецца магчымым «аб’ектываваць суб’екта, які аб’ектывуе» (Манаева, напрыклад).

А вы чапляецеся за неістотнае.

14.10.2005 6:36
Аляксей Бабайцаў

Згодны. Вядома, прыклад з гендэрнымі дасьледаваньнямі «прахадны» з гледзішча зьместу артыкулу і аніяк не ўплывае на ягоную асноўную выснову. Артыкул прынцыповы. Калі дзейныя фігуранты сацыялёгіі ня выкажуцца і замоўчаць артыкул – будзе кепска, жудасна кепска.

Але таксама як і прадстаўнікі іншых прафэсійных палёў: калі будуць лічыць сацыялёгію прастытуткай і адпаведныя экспэктацыі фармаваць – нармальным прафэсійным сацыёлягам будзе вельмі кепска.

14.10.2005 7:40
Мікола Кацук

Лёша, дзякуй за ўважлівае прачытаньне. Паколькі я ведаю, «хто ты такі», то і пытаць цябе ня буду, а проста рэканструюю тваю пазыцыю – з тваёй жа дапамогай. Ты кажаш з пазыцыі мэтадалёгіі навукі, калі выкарыстоўваеш тэрміналёгію пратакольных выказваньняў.

Для сябе матыў тваіх словаў я вызначыў як «не ў інтарэсах ісьціны, але ў інтарэсах праўды».

Адзіная твая хіба ў чытаньні – тое значэньне, якое ты надаў прыведзеным цытатам. Чытаем:

Яшчэ адным эфэктам, вырабленым сацыялягічным дасьледаваньнем, які выходзіць далёка па-за межы пазнавальнай функцыі сацыялёгіі, стала вытворчасьць мітаў. Адным зь іх ёсьць шырока распаўсюджаная думка аб тым, што «жанчыны галасуюць за Лукашэнку». Не кранаючы дэталяў ягонага функцыянаваньня, адзначу, што на сёньня гэты міт тэарэтычна легітымізаваны прадстаўнікамі/прадстаўніцамі гендэрных дасьледаваньняў.

То бок я сьцьвярджаю, што міт быў легітымізаваны прадстаўніцамі гендэрных дасьледаваньняў, а каб ня быць галаслоўным – прыводжу цытаты. Па-мойму, цытаты даводзяць легітымізацыю (паспрачаемся?). А я даводжу, што гэта міт.

Наагул, я хацеў бы працягнуць дыскусію наконт больш прынцыповых пытаньнях. Пытаньне ж пра галасаваньне я разгледзеў проста як прыклад недаінтэрпрэтацыі. Паводле аналёгіі з сыстэмай грамадзкага харчаваньня ёсьць Макдоналдзы і ёсьць рэстарацыі з добрай кухняй. Адпаведна, існуе і сацыялягічны фаст-фуд – хуткія лічбы. Дык вось, я не жадаў бы, каб да ацэнкі нармальнай кухарскай працы падыходзілі зь меркамі бігмака.

Гэта базавая мэтафара.

Далей. Выказваньне «жанчыны галасуюць за Лукашэнку» можна паказаць як імплікацыю А значыць Б, што, у прынцыпе, пакуецца на сацыялягічныя дыскурсы, якія дасьледуюць дзеяньні людзей. Цяпер у якасьці экспэрымэнту напоўнім гэтую фармальную структуру іншым зьместам: «лысыя ядуць яблыкі». Скажы, Лёша, ці мяняецца стаўленьне да выказваньня? Мяняецца, хаця гэта – таксама пратакольнае выказваньне. А мяняецца галоўным чынам дзеля прагматыкі. Адсюль галоўнае пярэчаньне тваёй ацэнцы. Ацэнка выказваньняў як пратакольных наперад абмежаваная, паколькі ня ўлічвае іх сацыяльнай значэннасьці (тут я насьледую правілам сацыялягічнай дысцыпліны). У шырэйшым сэнсе, стаўленьне да выказваньня павінна ўлічваць і іншыя выказваньні, і іншыя кантэксты.

А такіх кантэкстаў шмат.

1. Самы наіўны, спэцыяльна для лёгікаў. Гаворка ідзе пра квантары агульнасьці і існаваньня.

2. Палітычны. У апошні час я ў большай ступені, чым ты, уцягнуты ў палітыку – манітору, аналізую, маю досьвед непасрэднай гаворкі. Ты мяркуеш, палітыкі думаюць? Дык не, яны шукаюць сэкс-сымбаль для вырашэньня ўсіх праблемаў. Іншых праблемаў яны проста ня бачаць.

3. Сацыялягічны. У гэтым выпадку шматмерная сацыялягічная рэальнасьць рэдукуецца нават не да дзьвюх шкалаў, а да дзьвюх пазыцыяў на шкалах.

4. Рэфлексіўны. Альміра Ўсманава ў інтэрвію «Маўчаньне жанчын» ускрывае матывацыю галасаваньня: «Чаму жанчыны галасуюць за Лукашэнку? Яны галасуюць ня столькі за яго, колькі за ідэю сацыяльнай дзяржавы і за ўласную стабільнасьць і спакой. Яны галасуюць за сукупнасьць прынцыпаў, якія гэты рэжым уголас абвяшчае». Пытаньне, хто гэта кажа, і як галасуе Альміра Ўсманава?

5. Мабыць, самы істотны і асноўны. Я сьцьвярджаю, што гэтае выказваньне ёсьць мітам. Для пачатку цытаты з энцыкляпэдыяў:

Міт – першая форма рацыянальнага спасьціжэньня сьвету, яго вобразна-сымбалічнага адтварэньня і тлумачэньня, што выліваюцца ў прадпісаньне дзеяньняў. Міт ператварае хаос у космас, стварае магчымасьць спасьціжэньня сьвету як нейкага арганізаванага цэлага, выражае яго ў простай і даступнай схеме, якая магла ператварацца ў магічнае дзеяньне як сродак скарэньня неспасьцігальнага. Інтэрпрэтацыя ўнівэрсуму міту антрапаморфная: ён надзяляецца тымі якасьцямі, якія афарбоўваюць быцьцё індывіда ў ягонай узаемасувязі зь іншымі людзьмі. Адсутнасьць суб’ект-аб’ектнай апазыцыі, адпачатная нерасколатасьць сьвету таксама спэцыфічныя для міталёгіі. Міталягічныя вобразы надзяляюцца субстанцыяльнасьцю, разумеюцца як рэальна існуючыя. Сымбалічнае ўяўленьне прадукуе вобразы, якія ўспрымаюцца як частка рэчаіснасьці: Губман Б. Л. Миф и религия. Культурология, XX век. Энциклопедия. Т. 2. Санкт-Петербург: Университетская книга; ООО «Алетейя», 1998.

МІТ – форма цэласнага масавага перажываньня і тлумачэньня рэчаіснасьці пры дапамозе пачуцьцёва-навочных вобразаў, што лічацца самастойнымі зьявамі рэальнасьці. Міталягічная сьвядомасьць адрозьніваецца сынкрэтызмам, успрыняцьцем карцін, народжаных творчым уяўленьнем чалавека, у якасьці «неабвержных фактаў быцьця» (Лосеў). Для міту не існуе грані натуральнага і звышнатуральнага, аб’ектыўнага і суб’ектыўнага; прычынна-выніковыя сувязі падмяняюцца сувязьзю паводле аналёгіі і дзіўнымі асацыяцыямі. Сьвет міту гарманічны, строга ўпарадкаваны і не падуладны лёгіцы практычнага досьведу. Гістарычна міт узьнікае як спроба пабудовы на інтуіцыйна-вобразным узроўні цэласнай карціны сьветабудовы, здольнай абагульніць эмпірычны досьвед і дапоўніць (з дапамогай абстрактных спэкуляцыяў) яго абмежаванасьць: Жбанкоў М. Р. Новейший философский словарь. – Минск: Интерпрессервис, Книжный Дом, 2001.

А вось гэта з Барта, перапрашаю за шырокае цытаваньне:

Міт – гэта не любое выказваньне; толькі ў асаблівых умовах моўны твор можа стаць мітам; у далейшым мы ўстановім, якія гэтыя ўмовы. Але з самага пачатку неабходна цьвёрда засвоіць, што міт – гэта камунікацыйная сыстэма, паведамленьне. Як вынік, міт ня можа быць рэччу, канцэптам альбо ідэяй; ён уяўляе сабой адзін са спосабаў азначэньня; міт – гэта форма.

У міце мы знаходзім тую ж трохэлемэнтную сыстэму… азначальнае, азначанае і знак. Але міт уяўляе сабой асаблівую сыстэму, і асаблівасьць гэтая палягае ў тым, што ён ствараецца на падставе пэўнай пасьлядоўнасьці знакаў, якая існуе да яго; міт ёсьць другаснай сэміялягічнай сыстэмай. Знак (то бок вынік асацыяцыі канцэпту і акустычнага вобразу) першай сыстэмы робіцца толькі азначальным у другой сыстэме. Варта нагадаць яшчэ раз, што матэрыяльныя носьбіты мітычнага паведамленьня (уласна мова, фатаграфія, жывапіс, рэкляма, рытуал, нейкія прадметы і г. д.), якімі б рознымі яны ні былі самі па сабе, як толькі яны робяцца часткай міту, зводзяцца да функцыі азначэньня; усе яны ўяўляюць сабой толькі зыходны матэрыял для пабудовы міту.

Возьмем другі прыклад. Уявім, я сяджу ў цырульні, мне працягваюць нумар часопісу «Пары Мач». На вокладцы малады мурын у францускай вайсковай форме: беручы пад казырок, ён глядзіць уверх, верагодна, на францускі сьцяг, які лунае. Такі сэнс выявы. Але якім бы наіўным я ні быў, я цудоўна разумею, што хоча сказаць мне гэтая выява: яна значыць, што Францыя – гэта вялікая Імпэрыя, што ўсе яе сыны, незалежна ад колеру скуры, верна служаць пад яе сьцягамі і што няма лепшага адказу крытыкам так званай каляніяльнай сыстэмы, чым імпэт, зь якім гэты малады мурын служыць сваім так званым прыгнятальнікам. І ў гэтым выпадку перада мной маецца надбудаваная сэміялягічная сыстэма; тут ёсьць азначальнае, якое само ўяўляе сабой першасную сэміялягічную сыстэму (афрыканскі салдат выказвае пашану, як гэта прынята ў францускім войску); ёсьць азначанае (у гэтым выпадку гэта наўмыснае зьмяшэньне прыналежнасьці да францускай нацыі з вайсковым абавязкам); нарэшце, ёсьць рэпрэзэнтацыя азначанага пры дапамозе азначальнага.

Заўсёдная гульня ў хованкі паміж сэнсам і формай складае саму сутнасьць міту. Форма міту – ня сымбаль; афрыканскі салдат, які выказвае пашану, ня ёсьць сымбалем Францускай імпэрыі. Ён занадта рэальны для гэтага, яго вобраз паўстае перад намі ўва ўсім сваім багацьці, жыцьцёвасьці, непасрэднасьці, прастадушнасьці, неаспрэчнасьці. І ў той жа час гэтая рэальнасьць несамастойная, адсунутая на другі плян, як бы празрыстая; крыху адступіўшы, яна ўступае ў змову з канцэптам «француская імпэрыя», які прыйшоў да яе ў поўным узбраеньні; рэальнасьць робіцца запазычанай.

Як гэта ні парадаксальна, але міт анічога не хавае; ягоная функцыя палягае ў дэфармаваньні, але не ўва ўтойваньні.

Я не жадаю загадзя ацэньваць маральныя наступствы такога мэханізму, але думаю, што ня выйду па-за межы аб’ектыўнага аналізу, калі заўважу, што ўсюдыіснасьць азначальнага ў міце вельмі дакладна адтварае фізычную структуру алібі (вядома, што гэта прасторавы тэрмін): панятак алібі таксама мае на ўвазе наяўнасьць запоўненага і пустога месца, якія зьвязаныя стасункам адмоўнай ідэнтычнасьці («я не знаходжуся там, дзе вы думаеце, што я знаходжуся»; «я знаходжуся там, дзе вы думаеце, што мяне няма»). Але звычайнае алібі (напрыклад, у крымінальнай справе) мае свой канец; у пэўны момант рэальнасьць спыняе кручэньне турнікета. Міт жа яўляе сабой значэннасьць і ня можа разглядацца з пункту гледжаньня ісьціны; нішто не замінае яму захоўваць вечнае алібі. Наяўнасьць двух бакоў у азначальнага заўсёды дазваляе яму быць у іншым месцы, сэнс заўсёды тут, каб маніфэставаць форму; форма заўсёды тут, каб засланіць сэнс. Выходзіць так, што паміж сэнсам і формай ніколі не ўзьнікае супярэчнасьці, канфлікту; яны ніколі не сутыкаюцца адзін з адным, таму што ніколі не апынаюцца ў адной і той самай кропцы.

Канец шырокага цытаваньня. Так што, Лёша, ты даводзіш толькі наяўнасьць структуры алібі ў функцыянаваньні гэтага выказваньня. Сапраўды, ёсьць жанчыны, якія галасуюць за Лукашэнку, і сапраўды, чым болей пажарных высылаць, тым большыя страты ад пажару.

Колькі словаў з нагоды прафэсійнай камунікацыі. Разумееш, я мяркую, што для прафэсійнай камунікацыі павінны быць прафэсіяналы. А калі хтосьці цікавіцца, то ён павінен пытаць, а ня цьвердзіць нейкае глупства. Прынамсі, за гэтымі словамі я бачу акурат гэтыя сэнсы. Ці ў нас ужо рэформу мовы зьдзейсьнілі, і цяпер у нас навамоўе?

14.10.2005 8:31*
Мікола Кацук

Ігар, таксама дзякуй. Я толькі ўдакладню: паводле прапанаванай схемы магчыма аналізаваць ня толькі практыкі Манаева, але і мае. Галоўнай мэтай напісаньня гэтага тэксту была аб’ектывацыя Кацука як суб’екта, які аб’ектывуе – г. зн. маё самавызначэньне як сацыёляга.

14.10.2005 0:11
Аляксей Бабайцаў

Коля, цудоўны адказ! З утрыманьнем пазыцыі і, больш за тое, з падключэньнем сур’ёзнага мэтадалягічнага пляну.

