Выданьні, якія абмяркоўваюцца ў артыкуле:

Французскі мысляр Эрнэст Рэнан сказаў у 1882 г. (у той самы год, калі нарадзіліся сёлетнія юбіляры Купала і Колас), што нацыя — гэта «штодзённы рэферэндум». З тае пары гэтае меркаванне сталася труізмам сярод этнолагаў; маецца на ўвазе, што вызначэнне і міжчалавечыя межы любой нацыі — вынік штодзённай спрэчкі паміж тысячамі і мільёнамі індывідуальных воляў. Адзін з прыкладаў такой спрэчкі дэманструюць В. Булгакаў і А. Казакевіч у дыскусіі, якую ініцыявала кніга першага. Сярод шматлікіх рэцэнзій на згаданую кнігу В. Булгакава (Г. Семянчук, А. Пяткевіч, С. Нікалюк і інш.) менавіта водгук А. Казакевіча («Яшчэ адна гісторыя пра беларускі нацыяналізм») звяртае на сябе ўвагу пільным назіраннем за супярэчнасцямі думкі аўтара і рацыянальна выбудаванымі контраргументамі. Ёсць ужо і контрадказ В. Булгакава менавіта А. Казакевічу пад назвай «Злыя дэманы беларускай гісторыі», што яшчэ раз падкрэслівае важнасць дыскусіі менавіта паміж гэтымі двума аўтарамі, якая дэманструе амаль увесь спектр меркаванняў сучаснай грамадскай думкі РБ пра сэнс папярэдняй гісторыі краіны, пра шляхі і будучыню яе ідэнтычнасці. Задача аўтара гэтых радкоў — не столькі вызначыць рацыю або нярацыю аднаго з удзельнікаў, колькі дапоўніць сам вышэйзгаданы спектр.

Вельмі спрошчана сутнасць дыскусіі можа быць прадстаўленая наступным чынам: В. Булгакаў паслядоўна адмаўляе ўдзел літвінаў у «нацыягенэзе беларусаў», прадстаўляючы беларускі нацыянальны праект як чыста русінскі, заходнярускі, па сутнасці — бізантыйскі. Прытым застаецца трывалае ўражанне, што аўтар і сам паслядоўна стаіць менавіта на антылацінскіх пазіцыях (калі толькі ён не трымае ў запасе хітры ход — аб’явіць заяўленую ў кнізе пазіцыю інтэлектуальнай правакацыяй, свядома разлічанай на выяўленне нераскрытага дагэтуль патэнцыялу яе крытыкаў). А. Казакевіч, А. Пяткевіч і некаторыя іншыя апаненты Булгакава крытыкуюць аўтара за такі падыход, «уступаючыся» за гонар літвінаў. Без прэтэнзій на вычарпальнасць паспрабуем разабрацца, у чым моц і слабасць як адной, так і другой пазіцыі.

Абараняючы польскамоўных літвінаў ад крытыкі Булгакава, А. Казакевіч сцвярджае:

Калі б не культурная праца па апазнаванні, зборы інфармацыі і міфалагізацыі беларускай народнай культуры, праведзеная польскамоўнымі інтэлектуаламі 1-й пал. ХІХ ст. … нацыягенез беларусаў быў бы іншым, а магчыма, ніколі б не выйшаў на ўзровень палітычнае рэпрэзентацыі.

Такім чынам, заслуга літвінаў перад беларускім народам зводзіцца да збору і міфалагізацыі «народнай культуры» (чытай — культуры прыгоннага, а пазней — калгаснага сялянства). Тая «ахвярна-высакародная» роля, якую А. Казакевіч адводзіць літвінам (сабраць, апрацаваць, легітымізаваць беларускі фальклор — і памерці самім, учыніць высакароднае групавое самазабойства як этнаканфесійнай супольнасці або своеасаблівай карпарацыі — «каб жыла Беларусь!») даўно абыгрываецца ў адраджэнскім асяродку. Рэальнае ці прыдуманае захапленне беларускім фальклорам (А. Міцкевіч, Э. Плятэр і г. д.) — здаецца, адзіны магчымы пароль допуску ў прывілеяваны «клуб высакародных духоўных продкаў беларусаў». Імпліцытна зразумела, што заняткі юрыспрудэнцыяй або ўдзел у прамысловай і аграрнай рэвалюцыі ў Паўночна-заходнім краі ХІХ ст. (хай сабе і досыць аднабаковай і непаслядоўнай) такога допуску не забяспечваюць. Дарэчы, з ласкавай згоды «ARCHE» аўтар гэтых радкоў плануе ў адным з наступных нумароў артыкул, які звяртае ўвагу на ролю юрыстаў ХІХ ст., нашчадкаў адвакацкай карпарацыі Рэчы Паспалітай — «палестры» — у паўстанні таго, што пазней стала называцца «беларускім нацыянальным дыскурсам».