Я думаю, што ён зрушвае дыскусію на некалькі парадкаў!

Колькі камэнтароў з нагоды:

1. ...«не ў інтарэсах ісьціны, але ў інтарэсах праўды». :-) Калі ты памятаеш, то мяне цікавіць такая рэч, як крытычная (аргумэнтацыйная) функцыя мовы. Матываў у мяне было два:

1) паказаць, што рацыянальная рэканструкцыя на ўзроўні, блізкім да пратакольнага, – гэта простая, але вельмі карысная мэтодыка, якая дазваляе выявіць «пустоты» і «разрывы», не запоўненыя крытычнай аргумэнтацыяй. Канечне ж, мэтодыка пратакольных выказваньняў ня ўлічвае сацыяльнай значэннасьці і кантэкстаў. Але ў гэтам якраз і моцны бок гэтай працэдуры.

Я ж не сьцьвярджаў, што ты ня маеш рацыі ў сваёй крытыцы Ўсманавай і Гапавай – я паказаў на неабходнасьць дадатковай аргумэнтацыі, прычым ня толькі з твайго боку. І ты гэты прабел у сваім адказе, на маю думку, запоўніў;

2) мне было цікава, ці зможаш ты абараніць сваю пазыцыю, не выкарыстоўваючы аргумэнтаў па-за межамі поля, аўтаномнасьць якога ты адстойваеш. Мне здаецца, што твой адказ ня ў меншай ступені мэтадалягічны, чым сацыялягічны. І гэта дастаткова паказальны і вельмі цікавы факт!

Я думаю, што крытычная функцыя мовы толькі выйграла: аргумэнтацыя выйшла на новы ўзровень і фактычна зрушыла зыходную пастаноўку праблемы.

Па-першае, ТАК – недаінтэрпрэтацыя, якая спрыяе зьяўленьню міту.

Адпаведна, праблема ня ў тым, што лічбы некарэктна былі выкарыстаныя, а ў тым, што не было іх поўнай інтэрпрэтацыі, якая дазваляла б неяк аб’ектываваць гэтыя лічбы. Адсюль двухсэнсоўнасьць альбо «алібі», як ты кажаш.

Па-другое, вельмі цікава, як ты праводзіш крытыку выказваньня спадарыні Ўсманавай – тут жа сапраўды дыскрымінантны аналіз не дапаможа – яна ж на сацыялягічныя дадзеныя і не спасылаецца. Зь іншага боку, ты нічога ня кажаш і пра матывацыйныя дасьледаваньні, якія маглі б спраставаць яе выказваньне. Ты робіш нешта іншае – уводзіш панятак «міту» і выснуеш, што выказваньне Ўсманавай, зробленае ў такой форме і ў такіх моўных варунках, адпавядае гэтаму панятку.

Згодны! Навошта бяздоказным сьцьверджаньням надаваць статус навуковых альбо прафэсійных?

14.10.2005 14:40
Мікола Кацук

Добра, Аляксей.

Хачу толькі ўдакладніць, у фразе

Па-першае, ТАК – недаінтэрпрэтацыя, якая спрыяе зьяўленьню міту.

ТАК азначае згоду альбо скарачэньне ад дыскрымінантнага аналізу?

І пытаньне

Навошта бяздоказным сьцьверджаньням надаваць статус навуковых альбо прафэсійных?

– гэта пытаньне рытарычнае альбо зьмястоўнае, адрасаванае мне? Мяркуючы, што ўсё-ткі мне, адкажу. Я не надаю гэтым меркаваньням гэтага статусу. Рэч у тым, што ў наяўных умовах цыркуляцыі ведаў такія выказваньні надзяляюцца сэнсам «навуковых альбо прафэсійных» па-за залежнасьцю ад маіх уласных уяўленьняў пра іх. Паколькі адна справа, калі цётка Аўдоцьця кажа, што жанчыны галасуюць за Лукашэнку, і зусім іншая справа, калі гэта кажа Ўсманава.

Аўтар, як вядома, – функцыя маскаваньня сэнсаў.

Бадай, давай скончым з дробнымі пытаньнямі і зьвернемся да больш сур’ёзных. У цябе ёсьць што сказаць наконт зьместу?

14. 10. 2005 19:05
Тацяна Вадалаская

Мікола, твой артыкул закранае вельмі шмат праблем, але дзьве зь іх мне здаюцца найбольш цікавымі і сур’ёзнымі.

Першая, праблема структураваньня поля сацыялёгіі, дакладней, унутраных крытэраў яго дыфэрэнцыяцыі. З прычыны навізны і «пункцірнасьці» падыходу ўзьнікаюць пытаньні. Ці зьяўляюцца гэтыя крытэры ўнівэрсальнымі для любога поля сацыялёгіі альбо яны ўнікальныя і адлюстроўваюць непасрэдна беларускую сацыялёгію? Мне ўяўляецца, што кантэкст задае толькі спэцыфіку непасрэдна зьмястоўнага напаўненьня кожнага з вылучаных крытэраў і, галоўнае, герархію іх значнасьці. Апісаньне «вобразу» агента поля патрабуе ня толькі ўліку ягонай пазыцыі па кожным з крытэраў, але і велічыні ўнёску рознага тыпу капіталаў у барацьбе за права легітымна выступаць ад імя беларускай сацыялёгіі. І ў зьвязку з гэтым важным ёсьць пытаньне пра ўласна магчымасьці альбо мэтад выяўленьня гэтых крытэраў (герархію іх значнасьці), а як вынік, іх рэпрэзэнтацыйнасьці беларускай сытуацыі. Што можа выступаць крыніцай для такога аналізу? Прасьцей кажучы, як магчыма апэрацыяналізаваць крытэры і іх герархію?

Другая праблема тычыцца парушэньня аўтаноміі поля. Ты, разглядаючы сучасную сытуацыю, кажаш пра такое парушэньне з боку поля палітычнага, якое ёсьць сымптомам зьнікненьня поля сацыялёгіі ў прынцыпе. Як можна пазначыць мяжу паміж існаваньнем поля (няхай і ў значнай ступені неаўтаномнага) і ягоным зьнікненьнем (распусканьнем у іншым ці іншых палёх)? І ці можна казаць пра аднароднасьць поля, ці неабходна вылучаць ягоны аўтаномны і гетэраномны полюсы, абумоўленыя тым, наяўнасьць якога капіталу (спэцыфічнага ці іншага, напрыклад, палітычнага) задае дамінаваньне. Верагодна, наяўнасьць аўтаномнага полюсу (сацыялёгіі, што вырашае сацыялягічныя задачы) і дазваляе казаць пра захаваньне поля. Акрамя таго, гэты артыкул, на мой погляд, ёсьць дзеяньнем, накіраваным на тое, каб «выгарадзіць» пляцоўку для такога аўтаномнага полюсу.

16.10.2005 7:26
Мікола Кацук

Дзякуй, Таня.

Сапраўды, лініі дыфэрэнцыяцыі накіданы пункцірна і маюць зьмястоўныя адносіны толькі да поля беларускай сацыялёгіі. Аднак істотны прынцып, а зьмястоўнае напаўненьне можна знайсьці: напрыклад, у полі беларускай філязофіі функцыянуюць падобныя адрозьненьні; у полі амэрыканскай сацыялёгіі таксама існуе адрозьненьне тэорыя/эмпірыя; расейская і беларуская сацыялёгіі падобныя аднолькавай траекторыяй адасабленьня ад філязофіі і г. д.

У прынцыпе, можна рэканструяваць (ці задаць тыпалёгію) фактараў, што вызначаюць зьмястоўнае напаўненьне палёў: соцыякультурны (гісторыя краіны), дысцыплінарны і спэцыфічны ўнутраны, уласьцівы акурат для гэтага поля.

Аднак у любым разе вылучаныя адрозьненьні ня вынік дасьледаваньня, а яго падмурак, так бы мовіць папярэдняе апісаньне аб’екту дасьледаваньня. У той жа час, самі па сабе яны не зьяўляюцца капіталамі. У гэтай сувязі можна абапірацца на досьвед Качанава і Маркавай (Качанов Ю. Л., Маркова Ю. В. Методологические проблемы исследования смысловой и социальной структур социологического дискурса; Качанов Ю. Л., Маркова Ю. В. Структурный изоморфизм социологического дискурса.

Гаворка пра тое, каб з сукупнасьці актыўных уласьцівасьцяў агентаў поля (то бок пэўных характарыстык-пераменных, якія адрозьніваюць агентаў, таму і называюцца актыўнымі) сканструяваць поле. Гэта магчыма сродкамі шматмернага шкаляваньня альбо фактарнага аналізу. І тады атрыманыя восі і будуць капіталамі, што задаюць N-мернае поле сацыялягічнай вытворчасьці. А ў ім, у сваю чаргу, можна знаходзіць пазыцыі агентаў і/альбо сацыялягічныя адрозьненьні, накшталт камунізм/дэмакратыя.

На жаль, дасьледаваньне ўпіраецца ў час і ў праблему пошуку дадзеных. Скажам, важна, у каго і колькі абароненых асьпірантаў. А як атрымаць гэтыя зьвесткі? Проста прыйсьці ў ВАК і сказаць «дайце»?

Зь іншага боку, у Беларусі з сацыялёгіяй унікальная сытуацыя, паколькі амаль адначасова выйшлі дзьве сацыялягічныя энцыкляпэдыі і значную частку дадзеных можна браць адтуль, і, прынамсі, можна выявіць энцыкляпэдычную структуру беларускай сацыялёгіі ўзору 2003 году.

Акрамя таго, асаблівы інтарэс мае лінія пакаленьняў. У маім тэксьце яна аб’ядноўвае сымбалічны, адміністрацыйны, навуковы, эканамічны, сацыяльны капіталы – тут тэрмін да месца, але без дасьледаваньня ён застаецца эмпірычна пусты. Пакаленьні важныя тым, што дазваляюць адтварыць – дакладней, упершыню напісаць – сацыялягічную мікрагісторыю беларускай сацыялёгіі.

Такім чынам, першы ход арыентаваны на структурнае, сынхранічнае дасьледаваньне, другі – на гістарычнае, дыяхранічнае.

Тваё другое пытаньне – больш складанае. Пакуль думаю.

17.10.2005 5:49
Аляксей Бабайцаў

Коля, наконт артыкулу… Я думаю, што артыкул правільны ў сваёй прагматыцы. Я б гэты тэкст абавязаў вывучаць студэнтаў на сацыялягічным аддзяленьні. Бяз жартаў! У гэтым тэксьце беларуская сацыялёгія як бы ўпершыню набывае пачаткі самарэфлексіі ў публічнай прасторы. І нават калі «зубры» ня выкажуцца, для неабстралянай моладзі гэта добры прыклад.

Калі зусім груба, то гэта пытаньне аднаўленьня нармальных прафэсійных крытэраў і пазбаўленьня ад сэрвільнай залежнасьці ад улады і палітычнай ангажаванасьці. Канечне, прафэсійныя крытэры ў нашай сацыялёгіі існуюць, толькі разумеюцца вузка.

Думаю, ты пагодзісься, што прафэсіяналізм сацыёляга – гэта ня проста прафэсіяналізм тэхніка, які асвоіў пэўны тып вымярэньняў («спэца»), гэта асаблівая рэфлексіўная рамка суб’екта («агента») унутры пэўнай навуковай традыцыі, здольнага рэфлектаваць асновы сваёй дзейнасьці, сваёй інстытуцыі, асновы сваёй дысцыпліны. Ці шмат у нас такіх сацыёлягаў?

Тэза Бурд’ё пра аўтаномнасьць поля сацыялягічнай вытворчасьці мне вядомая і зразумелая. Відавочна і тое, што аўтаномія парушаная (дакладней, яшчэ не заваяваная). Таму нармальным прафэсійным сацыёлягам (прынамсі, гэтага пакаленьня) давядзецца жыць і змагацца ўва ўмовах гэтых парушэньняў аўтаноміі поля і залежнасьці ад палітыкі, рынку, мас-мэдыяў, масавай сьвядомасьці і іншай трасцы. Гэта трэба разумець. Асабліва маладым. І каваць адпаведную зброю супраць спробаў выкарыстаць сацыялёгію ўва ўсялякай фігні. Сумна чытаць, калі маладыя хлопцы накшталт Ігара Чарняева пішуць пра тое, што незалежны сацыёляг памрэ з голаду, калі не пабяжыць абслугоўваць чарговага гаспадара. Заваёва аўтаноміі – гэта доўгі і цяжкі працэс, ён магчымы толькі празь зьмену пакаленьняў сацыёлягаў, і, магчыма, не адну. Гэты працэс можа быць больш ці менш пасьпяховы. Але ён дакладна ня будзе пасьпяховым, калі ў ім ня зьявяцца тыя, каму гэтая аўтаномія патрэбная, тыя, хто гатовы за яе змагацца.

У незалежнасьці сацыёляга, як ты вельмі слушна заўважыў, Коля, ёсьць і яшчэ адна вельмі важная крыніца: самарэфлексія. Здольнасьць аб’ектываваць сваю ўласную пазыцыю, выяўляючы сацыяльную абумоўленасьць уласных практычных схемаў, сваёй традыцыі і дысцыпліны. У беларускай сацыялёгіі мне невядомыя прэцэдэнты, каб хтосьці гэта зрабіў праз тэкст. Гэта – магутны мэханізм. Большасьць тэзаў твайго артыкулу я, які напісаў у свой час «Інтэлектуальную экалёгію», канечне, падзяляю. Пры гэтым лічу, што ты, сканцэнтраваўшыся на аўтаноміі поля, выпусьціў з вачэй цэлы шэраг іншых важных крытэраў. Сама па сабе аўтаномія поля не гарантуе таго, што ў полі будзе вырабляцца нешта талковае. Пазбавіўшыся ад сэрвільнасьці, поле можа падпасьці пад дзеяньне міталёгіі, уласных догмаў, руціны, пустой словатворчасьці, модных павеваў, памылак і інш. Заўваж – і гэта адбываецца. (Пры гэтым, калі інтарэс навукоўца будзе абмяжоўвацца толькі тым самым «сацыялягічным інтарэсам», пра які ты пішаш, то атрымаем мы «нармальную навуку», дакладна паводле спадара Куна.) Таму больш важным для мяне ўяўляецца попэраўская тэза пра аўтаномнасьць трэцяга сьвету.

Але ўсё гэта як бы ня зьмест – я думаю, што і ты гэта разумееш. Гэта прагматычны складнік, адсюль вынікаюць хутчэй ацэнкавыя і нарматыўныя наступствы. Накшталт: вось гэта – кепска, а вось так варта зрабіць.

Канечне, многім артыкул спадабаецца і запомніцца толькі таму, што ён як бы супраць ангажаванай сацыялёгіі зачыненага цяпер НІСЭПД. Паколькі дагэтуль падобныя рэчы замоўчваліся, не былі публічнымі. Мала хто зьверне ўвагу на твой адказ Ігару Бабкову, а менавіта тое, што ты пазначыў у гэтым артыкуле свой інтарэс у гэтай гульні. Інтарэс зразумелы. І зразумела, што ў гэтым ёсьць выклік. Ці прыме яго хто-небудзь зь фігур, які ты закрануў? Ня ўпэўнены. Але паглядзім – ня будзем варажыць.

І яшчэ. Адчуваньне, аднак, такое, што замер у цябе быў наагул большы – Бурд’ё, Дзюркгайм і іншая цяжкая артылерыя, толькі ўсё засталося неразгорнутым. Таму калі пакінуць убаку асноўны патас артыкулу, які я, канечне, падзяляю, то ёсьць што абмеркаваць і ў зьмесьце. А вось тут суцэльныя нездаўменьні і пытаньні. А першае ж: а што ты сам лічыш у гэтым артыкуле зьместам, то бок праблемай, вартай далейшага разгортваньня і абмеркаваньня?

17.10.2005 12:32
Мікола Кацук

Лёша, сьпярша адкамэнтую тваю рэпліку. Мне яна дарагая тым, што ты зразумеў артыкул адэкватна. А значыць, мой артыкул можна адэкватна зразумець у прынцыпе.

Наагул артыкул задумваўся як свайго кшталту інтэнцыя прыма, мне неабходна было пакласьці сацыялёгію. Адсюль і пункцірнасьць. Наагул, ужо пасьля выхаду артыкулу ў мяне зьявіўся намер напісаць падручнік аб сацыялёгіі пад агульнай ідэяй «як робіцца сацыялёгія».

У цэлым, гэты артыкул – праект, пралёг і праграма сацыялёгіі Беларусі – разумеючы гэта праз анталягічную і аргдзейнасную дошкі. Натуральна, артыкул дысцыплінарны і праз гэта мае перакос у арганізацыю дзейнасьці. Але я перакананы – і гэта эфэкт самавызначэньня – што без нармальнай сацыялёгіі Беларусь будзе няпоўнай. Датычна

ты, сканцэнтраваўшыся на аўтаноміі поля, выпусьціў з вачэй цэлы шэраг іншых важных крытэраў. Сама па сабе аўтаномія поля не гарантуе таго, што ў полі будзе вырабляцца нешта талковае. Слушна, ня варта забываць і пра «высокую тэорыю» і «паўзучы эмпірызм». Нагадаю: …яна [сацыялёгія] ня вырачана заставацца галіной агульнай філязофіі, што яна здольна шчыльна судакранацца з канкрэтнымі фактамі і не ператварацца пры гэтым у проста практыкаваньне з галіны эрудыцыі.

Сацыялёгія, як я яе разумею, павінна адказваць на выклікі, але адказваць сацыялягічна. У гэтым сэнсе аўтаномія не азначае закрытасьць, наадварот – рэфлексіўнае пазыцыянаваньне адносна іншых пазыцыяў у мысьленьні, камунікацыі і дзейнасьці.

Прасьцей кажучы, матэматык, разьвязаўшы матэматычную праблему, прыносіць эфэкт і нематэматыкам, мяняючы іх практыкі.

Што ж тычыцца зьместу – складанае пытаньне, асабліва для аўтара. Мне прасьцей адказаць, які зьмест для мяне менш каштоўны: «Парушэньні аўтаноміі», «Грамадзкая думка як артэфакт: выпадак НІСЭПД», «Міталёгія полу». Яны носяць больш выражаны функцыянальны характар. У астатнім – трэба разьбірацца як мага больш жорстка.

Мяне цяпер вельмі хвалюе ўзьнятая Тацянай праблема аўтаноміі. Акурат тут – у яе канцэптуалізацыі, – мне думаецца, і варта шукаць адказы. Можна паставіць гэтую праблему больш жорстка: як можна быць аўтаномным у Беларусі і пры гэтым заставацца ў гэтай рэальнай нявыдуманай Беларусі?

Больш інструмэнтальна. У артыкуле закладзеныя асновы рэканструкцыі гісторыі і магчымасьці беларускай сацыялёгіі, рэабілітацыі (альбо нават санацыі шляку інтэрпрэтацый) тэкстаў – таго ж Дзюркгайма, дасьледаваньня палёў сымбалічнай вытворчасьці. Працы шмат, і я ведаю, што адзін не адолею.

23.10.2005 14:14
Алена Гапава

Прагледзеўшы (вельмі бегла) гэтае абмеркаваньне, хачу заўважыць адну рэч. Некаторыя ўдзельнікі дыскусіі займаюцца «клеймаваньнем ГД» (гендэрных дасьледаваньняў), ня ведаючы, што такое ГД (разумеючы пад гэтым тое, што ім чамусьці здаецца) і як там вызначаецца пол. Няведаньне гэтае відавочнае многім наведнікам сайту (мне пішуць студэнты і калегі: «Алена Ільлінічна, паглядзіце, што яны там пра гендэр кажуць») і выглядае ня вельмі прыгожа. Звычайна людзям ня ўсё адно, у якім абліччы яны паўстаюць перад іншымі, таму, каб спыніць гэты «звальны грэх» (звальваньне сябе ў яму, у якой наўрад ці нехта хоча апынуцца), хачу даць некаторыя тлумачэньні.

У гендэрнай тэорыі пол НЕ разглядаецца ні як біялягічная сутнасьць, ні як набор псыхалягічных характарыстык (маўляў, жанчыны ад прыроды такія, а мужчыны іншыя), ні як нешта сталае (то бок што нібыта існуе па-за альбо да сацыяльнай структуры): інакш кажучы, як тое, што аўтар тэксту і некаторыя ягоныя калегі называюць «пол сам па сабе». Полу «самога па сабе» не бывае – ён не існуе да ўзьнікненьня сацыяльнай структуры, якая гэты пол «прыдумляе» (стварае ўяўленьне пра пол, каб сказаць, што вось гэтыя два чалавекі рознага полу, трэба было пол «вынайсьці», то бок узяць акурат гэтае біялягічнае адрозьненьне асновай для клясыфікацыі, хаця – тэарэтычна – людзей можна клясыфікаваць і паводле росту, і паводле колеру вачэй і г. д.), канструюе, нібыта «аб’ектыўную навуку», нібыта нэўтральнае права, іншыя ідэалягічныя сыстэмы, якія ўсе разам гэты пол «натуралізуюць» у нашых галовах (робяць яго «натуральнай катэгорыяй» – як у сярэднявеччы адны былі «высакароднымі» ад прыроды, а іншыя ад прыроды амаральнымі), і затым выбудоўвае сацыяльныя інстытуты (школу, дзяржаву, катэгорыю грамадзянства, мужчынскага і жаночага, «працу», сям’ю, функцыянаваньне тэхналёгіяў і г. д., больш за ўсё мову як інструмэнт для катэгарызацыі досьведу), у аснове якіх ляжыць гэты падзел. Таму «0,29 %», якія складае «ўласна пол» у тэксьце «Міты беларускае сацыялёгіі», для мяне загадка – мне невядомы «фізычны сэнс» гэтага «ўласна полу». (Гэта што такое – палавы орган? Альбо нешта іншае?)

У гендэрнай тэорыі (як сацыяльнай тэорыі) пол разглядаецца як (найбольш элемэнтарная) катэгорыя сацыяльнага падзелу, як сацыяльная арганізацыя палавога адрозьненьня, як нейкая арганізоўная структура: грамадзтва – каб быць грамадзтвам, то бок структурай – павінна мець некаторыя прынцыпы, у адпаведнасьці зь якімі яно «будуецца ў шэрагі». Пол зьяўляецца адным з такіх прынцыпаў (ён адначасова ў нас у галаве і ў арганізацыі сацыяльных інстытутаў), відавочна, найбольш элемэнтарным, але не адзіным. Ён заўсёды існуе ў перакрыжаваньні з «клясай» (альбо статусам), узростам, расай (дзе яна склалася як інстытут) – а далей з усімі астатнімі сацыяльнымі падзеламі: адукацыяй, прафэсіяй, месцам прапіскі (я думаю, што, як жанчына зь менскай прапіскай, я знаходжуся ў больш прывілеяваным становішчы, чым мужчына зь сельскай, бо на сяле менш магчымасьцяў добра зарабляць, чым у сталічным горадзе, але і гэта неадназначна). То бок, пол заўсёды ёсьць нейкай кропкай перакрыжаваньня розных сацыяльных характарыстык і ў гэтым сэнсе зьяўляецца «клястэрам» альбо «структурай рэсурсаў» (да якіх, акрамя вышэйпазначанага, адносяцца і наяўнасьць вольнага часу, наяўнасьць альбо адсутнасьць малых дзяцей ці старых бацькоў, якіх трэба даглядаць і г. д.). Але паколькі валоданьне нейкімі рэсурсамі (альбо адсутнасьць іх) у цэлым не індывідуальнае, а сыстэмнае, пол зьяўляецца і сыстэмай азначэньня адносінаў улады. Калі вельмі проста сказаць: я ведаю, які пол часьцей мые посуд. Бо посуд мыюць не палавымі органамі (якія ў мужчынаў і жанчын розныя), а рукамі (якія ўва ўсіх аднолькавыя), але мые пераважна адзін пол, гэта адбываецца з сацыяльных прычынаў: мые той пол, які «ня можа адмовіцца» (у сацыялягічным сэнсе), маючы «менш улады» (я ўсё бяру ў двукосьсе, бо ўсё патрабуе тлумачэньня, напрыклад, указаньні, што ўва ўсіх сыстэмах «брудная праца» заўсёды дэлегуецца групе зь ніжэйшым статусам. Кажучы пра палавы падзел як сацыяльную няроўнасьць, звычайна маюць на ўвазе два складнікі: эканоміку і сэксуальнасьць (у яе сувязі з рэпрадукцыяй).

Мне вядома, што ёсьць выкладчыкі (у тым ліку на філязофска-эканамічным факультэце БДУ), якія «дасьледуюць» і выкладаюць пол «як сутнасьць» (альбо як «аб’ектыўнае адрозьненьне»). На жаль, гэта яны прыдумалі «зь сябе» (альбо ўзялі з традыцыйнай веды, якая такім чынам пол натуралізавала): у гендэрных дасьледаваньнях гэтага няма. Мне вельмі шкада, што так адбываецца (нейкі час існаваў сайт «Гендэрны фронт», дзе абмеркаваньне праблематыкі полу адбывалася ў гэтай пэрспэктыве, якая ня мае адносінаў да гендэрных дасьледаваньняў – а тэрмінам жа можа любы карыстацца). Мне таксама вядома, што ёсьць выкладчыкі (іх большасьць), якія «пол» аніяк не выкладаюць і не дасьледуюць, не ўлучаючы яго наагул у сацыяльную структуру (у арганізацыю веды, у філязофскія сыстэмы – як калі б былі нэўтральныя ў адносінах да полу). І «гэтага» шкада, таму што «негендэрных» сацыяльных сытуацыяў не бывае (проста іх можна разглядаць у розных пэрспэктывах – выразна кажучы пра пол альбо ня кажучы пра яго наагул, ад чаго ён анікуды не дзяецца: гаворка ў такім разе проста ідзе пра іншае). Той факт, што сацыяльны дасьледнік у 2005 г. пачынае пра пол толькі «здагадвацца» і спрабаваць падаць яго як «утварэньне» (то бок бярэ «наўздагад» адну лінію з усёй структуры рэсурсу, прычым у гэтым выпадку менш значную) і, не валодаючы катэгорыямі для апісаньня гэтай сацыяльнай зьявы, кажа, што пол дзейнічае «апасродкавана», канечне ж, вельмі сумна. Вядома, апасродкавана – зьяўляючыся пэўнай канфігурацыяй сацыяльных адносінаў. Немагчыма ўявіць заходняга сацыёляга, які б «не здагадваўся» пра гендэр як сацыяльную катэгорыю (хаця яўна можа ніколі гэтым не займацца, але будзе ўяўляць, што гэтая катэгорыя заўсёды ёсьць). З чаго не вынікае, што на Захадзе «ўсё лепш, чым у нас», канечне ж.

Далей ня сьмею ўмешвацца ў абмеркаваньне тэксту – я хацела ўказаць толькі на відавочнае (бачнае вачам, калі ісьці за этымалёгіяй слова): клеймаваньне гендэрных дасьледаваньняў мае сваім аб’ектам тое, чаго гендэрныя дасьледаваньні ніколі не казалі, а таму выстаўляе актораў, якія кляймуюць, у ня вельмі выгадным сьвятле. Магчыма, ня ўсе жадаюць у ім апынуцца.

23.10.2005 15:29
Мікола Кацук

Алена Гапава ізноў убачыла тое, што жадала ўбачыць. Па-першае, я не прыгадваю, каб калі-небудзь на гэтым сайце абмяркоўвалася гендэрная тэорыя і гендэр, і тым больш не было «клеймаваньня гендэрных дасьледаваньняў» – калі штосьці і было заклеймаванае, то толькі непрафэсіяналізм і некампэтэнтнасьць. Па-другое, хацелася б, каб абмеркаваньне праглядалася «ня бегла», а ўважліва. А ўжо артыкул – тым больш. Іначай не зьявілася б сумнеўная фраза: «Таму «0,29 %», якія складае «ўласна пол» у тэксьце «Міты беларускае сацыялёгіі», для мяне загадка …». Рэч у тым, што ў артыкуле няма аніякіх 0,29 % пра ўласна пол. НЯМА! Магчыма, аднак, што гаворка ідзе пра мой адказ Ігару Чарняеву, калі, ідучы насустрач ягоным пажаданьням, я прывёў «Каэфіцыент рангавай карэляцыі Сьпірмэна для пераменных полу і адукацыі», які роўны -0,012 пры ўзроўні значэннасьці 0,596 (двухбаковая) і 0,298 (аднабаковая).

Таму неабходна патлумачыць, але пачну здалёк. Неяк яшчэ ў 1895 годзе Эміль Дзюркгайм у «Мэтадзе сацыялёгіі» сфармуляваў прынцып – «сацыяльнае жыцьцё цалкам складаецца з уяўленьняў». Сьвежа, ці ня так?

Такім чынам, у падмурку мэтаду сацыялягічнага пазнаньня ляжыць прынцыповае адрозьненьне паміж Культурай і Прыродай. Катэгорыя культуры (літаральна «апрацаванае», «уробленае») задаецца праз супрацьстаўленьне катэгорыі Прыроды: культура – гэта другая прырода. Усе спробы даць зьмястоўныя вызначэньні культуры ў канцавым выніку выяўляюцца безвыніковымі. Аднак зь першапачатковага супрацьстаўленьня вынікае, што ўсе зьявы культуры валодаюць наступнымі характарыстыкамі:

1. Штучнасьць, робленасьць, створанасьць.

2. Празьмернасьць.

3. Умоўнасьць.

4. Адвольнасьць.

Адпаведна, культура мае носьбіта і творцу – чалавека. Іншымі словамі: «людзі робяць». З гэтага вынікаюць два наступствы:

А. Усё, што робяць людзі (менавіта «людзі», а не біялягічныя арганізмы віду гома сапіенс) празьмерна, умоўна, адвольна і г. д. у дачыненьні да Прыроды. У агульным выглядзе выяўляецца, што актыўнасьць (напрыклад, спаталеньне голаду) можа быць натуральная і культурная. У першым выпадку ў суб’екта адзіная мадэль паводзінаў (калі, канечне, наагул да такога кшталту актыўнасьці можна ўжываць паняткі суб’екту і мадэль паводзінаў); у другім – іх бясконцае мноства. Такім чынам, можна казаць пра энтрапію і хаатычнасьць чалавечай актыўнасьці датычна Прыроды. Сам сабой стан голаду не прадвызначае, якую мадэль актыўнасьці абярэ чалавек.

Б. У той жа час мы можам назіраць, што большасьць чалавечых дзеяньняў нейкім чынам упадаркаваная, неадвольная. Кожны раз мы не сустракаем сьвет абсалютна новым. Існуе шмат паўторных дзеяньняў і падзеяў.

Такім чынам, у чалавечай дзейнасьці пераважае адтварэньне над тварэньнем. Адсюль пытаньне, пакладзенае ў падмурак сацыялягічнай дысцыпліны: «ЯК МАГЧЫМАЕ ГРАМАДЗТВА?»

Тым самым сацыялёгія арыентаваная на выяўленьне ўмоваў, якія вызначаюць (уплываюць, афармляюць, абмяжоўваюць і г. д.) сумесную дзейнасьць людзей. Сам чалавек апісваецца цэлым ансамблем актыўных уласьцівасьцяў – актыўных у тым сэнсе, што яны так ці іначай уплываюць на ягоную дзейнасьць. Тым самым, у сацыялёгіі Сацыяльнае разумеецца як актуалізаванае Культурнае.

У эмпірычнай сацыялёгіі гэтыя актыўныя ўласьцівасьці ўяўляюцца ў выглядзе пераменных. (Дадам яшчэ раз, уласьцівасьці – вынайдзеныя, і зьмяшчаюцца ў рамцы культуры, а не прыроды.)

У агульным выглядзе, пераменная – гэта лічбавая характарыстыка пэўнай актыўнай уласьцівасьці нейкай множнасьці аб’ектаў, у якой хаця б адзін аб’ект адрозьніваецца паводле гэтай уласьцівасьці. Спосабы азначэньня – прыпісваньне лічбы ўласьцівасьці – могуць быць розныя і называюцца шкаламі. Пол як пераменная рэгіструецца ў намінальнай дыхатамічнай.

Каб высьветліць, што значыць у Беларусі быць, скажам, «мужчынам», неабходна адну множнасьць, абазначаную адзінкай, адрозьніць ад іншай, абазначанай двойкай. Гэта робіцца пры дапамозе іншых множнасьцяў пераменных, якія максымальна паказваюць адрозьненьні паміж дзьвюма множнасьцямі. Існуюць спэцыяльныя статыстычныя крытэры для таго, каб ацаніць ступень узьдзеяньня. Калі раптам выявіцца, што няма аніякіх адрозьнівальных пераменных, то гэта будзе гаварыць пра тое, што ў сацыяльным сэнсе мужчыны і жанчыны ў грамадзтве неадрозныя, то бок тоесныя. У прынцыпе, наагул няма аніякай розьніцы, зь якімі менавіта множнасьцямі працаваць – гэта могуць быць прыхільнікі і праціўнікі, мужчыны і жанчыны, пакупнікі чыпсаў «Лэйс» альбо «Анега». Важна іншае: якія менавіта пераменныя максымальна адрозьніваюць групы. У гэтым выпадку (у артыкуле) аказваецца, што пол як пераменная ня мае ролі.

Папросту кажучы, мыцьцё посуду (таксама намінальная дыхатамічная пераменная – мые / ня мые) адрозьнівае мужчынаў і жанчын (і не адрозьнівае сельскіх і гарадзкіх жыхароў), а пол як пераменная не адрозьнівае прыхільнікаў і праціўнікаў.

Таму ня трэба гаварыць, што «факты беларускага жыцьця» – гэта ня факты, а міты.

А міты трэба не легітымізаваць і распаўсюджваць, а выкрываць. Патлумачу і сэнс гэтых 0,29 %. Паміж рознымі пераменнымі можна выявіць ня толькі іх сувязь, але і яе сілу і кірунак. Для выпадку адукацыі і полу можна выкарыстаць рангавую карэляцыю Сьпірмэна.

Яе значэньне -0,012 указвае на вельмі слабую сувязь (фактычна яе адсутнасьць, моцнай лічыцца больш за 0,8) і адваротны напрамак сувязі. Гэта значыць, адукацыя жанчын толькі нязначна ніжэйшая за адукацыю мужчын. Але ёсьць яшчэ і ўзровень значэннасьці. Калі ён роўны 0,01 альбо 1 %, то верыць каэфіцыенту можна на 99 %, а ня верыць на 1 %. Адпаведна, наяўнасьць слабой сувязі паміж полам і ўзростам пацьвярджаецца на 70,2 % і не пацьвярджаецца на 29,8 %. Адсюль агульная выснова – залежнасьці паміж полам і адукацыяй няма.

Завяршаючы, адзначу наступнае. Трэба не расказваць байкі пра гендэрныя дасьледаваньні, а дасьледаваць. Ня хлусіць пра тое, што «сацыяльны дасьледнік у 2005 пачынае пра пол толькі «здагадвацца» і робіць спробу падаць яго як «утварэньне» (то бок бярэ «наўздагад» адну лінію з усёй структуры рэсурсу, прычым у гэтым выпадку менш значную) і, не валодаючы катэгорыямі для апісаньня гэтай сацыяльнай зьявы, кажа, што пол «дзейнічае «апасродкавана», канечне ж, вельмі сумна», – а пайсьці і павучыцца. Напрыклад, будаваць мадэлькі складанейшыя, чым аднамерныя верагоднасныя імплікацыі накшталт А значыць Б.

І ўлічыце, ветлівасьці ў мяне амаль не засталася.

P. S. Асобны дзякуй за двайную згадку пра палавыя органы. Памятаецца, я яшчэ студэнтам, у 96–97 гг. чуў ад вас гэты маляўнічы прыклад пра мыцьцё посуду бязь іх дапамогі. Усё ж добра, што хоць штосьці ў сьвеце застаецца стабільнае.

24.10.2005 03:24
Вольга Шпарага

Коля, як толькі будзеш няветлівым, выдалім цябе! Ня дай агню выйсьці з-пад кантролю і спаліць абмеркаваньне! Сказанае тычыцца, між іншым, і ўсіх астатніх удзельнікаў абмеркаваньня.

24.10.2005 06:46
Мікола Кацук

24.10.2005 7:51

Вольга Шпарага

Коля, я ні ў якім разе не жадаю цябе пакрыўдзіць, але ў мяне ўзьнікае сумнеў, што акурат дзякуючы твайму артыкулу новае дасьледаваньне НІСЭПД стала карэктнае. На падставе чаго ты прыйшоў да высновы, што «дзякуючы табе»? З гэтага ж, акрамя ўсяго іншага, вынікае, што наладжваецца інтэлектуальная камунікацыя, якая і ёсьць мэтай дадзенага сайту.

Ну што ж, Вольга, патлумачу. Сьпярша жартам.

Герцаг моўчкі падышоў да акна і паглядзеў на неба:

– Як на ліха, сёньня чыстае неба.

– Так, – хуценька пагадзіўся бурмістар, які стаў побач. – Зранку сапраўды быў туман, але потым ён зьнік.

– Вы хочаце сказаць, спадару бурмістар, што гэта ягоная заслуга? – выгукнула баранэса.

– Я нічога не хачу сказаць, баранэса, – паціснуў плячыма бурмістар. – Я проста адзначаю, што сёньня цудоўны дзень, хаця зранку быў туман. У нас няма аніякіх падставаў сьцьвярджаць, што ён яго разагнаў, але і казаць, што ён не разганяў туману, значыць супярэчыць таму, што бачыш.

Цяпер больш сур’ёзна. Падставы ў мяне наступныя:

1. Доўгі час на сайце НІСЭПД выстаўляліся матэрыялы вельмі нізкай якасьці (у мяне ёсьць архіў, на якім гэтую тэндэнцыю можна зафіксаваць).

2. Адсюль, дзеля таго, каб зьмяніць гэтую традыцыю-звычку, павінны быць: а) рэсурсы, б) разуменьне неабходнасьці яе зьменаў, в) сур’ёзная нагода.

3. Мне прыемна лічыць, што гэта выклікана маім артыкулам. У сваю чаргу, падставамі для гэтага зьяўляюцца:

3.1. Выхад часопісу і ягонае масавае распаўсюджваньне на Кангрэсе дэмакратычных сілаў. Дынько, паводле ягоных словаў, распрадаў большую частку накладу, рэклямуючы менавіта нумар з маім артыкулам. Уся валтузьня з адзіным кандыдатам была пабудавана на дадзеных НІСЭПД. А паколькі немагчыма ўявіць больш кампактнага збору мэтавай аўдыторыі спажыўцоў сацыялёгіі, чым на Кангрэсе, удар дасягнуў мэты. НІСЭПД быў вымушаны павысіць узровень аналітычнай працы, іначай ён быў бы выцесьнены з поля.

3.2. Ускосным доказам ёсьць адказ Дракахруста, дзе ў дакор мне ставіцца непрафэсіяналізм (маўляў, хлапчук прачытаў адзін падручнік) і адсутнасьць «грамадзянскай годнасьці». Разьбіраць падрабязна прафэсійныя закіды ня мае сэнсу, паколькі ўзровень аргумэнтацыі ніжэйшы за плінтус. А гістэрыка – ізноў жа доказ сур’ёзнасьці нагоды. (Адзначу, Дракахруст шчыльна зьвязаны з Манаевым і адзін час быў намесьнікам дырэктара НІСЭПД.)

3.3. Спасылку на тэкст артыкулу я асабіста даслаў на скрыню НІСЭПД.

3.4. У прафэсійным асяродзьдзі (калі не лічыць тых, хто ў танку) артыкул ацэньваецца як варты ўвагі.

Адсюль, калі і існуе наладжваньне прафэсійнай камунікацыі, то гэта не зьяўляецца заслугай гэтага сайту, таксама як і сэрвэра, на якім разьмешчаны сайт. Гэта мая заслуга. Сайт толькі разьмясьціў гэты артыкул, таксама як і ЖЖ. Дарэчы, зроблена гэта было больш карэктна, чым тут, табліцы ня плылі, на пачатку і ў канцы не было ўставак ад «ARCHE», спасылкі працуюць.

24.10.2005 09:48
Вольга Шпарага

Коля, наконт «і гэтага сайту» мелася на ўвазе іншае: калі ў цябе атрымалася ажыцьцявіць сваю інтэлектуальную працу дзе б ні было (зразумела, што ў гэтым выпадку ўвогуле не пры дапамозе гэтага сайту), ацаніць гэта было б карысна і для гэтага сайту. Так што твае заслугі ў цябе ніхто не адымае, не ўяўляю нават, як гэта магчыма. Пытаньне пра ўплыў усё-ткі застаецца: хацелася б мець зваротную сувязь у больш непасрэдным выглядзе. Гэта тычыцца, канечне, і працы ўсіх нас. Коля: НІСЭПД было вымушана павысіць узровень аналітычнай працы, іначай яно было б выцесьненае з поля.

Я: А ці ёсьць у сацыёлягаў Беларусі адзінае поле?

25.10.2005 11:01
Мікола Кацук

Зразумела.

1. Ход маіх разваг быў наступны. Разуменьне праблемы (з сацыялёгіяй робіцца нешта нядобрае), вызначэньне мэты, аналіз рэсурсаў, выбар спосабу ўзьдзеяньня – рэалізацыя, маніторынг эфэктыўнасьці.

2. Не зусім карэктна выказаўся. НІСЭПД пазыцыянуецца тым, што дае інфу для палітычнай апазыцыі. То бок яны маглі проста перастаць спажываць інфармацыю, як вынік, уплыў – нуль. Што ж тычыцца існаваньня поля сацыялёгіі, то яно ёсьць, усе адно аднаго ведаюць, але практычна (у дзейнасьці) адно на аднаго не рэагуюць. Кожны сам сабе сацыёляг. У параўнаньні зь філязофіяй сытуацыя ўсё-ткі выглядае крыху лепш, бо існуе пэўны тэхналягізм у працы.

25.10.2005 22:10
Алена Гапава

Праблема зь ветлівасьцю, якая пагражае скончыцца, нават не пачаўшыся, палягае ў тым, што чужы гонар нельга скрасьці – трэба свой мець. І малюючы партрэт іншага чалавека, мы насамрэч малюем свой.

А наагул, час казаць па справе, бо гаворка пра сур’ёзныя рэчы. З тэксту «Міты беларускае сацыялёгіі» выразна тырчаць рожкі «інтарэсу»: ён надзвычай ідэалягічны, а ідэалёгія выпрацоўвае тое, чаму дазволена лічыцца рэальнасьцю. У чым гэты інтарэс – то бок навошта аўтару спатрэбілася, каб рэальнасьцю лічылася акурат гэта і якім чынам ён гэтага дасягае, я паспрабую паказаць. Як пісаў Славой Жыжак, ласкава запрашаем у пустэльню рэальнасьці.

Калі коратка выкласьці тую частку «Мітаў беларускае сацыялёгіі», што тычыцца полу: за А. Л., «паводле сьцьверджаньня гендэрных дасьледнікаў» (падаецца цытата з адсоткамі з майго тэксту), «галасуюць жанчыны». Гэта міт – пол тут ні пры чым:

Пераменная пол аказваецца незначэннай, паколькі дзеля натуральных дэмаграфічных працэсаў працягласьць жыцьця сярод жанчын большая, чым у мужчын; і сярод людзей сталага веку жанчыны пераважаюць.

Істотна іншае:

Найбольш важным фактарам зьяўляецца наяўнасьць адукацыйнага капіталу, які дазваляе, па-першае, крытычна інтэрпрэтаваць інфармацыю, і па-другое, адкрывае доступ да іншых крыніцаў. У сацыяльнай прасторы Беларусі гэтыя крыніцы разьмеркаваныя нераўнамерна, і чым большы населены пункт, тым болей гэтых крыніцаў. У сельскай мясцовасьці дамінуе тэлебачаньне з абмежаванай колькасьцю праўрадавых каналаў. Адсутнасьць у мадэлі пераменнай месца жыхарства можна лёгка вытлумачыць, бо пераменная «рэгіён» улучае яе ў сябе і мае болей градацыяў, а значыць, і большую адрозьнівальную здольнасьць. Зь іншага боку, адукацыя зьвязаная з узростам, паколькі людзі старэйшага пакаленьня мелі меней магчымасьцяў для яе атрыманьня.

То бок узровень адукацыі не дазваляе жанчынам зразумець і годна ацаніць перавагі тых каштоўнасьцяў, якія прапануе апазыцыя. Празь цемнату і неадукаванасьць яны галасуюць так, як галасуюць.

Я пастаралася выкласьці сутнасьць справы коратка (і шчыра не жадала нічога перакруціць), хаця там шмат смачных дэталяў, якія можна было б разьбіраць, але больш важна наступнае.

Першае. Стратыфікацыйная катэгорыя, якую канструюе аўтар, не называецца «полам». Яна называецца «ўзрост». Вядома, узросту бяз полу не бывае (як і полу без узросту) – любая катэгорыя існуе ў скрыжаваньні зь іншымі, але ўсё-ткі за аснову бярэцца нейкая адна лінія. «Пол» выбудоўвае вакол лініі рэпрадукцыі (розны ўдзел у ёй мужчынаў і жанчын, на падставе чаго яны адносяцца да розных полаў), а людзі, якія даўно выйшлі з рэпрадукцыйнага ўзросту, трапляюць у катэгорыю «людзі сталага веку» альбо «пэнсіянэры». Бо па-за рэпрадукцыяй – а для іх гэта ўжо ў мінулым – розьніцы паміж імі «няма» (гэта значыць, ніхто ня будзе адмаўляць бабулі ў прыёме на працу, баючыся, што яна сыдзе ў дэкрэтны адпачынак – няма для яе цяпер адрозьненьня ад дзядулі, але ж яны і так збольшага не працуюць). То бок высновы аўтара насамрэч тычацца групы людзей сталага веку, а не жанчын і мужчынаў: нельга на гэтай падставе казаць пра тое, як галасуюць жанчыны.

Другое. Для таго, каб разглядаць мужчынаў і жанчын (адрозьненьне паміж імі ў галасаваньні), трэба браць іншую ўзроставую групу – якая знаходзіцца ў рэпрадукцыйным узросьце (звычайна гэта ад 18 да 55 гадоў). Дык вось, у гэтай катэгорыі адукацыя жанчын вышэйшая (а не ніжэйшая, як яшчэ раз сьцьвярджае аўтар у дадатковым звароце на гэтым форуме: («адукацыя жанчын толькі нязначна ніжэйшая за адукацыю мужчынаў»). Паводле зьвестак Міністэрства статыстыкі, жанчыны складаюць 58,4 % сярод людзей з вышэйшай адукацыяй і 65,8 % – сярэдняй спэцыяльнай (тлумачэньне з нагоды: высокі адсотак жанчын сярод людзей з вышэйшай адукацыяй – тэндэнцыя ўзьнікла пры сацыялізьме – азначае, што адукацыя перастала служыць прыступкамі да вялікіх даходаў; калі для жанчын нешта даступна ў большай ступені, чым для мужчынаў, гэта значыць, што яно – прафэсія, напрыклад – стала непрэстыжнае). З чаго вынікае, што не з прычыны адсутнасьці «адукацыйнага капіталу, які дазваляе, па-першае, крытычна інтэрпрэтаваць інфармацыю», жанчыны галасуюць за А. Л. у большай ступені, чым мужчыны. То бок пададзенае ў тэксьце «Міты беларускае сацыялёгіі» тлумачэньне не працуе.

Далей – у наступным паведамленьні.

26.10.2005 8:58
Мікола Кацук

ПРАБАЧЦЕ, я вымушаны гэта рабіць

Я працягваю лічыць рэплікі спадарыні Гапавай ГЛУМАМ. Яна НЕКАМПЭТЭНТНАЯ.

Разумееш, Вольга? Магчыма, у цябе калісьці падчас прыёму іспыту была такая сытуацыя. Табе кажуць, што Плятон быў сярэднявечным філёзафам і напісаў «Горад Сонца». Ты кажаш – гэта няправільна. Табе ў адказ – вы нічога не разумееце і г. д. Ты за падручнік, а табе – вы самі такое казалі на лекцыі. Ты за канспэкт – а ў канспэкце такога няма. І гэта нібыта даводзіць правату студыёза-недавучкі. Сацыялёгія – гэта не плявузганьне.

Ёсьць матэматычная мадэль, якая спрастоўвае міт. Прапаноўваецца інтэрпрэтацыя мадэлі – «Тэарэтычная інтэрпрэтацыя атрыманай мадэлі можа быць наступная». Скажэце, ці ёсьць розьніца ў выказваньнях: а) можа быць наступная, б) ёсьць наступнай?

Тое, што спадарыня Гапава зьвяртаецца да дадзеных статыстыкі, канечне, пахвальна. «Паводле зьвестак Міністэрства статыстыкі, жанчыны складаюць 58,4 % сярод людзей з вышэйшай адукацыяй і 65,8 % – сярэдняй спэцыяльнай».

Толькі вось на першым курсе ў інстытуце праходзяць такі жарт: працэнт алькаголікаў сярод рабочых зусім ня тое самае, што працэнт рабочых сярод алькаголікаў.

То бок варта было і паглядзець, колькі сярод жанчын людзей з вышэйшай адукацыяй.

І яшчэ вось што цікава, сярод людзей з пачатковай адукацыяй жанчыны складаюць больш за 70 %. І пры ўзрастаньні рангаў (узроўняў адукацыі) пачатковая адукацыя нівэлюе вышэйшую.

Пытаньне. Адкуль спадарыня Гапава дастала рэпрадукцыйную функцыю? Якія яна – не спадарыня Гапава, а рэпрадукцыйная функцыя – мае адносіны да палітыкі і галасаваньня? Няўжо палавыя органы ёй і там мірсьцяцца?

А вось гэта і наагул шэдэўр думкі спадарыні Гапавай:

Для таго, каб разглядаць мужчынаў і жанчын (адрозьненьне паміж імі ў галасаваньні), трэба браць іншую ўзроставую групу – якая знаходзіцца ў рэпрадукцыйным узросьце (звычайна гэта ад 18 да 55 гадоў).

Яшчэ раз: ...ЯКАЯ ЗНАХОДЗІЦЦА Ў РЭПРАДУКЦЫЙНЫМ УЗРОСЬЦЕ

Людзі, АУ! Учытайцеся! У нас што, людзі старэйшыя за 55 не галасуюць?

І хто яна пасьля гэтага?

26.10.2005 20:34
Алена Гапава

У працяг учорашняга паведамленьня.

Такім чынам, прыведзенае аўтарам тлумачэньне не працуе, і тут узьнікае прынцыповае пытаньне пра тыя сувязі, якія нібыта паказвае статыстычнае дасьледаваньне (хаця ў гэтым выпадку не паказвае, бо НЕ прыведзены дакладныя зьвесткі аб узроўні жаночай адукацыі). Ігар Чарняеў цалкам меў рацыю, калі напісаў падчас летняга абмеркаваньня, што статыстыка заўсёды вызначаецца тымі гіпотэзамі, якія пры яе дапамозе правяраюцца: аніякія «хі= квадраты» самі па сабе нічога ня значаць. То бок у пэўным сэнсе яна паказвае толькі тое, што ў яе закладзенае. Напрыклад, статыстычна можна вылічыць верагоднасьць таго, куды я пайду пасьля працы. Для гэтага трэба закласьці пэўны веер магчымасьцяў: дадому, у кіно, у госьці, у краму (верагоднасьць «дадому» будзе вышэйшая, чым «у кіно», на падставе вядомай частотнасьці гэтай падзеі). Але ж я магу сесьці на электрычку і паехаць у лес – але калі гэтую магчымасьць не закласьці (забыцца, палічыць нязначнай, падумаць, што жанчыны адны ў лес ня езьдзяць), статыстыка яе не пакажа. Альбо пакажа «выпадковыя сувязі». Напрыклад, паміж узроўнем адукацыі і мыцьцём посуду. То бок колькасьць жанчын з вышэйшай адукацыяй большая, чым мужчынаў, але яны ўсё адно посуд мыюць часьцей. Можна зрабіць выснову, што гэта адбываецца з прычыны іх высокага адукацыйнага ўзроўню. То бок яны лепш разумеюць, што трэба змагацца зь мікробамі, іначай можна захварэць жыватом і іншымі часткамі цела. А «мужыкі», адпаведна, з прычыны меншай адукаванасьці думаюць, што якраз наадварот – бруд мікробаў забівае – таму іх радзей можна засьпець за прыбіраньнем кватэры і мыцьцём шкарпэтак. Адсюль парады: для таго, каб мужчыны прымалі больш дзейсны ўдзел у хатняй працы, трэба павышаць іх адукацыйны ўзровень (вадзіць у тэатры і музэі, чытаць на ноч кніжкі і правяраць, ці мылі яны рукі перад тым, як селі есьці).

Відавочна, каб статыстыка сапраўды нешта паказвала, трэба мець пэўнае папярэдняе ўяўленьне пра тое, што менавіта ў сувязі з чым варта вылічваць, то бок уяўляць структуру грамадзтва: якая ягоная стратыфікацыя (прынцып, паводле якога адбываецца падзел на групы) і што ў грамадзтве здараецца зь «неабходнасьцю». Стратыфікацыя (то бок няроўнасьць) – гэта падмурак грамадзтва, тое, што, структуруючы, робіць мноства індывідаў грамадзтвам (і няма грамадзтваў безь няроўнасьці). Таму (кажу я студэнтам) стратыфікацыя – адна з галоўных праблемаў сацыялёгіі (у час летняга абмеркаваньня «аўтар» пісаў, што стратыфікацыя – гэта драбяза, падобная таксанаміі прафэсіяў у табліцах міністэрства працы; у сусьветнай сацыялёгіі гэта ня так).

Гендэр – адна з такіх лініяў структураваньня (не адзіная, але найбольш элемэнтарная) – вызначае, у пэўным сэнсе, што быць «можа», а што – не. Калі ў рамках праекту папярэджаньня трафіку наркотыкаў супрацоўніца пытае: прыкладам, жанчына – наркадылер, у яе ёсьць сто кіляграмаў гераіну – і што з таго? – я кажу: стоп. Такога быць ня можа. Сто кіляў гераіну – гэта вялізная «каштоўнасьць», і ў жанчыны такой колькасьці ня будзе, таму што яна ня можа стаяць так высока ў наркагерархіі. Прычыны гэтага – не ў яе асобе, а ў гендэры, то бок у тым, як наркабізнэс (як інстытут) структураваны адносна полу (хаця, у прынцыпе, магчымая нейкая незвычайная жанчына, якая праб’е ўсе перашкоды, але для гэтага павінны скласьціся ўсе варункі). Гэта прыблізна тое, што аўтар спрабуе патлумачыць, калі кажа, што пол дзейнічае «ня сам па сабе», а «апасродкавана». Такой тэрміналёгіі ў сацыялёгіі няма: можна сказаць, што праяўляецца нейкая з убудаваных у сыстэму залежнасьцяў (статыстыка яе выяўляе), то бок нешта, што існуе не ў чалавеку (бо пол – гэта ня сутнасьць і не ўласьцівасьці), а па-за ім – у арганізацыі інстытутаў. Калі дасьледуюць пол і тое, як ён зьвязаны з арганізацыяй інстытутаў і структурай грамадзтва (а галасаваньне ў пэўным сэнсе адлюстроўвае структуру грамадзтва), у разгляд найперш уключаюць рэчы, так ці іначай зьвязаныя з рэпрадукцыяй, бо пол выбудоўваецца вакол яе.

Пра тое, як галасуюць жанчыны і чаму – у наступным паведамленьні.

26.10.2005 21:47*
Ігар Бабкоў

Яшчэ раз перачытаў артыкул Гапавай, каб сфармуляваць сваю пазыцыю.

На маю думку, гэта ўсё ж такі прыклад інтэлектуальнага прадукту тыпу «папса», вырабленага на Захадзе і для Захаду пра «ўсходніх» інтэлектуалаў. Штосьці кшталту рэтраспэктыўнай «паўарыенталізацыі» ў духу Лары Вульфа, зробленай выхадцам з «Усходу».

Гэта вынікае з наступнага:

А. У тэксьце няма аніводнай спасылкі на тэксты беларускіх інтэлектуалаў, не названа аніводнага прозьвішча, і што больш істотна, не абазначана аніводная інтэлектуальная пазыцыя. Беларускія інтэлектуалы паводле Гапавай – гэта шэрая маса, адзіным індыкатарам адрозьненьня якой выступае легендарная бабка Аўдоцьця, зь якой тыя не супадаюць. Каб зразумець, што так ня робяць, можна зьвярнуцца да кнігі Волі Гнацюк «Разьвітаньне з імпэрыяй» (пра ўкраінскіх інтэлектуалаў). Гэта больш як паўтысячастаронкавая праца, у якой вычарпальна задакумэнталізаваны і прааналізаваны адпаведны (украінскі) матэрыял. Воля Гнацюк, прынамсі, ня блытае пазыцыі Рабчука і Грыцака і не спрабуе з вышыні сваёй Варшаўска-Гарвардзкай пазыцыі зрабіць іх маленькімі-маленькімі.

Б. У тэксьце няма спасылак на тэксты людзей, якія гэтымі праблемамі займаюцца прафэсійна, альбо аналізу гэтых тэкстаў. Спасылка на Саіда абсалютна левая і ня ўводзіць посткаляніяльны кантэкст. Як можна казаць пра эканоміку і вызваленьне клясы без Станішкіс і камп.? Тэкст сапраўды некампэтэнтны.

В. Тэкст напісаны абсалютна абразьлівым тонам. Пры гэтым аўтар, рэдукуючы ўсіх да эканамічных інтарэсаў, чамусьці забывае зрабіць гэта ў дачыненьні да ўласнай сытуацыі. Аўтар зьяўляецца адным з самых вялікіх грантаатрымальнікаў у беларускай акадэмічнай сфэры. Якім чынам гэта адбілася на лёсе гендэрных дасьледаваньняў?

Падсумоўваючы: для мяне гэта прыклад асабіста матываванага, глыбока няшчырага «аналізу», які імкнецца схаваць свае асабістыя інтарэсы за «дэканструкцыяй» сваіх калегаў.

Па сутнасьці, гэта інтэлектуальны «данос», скіраваны на Захад, – «вы не сябруйце з гэтымі інтэлектуаламі, яны прадажныя і несамастойныя». З кім жа тады нам варта сябраваць? – пытаюцца крыху зьдзіўленыя нашыя калегі. Я думаю, адказ навідавоку. З спадарыняй Гапавай і з тымі, каго яна парэкамэндуе.

Я думаю, гэта і ёсьць праўдзівы мэсыдж нашага тэксту.

26.10.2005 22:48
Алена Гапава

Паводле «Мітаў беларускай сацыялёгіі», адзін зь мітаў, створаны гендэрнымі дасьледаваньнямі, і палягае ў тым, што за А. Л. галасуюць жанчыны. Далей ідзе фраза з газэтнага інвэрвію Альміры Ўсманавай і наступная цытата з майго тэксту:

Паводле статыстыкі, жанчыны ставяцца да А. Лукашэнкі лепш за мужчынаў і складаюць большасьць яго выбарцаў. Паводле апытаньняў НІСЭПД канца 1990-х, сярод прыхільнікаў прэзыдэнта жанчыны складалі 58,3 %, а мужчыны – 41,7 %, паводле зьвестак агенцыі БелаПАН, падчас выбарчай кампаніі 2001 г. 63 % жанчын былі гатовыя прагаласаваць за А. Лукашэнку. Некалькі адсоткаў агульнай тэндэнцыі не мяняюць: яна відавочная і ў шырокіх публічных колах прынятая за адзін з фактаў беларускага жыцьця.

Цытата ўзятая з надрукаванага ў «ARCHE» тэксту «Як галасуюць жанчыны, альбо Пра мужчынскае палітычнае несьвядомае», які нечакана для мяне выйшаў пад назвай «Што такое «бацька» і яго бацькоўскі клопат». Відавочна, рэдактар меркаваў, што так «сэксуальней» (хаця ён і так трапіць у пекла – як любы рэдактар; магчыма, і мне там быць). Тэкст пра тое, што ПРЭСА СТВАРЫЛА МІТ, што за Л. галасуюць жанчыны (прыводзяцца цытаты са спасылкамі, большай часткай з апазыцыйных выданьняў), і ідзе інтэрпрэтацыя – «навошта» (навошта ў сэнсе палітычнага несьвядомага – у адпаведнасьці з назвай) спатрэбіліся гэтыя фантазіі. Выбудоўваецца схема – як «з жанчын, якія галасуюць», што галасуюць за А. Л., бо нібыта ня могуць перад ім «устаяць» (усё з цытатамі) – у апазыцыі атрымліваецца фантазія «авалодваньня жанчынай» – у сэнсе краінай альбо нацыяй: «Аляксандар Лукашэнка – прыхільнік сілавых мэтадаў кіраваньня краінай. Аляксандар Ярашук лічыць, што краінай трэба кіраваць пяшчотна і ласкава. Але цьвёрда і настойліва» (Народная воля. 2001. 19 ліпеня). Далей тлумачэньне сэксуальных (яны ж нацыянальныя) фантазіяў апазыцыі «паводле Лакана», а потым пераход да ўласна аналітычнай часткі: «Я марксістка, і мушу шукаць матэрыяльнай прычыны палітычнаму выбару, што робяць жанчыны. Таму хопіць Лакана. Даеш Маркса!»

Сутнасьць тлумачэньня наступная:

Незалежны інстытут сацыяльна-палітычных і эканамічных дасьледаваньняў рэгулярна ладзіць апытаньне, каб даведацца пра матэрыяльнае становішча, эканамічныя, палітычныя і грамадзянскія погляды тых, хто галасуе за і супраць прэзыдэнта. Удзельнікаў спачатку пытаюць: ці галасавалі б вы за Лукашэнку заўтра? Потым дзьве групы (тыя, хто адказалі «так», і тыя, хто «не») адказваюць на больш канкрэтныя пытанні (ці хапае ім грошай на ежу? на адзежу і абутак? працуюць яны ў прыватным сэктары ці дзяржаўным? і г. д.). Такім чынам атрымліваецца партрэт апанэнтаў і прыхільнікаў прэзыдэнта. Дасьледаваньне выявіла, што пэнсіянэры падтрымліваюць А. Л. больш, чым моладзь, жыхары вёскі больш, чым гараджане, жанчыны больш, чым мужчыны, тыя, хто пражывае на ўсходзе краіны, больш, чым заходнікі. Працаўнікі дзяржпрадпрыемстваў больш, чым удзельнікі рынку. Бедныя больш, чым заможныя (і розьніца складае ня два ці тры, а 30, а то і 40 адсоткаў).

Ідэя ў тым, што за А. Л. галасуе ня пол, ня ўзрост, ня месца жыхарства: за яго галасуе КЛЯСА – усе тыя, каму «нявыгадны» рынак (а А. Л. абяцае сацыялістычную сыстэму разьмеркаваньня, пры якой бабулі ня рыліся ў сьметніцах), бо структура рэсурсаў гэтых людзей (узрост, навыкі, сувязі, наяўнасьць стартавага капіталу альбо магчымасьць «прысваеньня» ў працэсе прыватызацыі дзяржаўнай уласнасьці (менавіта такую магчымасьць давала дырэктарам ваўчарная прыватызацыя), наяўнасьць маленькіх дзяцей альбо хворых бацькоў, пражываньне ў сельскай мясцовасьці, дзе няма магчымасьці будаваць фінансавыя піраміды і г. д.) значна зьніжае шанцы іх пасьпяховасьці ўва ўмовах рынку.

Рынак разьлічаны на аўтаномных актыўных суб’ектаў, але якасьці гэтыя не ўнівэрсальныя: яны ёсьць апісаньнем пэўнага досьведу, і калі казаць пра пол, то:

Рынкавая канкурэнцыя і лібэральная дэмакратыя пабудаваны на ўяўленьні пра свабодных, незалежных, аўтаномных агентаў, і лібэралізм доўга лічыў такія якасьці «ўнівэрсальнымі». Але яны паўстаюць з пэўнага досьведу і магчымасьцяў: у жыцьці жанчыны амаль ніколі не бываюць такімі ж аўтаномнымі, як мужчыны; яны не свабодныя для канкурэнцыі і рызыкі ў такой жа ступені. Праз сваю (сацыяльна сканструяваную) ролю ў фізычным і культурным адтварэньні, г. зн. працы, безь якой чалавецтва існаваць ня можа, праз сваю адказнасьць за дзяцей і догляд старых, жанчыны ня маюць той самай «свабоды» для ўдзелу ў рынку, што і мужчыны. Бяз гэтай бясплатнай працы дзяржаўны бюджэт выглядаў бы зусім інакш.

Усюды, дзе існуюць сыстэмы сацыяльнай бясьпекі, жанчыны залежаць ад іх больш, чым мужчыны: яны зьяўляюцца асноўнымі іх спажыўцамі, супрацоўнікамі (гэта дзяржаўны сэктар эканомікі, дзе маленькія заробкі, але ёсьць пэўныя гарантыі), а таксама адказнымі за ўзаемадзеяньне сям’і з гэтай сыстэмай. Калі не адвесьці дзіця да доктара, мэдыцынская сыстэма ня можа працаваць, а калі вядзеш да доктара – адсутнічаеш на працы. Рынку такі працаўнік ня выгадны, бо галоўная рынкавая мэта – атрыманьне як мага вышэйшага прыбытку. Калі пасьля 1991 г. сыстэма сацыяльнай бясьпекі пачала разбурацца, сустрэўшыся з праблемамі, дзеля вырашэньня якіх яна не была прадугледжана, жанчыны і старыя – тыя, хто ад гэтай сыстэмы залежаў у найбольшай ступені – імгненна зрабіліся «беднымі».

Далей гаворка ідзе пра тое, што чалавецтва ў прынцыпе ня ведае, што рабіць з гэтай праблемай: рынак і дэмакратыя разьлічаныя на аўтаномных актараў, аўтаномія выбудоўваецца на глебе актыўнасьці і пасьпяховасьці ўва ўзаемадзеяньні зь іншымі, гэтае ўзаемадзеяньне значыць удзел у публічнай сфэры (да якой адносіцца палітыка і эканоміка) і свабоднай канкурэнцыі, тыя, хто заняты рэпрадукцыяй (безь якой чалавецтва жыць ня можа) не свабодны для гэтай сфэры (а песьні пра сьвятасьць мацярынства і сацыяльныя «льготы» ўсяляк спрабуюць іх з гэтай сфэры выштурхнуць у прыватную), а без удзелу ў гэтай сфэры нельга стаць аўтаномным актарам і г. д. Калі ж уводзіць сыстэмы сацыяльнага забесьпячэньня, то залежныя ад яго таксама не зьяўляюцца аўтаномнымі і незалежнымі: яны проста залежаць ад дзяржавы (пра гэта багата пішуць палітолягі, разглядаючы фармаваньне катэгорыі жаночага і мужчынскага грамадзянства, пачынаючы ад Русо, а таксама дэбаты вакол сутнасьці сацыяльнага забесьпячэньня, як гэта зьвязана з полам). Навуковы тэкст на гэтую тэму з сур’ёзнай аргумэнтацыяй выходзіць у мяне хутка па-ангельску, калі хтосьці цікавіцца гэтым пытаньнем; тэкст ёсьць у «ARCHE», у адпаведнасьці са «статусам» часопісу – цалкам «папулярны» прадукт.

Я даволі падрабязна выклала сутнасьць тэксту, каб паказаць, што аўтар «Мітаў беларускай сацыялёгіі» прыпісаў тое, чаго ў маім тэксьце не напісана (што гэты тэкст стварыў міт, згодна зь якім за А. Л. «галасуюць жанчыны»), і не апавёў пра тое, што ў тэксьце сапраўды сказана. Ёсьць прычына, дзеля якой яму гэта спатрэбілася, і ёсьць прычына, дзеля якой ён сканструяваў менавіта тое тлумачэньне жаночых электаральных паводзінаў, якое сканструяваў – і гэта зьвязана з тым «інтарэсам», які я абяцала патлумачыць. На жаль, у наступным (і апошнім) паведамленьні – заўтра.

27.10.2005 6:07
А. Адамянц

Дарагі Ігар.

Мяне даўно займае пытаньне, чаму ЭГУ ў пэўных колах беларускіх інтэлектуалаў лічыцца «маскальскім праектам». Я маю да яго адносіны з 1996 году, і мне давялося пабыць і ў ролі студэнта, і ў ролі асьпіранта, і ў ролі выкладчыка. Я ведаю ЭГУ знутры і звонку. Усё гэта дазваляе скласьці даволі ёмістае ўяўленьне. Аднак чуючы падобныя ацэнкі, я ня мог знайсьці ім тлумачэньня, зыходзячы з таго досьведу, які маю.

Адзіны аргумэнт, які прыходзіць да галавы – пытаньне мовы. Ці можна прыняць гэты аргумэнт? Мне ён падаецца даволі сумнеўным. На ангельскай мове гавораць ня толькі ў Англіі, але і ў Ірляндыі, у ЗША, Канадзе, Аўстраліі, Новай Зэляндыі. Аднак было б дзіўна сьцьвярджаць, што ЗША – гэта ангельскі праект (хаця такія меркаваньні час ад часу і зьяўляюцца. У адным артыкуле на ИНОСМИ.ru сьцьвярджалася, што цэнтар «сусьветнага імпэрыялізму» знаходзіцца зусім не ў ЗША, а ў Ангельшчыне (!), альбо што ангельскамоўны Джойс не ірляндзкі, а ангельскі пісьменьнік).

Ці ня ёсьць мова проста прыкрыцьцём, покрывам Маі, за якім схаванае нешта зусім іншае. Натуральна, спрэчка пра мову можа ўяўляцца «глупствам», як гэта заўважыў Мацкевіч. Але яна выглядае такой, калі прымаць яе за чыстую манэту і ня бачыць падасновы.

ЭГУ быў дзіўнай установай. Ён быў месцам, дзе насуперак усім «законам» зьбіраліся людзі, для якіх слова «гонар» – ня проста страсеньне паветра, але нешта сапраўднае. Я кажу, канечне, не пра ўсіх запар, а пра тую крытычную масу, якая вызначае атмасфэру, альбо, як сказаў бы «Богападобны Людвіг», – форму жыцьця. Ці не за гэта любяць ЭГУ? Алена Гапава – адна з гэтых людзей. Ці не за тое, што яна мае сьмеласьць зірнуць праўдзе ў вочы і не баіцца адкрыта яе выказаць, яна выклікае такое шаленства? Цяжка ўявіць, што тэарэтычныя пытаньні сацыялёгіі могуць спараджаць столькі эмоцыяў. А калі яна памыляецца, што з таго? Супраць памылковага меркаваньня найлепшы сродак – меркаваньне праўдзівае, але яно не патрабуе эмацыйнай падтрымкі, бо кажа само за сябе. Адкуль жа ідзе гэтая нецярпімасьць, недарэчная ў навуковай дыскусіі?

Напэўна, справа далёка не ў тэорыі, але ў тым, што нешта закранае «за жывое», у тым, што нешта мае адносіны да глыбінных экзыстэнцыйных пытаньняў. Падзел адбываецца ня там, дзе бачыць яго павярхоўны погляд. Рэч не ў «маскалёх» і ня ў «мове». Лінія разлому праходзіць па тым, што пазначаецца словам «гонар». Сэнс гэтага слова акрамя звыклага ягонага значэньня мае ў сабе найважнейшую праблему эўрапейскай культуры – пытаньне аб самаспасьціжэньні. Нарожны камень эўрапейскай культуры і гісторыі ляжыць у надпісе на сьцяне Дэльфійскага храму: «Спасьцігні самога сябе». Уся эўрапейская філязофія – пра гэта. Праблема самаспасьціжэньня вызначае драматызм як гісторыі, так і існаваньня індывіда.

Для самаспасьціжэньня неабходныя такія якасьці, як гонар і мужнасьць. Калі хтосьці валодае гэтым рэдкім спалучэньнем і пачынае прамаўляць, гэта ня можа застацца для яго без наступстваў. У Старажытнай Грэцыі быў панятак «парэзіі», што значыла «казаць праўду», прычым з рызыкай для жыцьця. (Гл. цудоўныя лекцыі Фуко «Дыскурс і праўда: праблематызыцыя парэзіі».) Прамаўленьне праўды заўсёды было рызыкоўным заняткам і працягвае заставацца небясьпечным і цяпер.

Мне прыгадваецца ў зьвязку з гэтым той памятны круглы стол, дзе Алене моцна «дасталося». Сутнасьць канфлікту тады мне была яшчэ не зразумелая, але цяпер сэнс многіх фразаў стаў значна больш акрэсьлены.

27.10.2005 10:05*
Ігар Бабкоў

Я, канечне, разумею, што вам, верагодна, складана ўявіць, што на сьвеце ёсьць людзі, якія робяць нейкую справу не таму, што ім за гэта плацяць, а таму, што яны адчуваюць асабістую адказнасьць за ўласнае жыцьцё і жыцьцё таго грамадзтва, у якім жывуць. Вам, напэўна, цяжка ўявіць, што існуюць людзі, у якіх ёсьць ідэалы, і што ў гэтым сьвеце ня ўсё можна купіць за грошы. Можа быць, вам не вядома, што існуе такая рэч, як свабода, і ёсьць свабодныя людзі і свабодныя ўчынкі, але запэўніваю вас, яны ёсьць. Калі б гэтага не было, чалавечы род да гэтага часу быў бы ў барбарскім стане і ня меў бы гісторыі. Мэраб Мамардашвілі казаў: «Гісторыя – гэта драма свабоды». Стане Беларусь «суб’ектам гісторыі» ці не – залежыць ад таго, ці знойдзецца тут дастатковая колькасьць свабодных людзей, здольных супрацьстаяць сацыяльнай і духоўнай энтрапіі.

Даражэнькі Аляксандар. Я з радасьцю падпішуся пад вашымі словамі. Толькі адрасую іх Алене Гапавай.

Натуральна, спрэчка пра мову можа ўяўляцца «глупствам», як гэта заўважыў Мацкевіч. Але яна выглядае такой, калі прымаць яе за чыстую манэту і ня бачыць падасновы.

Я далучаюся да Мацкевіча. Уся спрэчка аб мове з нагоды «Нямецкай хвалі» – чыстая піяр-акцыя на пустым месцы. Інтэлектуальна было пацьверджаньне ўжо вядомых пазыцыяў. Нічога новага.

Дарагі Ігар, як я разумею, гэтая цытата – ваша. Ці не маглі б Вы патлумачыць мне і наведнікам сайту гэтыя вашыя словы пра «Фонд Сьцяпана Батуры». Якое я і сайт маем да Фонду дачыненьне?

Вяртаюся да свайго сказу.

Даражэнькі Аляксандар. Калі Вы з Вольгай тлумачылі ў Фондзе Сьцяпана Батуры ідэю і канцэпцыю сайту, велічыня паўнамоцтваў, якія вы на сябе бралі, была значна меншая... Калі ў вас запыталіся, чым ваш праект будзе адрозьнівацца ад ужо існых альбо былых, такіх як «Фрагмэнты» альбо «ARCHE», вы сказалі пра значна большы плюралізм і ўлучанасьць самых розных асяродкаў. Нават патэнцыйна канфліктных.

Божа. Ды вы самі мне пра гэта расказвалі. Я яшчэ кансультаваў Вольгу перад сустрэчай.

27.10.2005 10:45
Тацяна Вадалаская

Самае цікавае, што А. Гапавай удалося чыста зламаць тое сур’ёзнае абмеркаваньне сапраўды важных праблемаў, якое нарэшце тут пачалося. І гэта пасьля некалькіх дзясяткаў постаў на тую тэму, якая так блізкая Алене, але не зьяўляецца цэнтральнай (і пра гэта разоў 5 казалася – ну хто ж будзе чытаць) у артыкуле Кацука. Усё гэта было б сьмешна, калі б не было так сумна...

27.10.2005 11:11
А. Адамянц

Ігару Бабкову

Відаць, мае аргумэнты ў Фондзе падаліся непераканаўчымі, хаця там вельмі прыемныя людзі, яны так прыгожа пасьміхаліся і ківалі галовамі, калі слухалі мае блытаныя тлумачэньні. Але, можа, ім хтосьці патлумачыў, што праект часопісу, пра які заяўлена на сайце (гл. справа вылучаную спасылку «Архiпэляг Беларусь»), ня важны і не патрэбны Беларусі.

Па-другое, ня блытайце плюралізм і элемэнтарнае няўменьне і нежаданьне паводзіць сябе прыстойна. Плюралізм магчымы толькі тады, калі паважаецца права суразмоўцы выказваць сваё меркаваньне, у тым ліку і ягонае права памыляцца. Дыялёг паміж рознымі групамі магчымы толькі пры выкананьні гэтых мінімальных патрабаваньняў. Этычныя нормы ёсьць тым нэўтральным асяродзьдзем, дзе можна ўзаемадзейнічаць адзін з адным. І наадварот, хамства і нявыхаванасьць – асяродзьдзе агрэсіўнае, яно разбурае ўсялякія адносіны. Мы ня можам памяркоўна ставіцца да тых, хто не падзяляе прынцыпу памяркоўнасьці. Прынцып памяркоўнасьці абавязковы для ўсіх.

А цяпер паспрабуйце прыгадаць, хто менавіта любіць «выганяць» сваіх апанэнтаў з сайту. Няўжо вы заўважылі такую схільнасьць у мяне?

Што тычыцца Гапавай, то яе паводзіны і на форуме, і пры асабістых кантактах заўсёды карэктныя, яна не апускаецца да ганебных «абвінавачваньняў» на чужы адрас. Я таксама ня ведаю за ёй нейкіх непрыгожых учынкаў. Гэта выклікае да яе павагу ў той жа ступені, у якой выклікае абурэньне, якое да яе дэманструюць яе апанэнты.

У сваіх ацэнках таго, што адбываецца на сайце, я абапіраюся ня толькі на ўласны пункт гледжаньня, які можа падацца самадурствам. Гэта было б самадурствам, калі б я кіраваўся выключна ўласнымі ўяўленьнямі аб этыцы. Але мой пункт гледжаньня падзяляюць мае сябры і калегі. У той супольнасьці, да якой я сябе адношу, прынятыя пэўныя правілы і нормы паводзінаў. Менавіта іх я абараняю. Гэтыя правілы неабходныя дзеля таго, каб адасобіць сябе ад іншых формаў і тыпаў супольнасьцяў, дзе дапушчальная іншая лексыка і іншы тон.

Калі мы жадаем быць культурнымі людзьмі, трэба прытрымліваецца пэўных нормаў. Культура – гэта найперш форма, культура – гэта тое, што пазьбягае скрайнасьцяў і абірае сярэдзінны шлях (прынцып «залатой сярэдзіны», меры). Культурны чалавек адрозьніваецца тым, што ўмее трымаць сябе ў руках і не дае праяўляцца на людзях сваім пачуцьцям. Культура – рэч вельмі крохкая, яна вельмі хутка можа быць адстаўленая ўбок, і ведаючы гэта, трэба быць асабліва асьцярожным, паколькі ў нас усіх існуе схільнасьць пераступіць культурныя рамкі.

Канечне, канфлікты непазьбежныя, але культурны чалавек пераборлівы ў сродках. Каб вырашыць канфлікт, неабходныя сама меней дзьве ўмовы. Добрая воля як імкненьне сапраўды знайсьці выйсьце з канфліктнай сытуацыі і павага да супрацьлеглага боку.

27.10.2005 13:36
Мікола Кацук

«Што тычыцца Гапавай, то яе паводзіны і на форуме, і пры асабістых кантактах заўсёды карэктныя, яна не апускаецца да ганебных «абвінавачваньняў» на чужы адрас»:

01.07.2005 19:19
Алена Гапава

Францу Корзуну.

А чаго гэта пан так нэрвуецца? Так моцна, што, здаецца, чытаць развучыўся.

19.08.2005 6:53
Алена Гапава

Першая – хамства і невуцтва Міколы Кацука, які анічога пра гендэр ня ведае, не знаёмы з тэкстамі і тэорыяй (а тэорыя гэта вялікая і зь «сябе» яе не прыдумаеш) і ня тое што не разумее – нават не здагадваецца, пра што я кажу (падобна, што ў сучасных ведах пра нацыю і інтэлектуалаў у яго таксама значныя лакуны). Гэта будзе ўжо «любоў» М. К. з самім сабой.

28.10.2005 21:54
Алена Гапава

Пра прыватны інтарэс аўтара і яшчэ адзін больш агульны.

Веданьне ад меркаваньня (рэгулярнае пытаньне на форуме і ў тэксьце) адрозьніваецца адным: становішчам таго, хто гаворыць на полі сымбалічнай вытворчасьці. Той, хто мае ўладу і таму можа кантраляваць паводзіны іншых на полі (пазбаўляць іх слова, выдаляць ці не дапускаць да выказваньня, кваліфікаваць выказваньне як праўду, хлусьню альбо дурноту, «пресекать глупость дел человеческих»), такім чынам валодае «веданьнем»: бо ён вызначае, што праўда (альбо навуковая ісьціна), а што – не. У гэтым прыватны інтарэс «аўтара», які спрабуе выгнаць з сайту альбо «заткнуць» тых, хто для яго незразумелы (зыходзіць зь невядомых яму падставаў) альбо супярэчыць (у гэтым сутнасьць ягонага супрацьстаяньня з мадэратарам). Сутнасьцю заўсёднага пытаньня аб «ветлівасьці» насамрэч ёсьць улада: яго «сарамацяць», а ён «ня можа зьмяніцца» – і сапраўды ня можа, бо калі перастане рабіць так, што іншыя сыходзяць, то атрымае апанэнтаў, зь якімі інтэлектуальна яму ня даць рады. Толькі «захапіўшы ўладу» і кантралюючы поле, то бок вызначаючы, хто і што можа казаць і хто можа прысутнічаць, ён здольны «давесьці» ўяўлены статус «найлепшага сацыёляга».

Аднак статус «найлепшага сацыёляга» фармальна нічым не пацьверджаны (існуе ўва ўяўленьні аўатра і, магчыма, нейкай групы) – ні працамі, ні фармальна выяўленым прызнаньем значных аўтараў – і, такім чынам, узьнікае супярэчнасьць паміж уяўленым і рэальным: пустэльня ўсё-ткі існуе. Усьведамленьне гэтай супярэчнасьці (хаця наўрад ці «ўсьведамленьне» – хутчэй за ўсё, пастаянны неспакой) прыводзіць да таго, што ў псыхааналізе называюць траўмай: «Траўма, фізычная альбо псыхічная, стварае ў абарончым пакрыцьці прарыў такой моцы, што зь ім ня могуць справіцца звычайныя мэханізмы, з дапамогай якіх мы перажываем боль альбо страту» (Juliet Mitchell). Траўма – рэч «рэальная» і вельмі балючая для таго, хто атрымаў яе – адсюль гістэрычныя посты «сыходзьце адсюль», «выдаліце мае посты», «я буду Манаева мачыць» і г. д.

Тэкст «Міты беларускай сацыялёгіі» – гэта «рацыянальная» спроба пацьвердзіць уяўлены статус, стварыўшы «найлепшы» прадукт. Аднак спроба гэтая – у той частцы, што тычыцца полу, сьцьвярджае тое, што не напісана ў чужым тэксьце і ня кажа таго, што там напісана – аўтару нявыгадна прыводзіць іншыя меркаваньні альбо спрачацца з рэальна існуючымі аргумэнтамі. Аднак значна важней для разуменьня схаваных інтарэсаў тое, якія менавіта тлумачэньні жаночых электаральных паводзінаў ён канструюе:

Найбольш важным фактарам зьяўляецца наяўнасьць адукацыйнага капіталу, які дазваляе, па-першае, крытычна інтэрпрэтаваць інфармацыю, і па-другое, адкрывае доступ да іншых крыніцаў. У сацыяльнай прасторы Беларусі гэтыя крыніцы разьмеркаваныя нераўнамерна, і чым большы населены пункт, тым болей гэтых крыніцаў. У сельскай мясцовасьці дамінуе тэлебачаньне з абмежаванай колькасьцю праўрадавых каналаў...

Я спадзяюся, што там, дзе цяпер знаходзіцца Бурд’ё, не чытаюць працытаванага тэксту, бо гэта зьдзек «з памяці памерлага». Капіталам у сацыялёгіі лічыцца тое, што можна абмяняць – прадаць – на нешта іншае, бо капітал мае вартасьць. Адукацыя ў гэтым сэнсе ёсьць капіталам, бо яе можна «абмяняць» на статус, высокі заробак альбо ўладу. З гэтага вынікае тэорыя чалавечага капіталу: адукацыя дае чалавеку новыя ўменьні, гэтыя ўменьні каштуюць на рынку дорага, адпаведна заробкі вышэйшыя ў людзей з вышэйшай адукацыяй. Аднак старыя людзі, пра якіх піша аўтар, ужо нічога не прадаюць на рынку працы – аніякіх уменьняў – адпаведна іх адукацыйны ўзровень ня ёсьць капіталам наагул. І аўтар не заікаецца ні пра які абмен: ягоная думка ў тым, што тыя, хто недастаткова адукаваны, «не разумеюць», ня могуць адрозьніць добрае ці кепскае альбо крытычна інтэрпрэтаваць інфармацыю.

Праблем з гэтым некалькі.

Праблема сацыялягічная: тыя, хто маюць доступ у інтэрнэт, валодаюць ня толькі лепшымі крыніцамі інфармацыі, але і рэсурсамі: адукацыяй, узроўнем даходаў, уменьнямі ў сфэры новых тэхналёгіяў, жывуць у больш «прэстыжным» месцы (у горадзе, а ня ў вёсцы), а гэта ўжо зусім іншая рэч (то бок гаворка пра тое, якія парамэтры ўключаць у статыстычнае дасьледаваньне). Яны галасуюць «за рынак» не таму, што болей ведаюць, а таму, што лепей жывуць. У іх іншыя інтарэсы.

Праблема лягічная: выходзіць, што ёсьць нейкая «вышэйшая веда», дасяжная «абраным» (толькі яны могуць яе распазнаць), беспамылкова і «аб’ектыўна добрая» (іначай няўменьне яе распазнаць не было б недахопам). Рэч нават ня ў тым, што такой веды не бывае – а ў тым, што такім чынам «найразумнейшымі» зьяўляюцца тыя, хто найбольш адукаваны – інтэлектуалы. Па сутнасьці, аўтар спрабуе давесьці, што ведаюць ТОЛЬКІ ЯНЫ і што яны сапраўды ВЕДАЮЦЬ.

Вось тут узьнікае тая «інтымная сувязь», пра якую пісаў Фуко, паміж уладай і ведай. Гэта адзінае, што можа быць капіталам інтэлектуалаў, але каб абмяняць веду на рэсурсы (альбо ўладу), яны павінны захаваць манаполію на яе, пераканаўшы астатніх, што толькі яны насамрэч «ведаюць». У гэтым палягае інтарэс інтэлектуалаў як актараў, якім больш няма чаго прадаць на ўзьніклым пасьля сацыялізму рынку (то бок уладальнікамі эканамічнага капіталу робяцца не яны).

«Чэсны» сацыёляг, спрабуючы стварыць «непадкупны» сацыялягічны прадукт, «прагаварыўся» пра тыя сапраўдныя інтарэсы, якія стаяць за вытворчасьцю ведаў.

Кароткая рэпліка ФІЛЁЗАФУ Ігару Бабкову пра ГРОШЫ. Сувязь паміж вытворчасьцю сымбалічных прадуктаў і рэсурсамі ёсьць заўсёды: калі б Бізантыя не заплаціла тым манахам, каб ішлі ў Кіеў прапаведаваць Хрысьціянства – невядома, як бы склалася гісторыя ў нашай частцы сьвету. Сувязь гэтая ні ў якім разе ня простая, як вам здаецца: заплацілі – і пайшло. Гэта значна больш складаны працэс, які, тым ня менш, адбываецца хаця б таму, што мы зьяўляемся ўдзельнікамі нейкай сацыяльнай сытуацыі, ня можам зь яе выйсьці, яна існуе па-за намі і не залежыць ад таго, што мы пра яе думаем і ці наагул усьведамляем у ёй сваю прысутнасьць. Бо звычайна мы перакананыя, што кажам шчыра – і гэта спраўды так. Але бяз грантаў трэба было б закрыць «Фрагмэнты», «ARCHE», Беларускі калегіюм, гэты сайт (ён існуе энтузіязмам ягонага стваральніка, але пачатковая невялічкая падтрымка была), праект па памежжы і часопіс «Перекрестки», ЭГУ, перастаць езьдзіць на канфэрэнцыі і выдаваць кнігі ўсіх «іншых франтоў» беларускай літаратуры і філязофіі. Таму важна ня толькі тое, што мы пішам, але і як мы галасуем. І мы з вамі – на заходніх грантах – галасуем аднолькава (прынамсі, я так думаю – вы ж на мінулых выбарах былі супраць, ці ня так?), а вось бабця з калгасу галасуе іначай. Бо яна ўсьведамляе свае інтарэсы – таксама як і мы з вамі. Яна ж не дурнейшая за нас з вамі? Ці ўсё-ткі дурнейшая? Якім здаецца філёзафу «народ»?

Дэканструкцыя сябе – рэч балючая, але неабходная, якая адрозьнівае інтэлектуала ад Васісуалія Лаханкіна.

28.10.2005 15:22
Аляксей Бабайцаў

Алене Гапавай

Алена, а ці можна вас папрасіць адказаць на пытаньне:

Вы калі пішаце свае постынгі на гэтым форуме, вы што робіце?

1) помсьціце за абразу;

2) даводзіце, што іншыя ня лепшыя;

3) дамагаецеся прызнаньня інтэлектуальнай перавагі над Кацуком сярод удзельнікаў форуму;

4) зьдзекуецеся;

5) насьміхаецеся;

6) ня ведаю/цяжка сказаць;

альбо ўсё-ткі вы спрабуеце сфармуляваць нейкія рацыянальныя абгрунтаваньні на карысьць таго, каб лічыць вашыя інвэктывы і эскапады чымсьці большым за камунальнае дзеяньне?

І яшчэ.

Ці лічыце вы камунальнае дзеяньне «інтэлектуальнай» формы этычна больш прываблівым ці, прынамсі, менш агідным, чым камунальнае дзеяньне ў хамскай форме, з мацюкамі ці без?

І апошняе пытаньне.

Ці можаце вы сказаць штосьці наконт ЗЬМЕСТУ абмяркоўванага артыкулу?

31.10.2005 3:00
Алена Гапава

Аляксей, не зьбіралася болей пісаць («усё сказала»), але на зьвернутае да мяне пытаньне павінна адказаць.

Прычына не зьвязаная са «стаўленьнем да аўтара» – у яго няма імя, я аніразу яго не назвала, а думкі ж існуюць толькі для таго, для чаго ёсьць слова. Дык як можна думаць пра тое, што не названае? Гэтага проста няма.

Але ёсьць тэкст – пра тэкст можна думаць – і ён прапанаваны для абмеркаваньня. І выявіў – у той частцы, што пра гендэр – безьліч правалаў. І мне неяк падалося, што я кажу пра зьмест: нават пакінуўшы ўбаку той факт, што тэкст пачынаецца зь няпраўды (прыпісваньня чужым тэкстам таго, чаго ў іх няма), там няправільна сканструяваная катэгорыя стратыфікацыі (дакладней, аніяк), а тлумачэньне (чаму жанчыны так галасуюць) проста выдуманае, бо ў полі статыстычнага дасьледаваньня наагул ня ўключаныя значэнныя парамэтры. Для таго, каб высьветліць, як галасуюць тыя, хто глядзіць тэлевізар і хто заходзіць у інтэрнэт, ня трэба марнаваць дзяржаўныя грошы на апытаньне (гэта пра сувязь рэсурсаў з вытворчасьцю веданьня, ізноў жа): гэта на ўзроўні «пабытовай сьвядомасьці» зразумела. Але не тэлевізар vs. Інтэрнэт стварае «адрозьненьне ў паводзінах»: доступ да іх – толькі частка больш агульнай сытуацыі, у якую зьмешчаныя актары і ў якой іх інтарэсы могуць быць розныя. Галасаваньне паказвае рознасьць інтарэсаў, а ня «хто болей чытаў». У гэтым сутнасьць партыйнай сыстэмы ў палітыцы (дзе яна ёсьць): партыі выказваюць інтарэсы, а ня «тлумяць галаву» піярам (хаця, канечне, тлумяць); у гэтым сэнс дэмакратыі ў прынцыпе (сутыкненьне інтарэсаў). Бо калі іначай – у прыгнечаных «ілжывая сьвядомасьць», і іх трэба абудзіць – гэта такі клясычны марксізм, да якога больш позьнія тэорыі сацыяльных рухаў маюць мноства прэтэнзіяў.

Калі казаць канкрэтна пра поле, з тэксту вынікае, што пол – гэта «сутнасьць» (розныя – да пэўнай ступені – характарыстыкі) мужчынаў і жанчын (то бок падыход, прыняты да ўзьнікненьня гендэрных дасьледаваньняў). А гэта ня сутнасьць – гэта структура грамадзтва (якая «па-за намі» альбо над намі), якая расстаўляе людзей па розных пазыцыях (дае прынцып, паводле якога трэба шыхтавацца), і зь іх мы ўжо ўдзельнічаем у палітычным працэсе, маючы розныя інтарэсы і рэсурсы. Мы не сядзім і спэцыяльна пра гэта ня думаем: мы гэта «па-рознаму» ведаем.

Акрамя таго, тэкст ёсьць проста клясычным прыкладам інтарэсу інтэлектуалаў: інтэлектуалам трэба давесьці, што яны – якія больш за ўсіх чыталі – «лепш ведаюць», таму што пры рынку ім больш няма чаго прадаваць, акрамя гэтага міту («манаполіі на веду»). Гэта з тэорыі «новае клясы», але не ў джыласаўскім сэнсе (ён пісаў пра камуністычную бюракратыю), а ў сэнсе інтэлектуалаў як новае клясы (пра гэта працаў багата). І сьмешна глядзець, як у выніку гаворка вядзецца пра зьмену палітычнай улады, а нейкая група (якая гэтай зьменай непакоіцца) абвяшчае, што ў яе няма інтарэсаў. Якім чынам можна гэтую групу вывесьці з сацыяльнай сытуацыі – незразумела. На падставе цьвёрдай перакананасьці ўва ўласнай шчырасьці? А макрасацыялёгіі ўсё адно, што акурат мы (кожны з нас) думаем, калі масава робім адно і тое ж.

На мае аргумэнты не было адказаў з аргумэнтамі (паводле пэўных рэплік, не было зразумета нават тое, што я ўказваю на канкрэтныя праблемы тэксту): было абмеркаваньне мяне (памятаеце, як гаспадыня Ваньку Жукаву «давай селядцовай мордай у рыла тыцкаць»?). Магчыма, незразумелыя мае падставы – альбо крытэры – нарматыўнасьці і навуковасьці тэксту.

І апошняе. Я даўно не заходзіла на гэты сайт і цяпер адразу прачытала мноства дыскусіяў. Мадэратару даводзіцца ў кровапралітнай барацьбе адстойваць неабходнасьць правілаў, пры гэтым яго абвінавачваюць у здушэньні свабоды. «Победоносцев над Россией простер совиные крыла», так бы мовіць. Аднак Англія (напрыклад) – «свабодная краіна», але калі там камусьці зажадаецца мачыцца на вуліцы, яму гэтага не дазволяць. Свабоды не бывае без закону, пакуль чалавек недасканалы. Мадэратар спрабуе стварыць Гайд-парк, хтосьці – зону, дзе гаспадараць уркі.

Аляксандар Адамянц – галоўны рэдактар сайту «інтэлектуальнай супольнасьці Беларусі», выпускнік філязофскага факультэту ЭГУ. У ягоныя навуковыя інтарэсы ўваходзіць фэнамэналёгія, палітычная філязофія. Нарадзіўся ў 1973 г. у Армэніі, з 1988 г. жыве ў Беларусі.

Аляксей Бабайцаў – мэтадоляг. Нар. у 1973 у Менску. У 1995 скончыў мэхмат БДУ, у 1998 – асьпірантуру БДУ з спэцыяльнасьці «матэматычная кібэрнэтыка». Выкладаў у БДУ. У 1997–2002 працаваў у сацыялягічнай лябараторыі «НОВАК». Галоўны кансультант кампаніі «Интелл-Консалт». У сфэру яго навуковых інтарэсаў уваходзіць мэтадалёгія, культурная палітыка, гуманітарная адукацыя, інтэлектуальная экалёгія.

Ігар Бабкоў – філёзаф, супрацоўнік Інстытуту філязофіі НАН Беларусі. Апошняя публікацыя ў «ARCHE» – досьлед «Генэалёгія беларускай ідэі».

Павал Баркоўскі – філёзаф, выкладчык Беларускага калегіюму.

Тацяна Вадалаская – сацыёляг, супрацоўніца Інстытуту сацыялёгіі НАН Беларусі.

Алена Гапава – дырэктарка Цэнтру гендэрных дасьледаваньняў Эўрапейскага гуманітарнага ўнівэрсытэту.

Мікола Кацук – сацыёляг, супрацоўнік Інстытуту сацыялёгіі НАН Беларусі.

Ігар Чарняеў – выпускнік магістарскай праграмы Цэнтру гендэрных дасьледаваньняў ЭГУ (тэма дысэртацыі: «Слабы пол і сілавыя структуры: жанчыны ў крымінальнай міліцыі Беларусі», кіраўнік – Алена Гапава).

Вольга Шпарага – гл. тэкст-урэзку пад тэкстам «Ад супольнасьці беларускай мовы да супольнасьцяў беларускамоўнага ўзаемадзеяньня».

* Паведамленьні, пазначаныя *, былі ў арыгінале напісаныя па-беларуску.