Крытыкуючы меркаванне Булгакава, што «рэжым Лукашэнкі выкарыстоўвае метады [па вынішчэнні гістарычнае памяці], з поспехам апрабаваныя літоўскімі феадаламі» (с. 299), А. Казакевіч іранічна заўважае: «Метады літоўскіх феадалаў, трэба заўважыць, прывялі ў тым ліку і да таго, што літоўскія феадалы забылі ўласную гісторыю і культуру раней за рускіх». Але гэта абсалютна не адпавядае рэаліям XVI ст. Менавіта ў той час «палітычны народ Літвы» (г. зн. прывілеяваная каталіцкая шляхта пераважна балцкага этнічнага паходжання) канчаткова выйграла ў «палітычнага народу Русі» (праваслаўнай рускай шляхты) прынцыповую спрэчку за першынство ў ВКЛ, трывала замацаваўшы сваю перамогу паглынаннем «палітычнага народу Русі» — але ніяк не абсалютнай большасці русінаў, зведзеных да становішча бяспраўнай большасці. Наколькі трывалай аказалася такая перамога, меркаваць чытачу. Гэта не В. Булгакаў, «разглядаючы (фрагментарна) асобныя эпізоды гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, у лепшых традыцыях русафільскае гістарыяграфіі, прадстаўляе яго сапраўднаю «турмою» беларускага народу», як здаецца А. Казакевічу. Менавіта такім паўстае ВКЛ са старонак рэальных дакументаў свайго часу, а не іх рамантычных інтэрпрэтацый беларускімі нацыяналістамі ХХ ст. у дачыненні да русінаў. Зрэшты, агляду гісторыі змагання «палітычных народаў Літвы і Русі» за гегемонію ў ВКЛ аўтар дадзенага водгуку плануе, з ласкавай згоды «ARCHE», прысвяціць асобны артыкул.

Казаць пра «забыццё літоўскімі феадаламі ўласнай гісторыі і культуры» (А. Казакевіч) ніяк не выпадае: менавіта іх версія гісторыі ВКЛ сцвердзілася ў г. зв. «беларуска-літоўскіх летапісах» дзякуючы абачлівасці канцлера А. Гаштаўта, і нават адносна прымірэнчая, у дачыненні да зацяжнога літоўска-рускага культурнага канфлікту, пазіцыя польскіх імігрантаў у ВКЛ (напрыклад, М. Стрыйкоўскага) і ўсяго істэблішмента Рэчы Паспалітай, аб’ектыўна была больш прыязнай «палітычнаму народу Літвы» — таму самаму, чыіх непасрэдных нашчадкаў у XIX ст. мы і называем літвінамі. (Па-беларуску, бо ў польскай мове, найбольш натуральнай для тых самых літвінаў, любая гульня са словамі «літвін»-«літовец»-«летувіс» не мае сэнсу — усе гэтыя адценні, рэальныя ці штучна сканструяваныя, ахопліваюцца адным і тым самым словам litwin.) Для польскамоўнага гэтае слова мае два значэнні: жыхар гістарычнага ВКЛ (таксама, у стэрэатыпным успрыманні, польскамоўны) або сучасны літовец. Тут перад намі паўстае «бакавая» лінія гісторыі літвінаў — «бакавая», ізноў жа, толькі з пункту гледжання сучаснай РБ, бо для саміх літвінаў яна была самым істотным момантам іх гісторыі: канфлікт польскамоўных літвінаў, праз усё ХІХ ст. лаяльных рамантычнай версіі гісторыі ВКЛ паводле Нарбута, з уласна літоўскім нацыянальным рухам («жмудзінскім», як яны яго пагардліва называлі — не забудземся, што гэтае некарэктнае, для нашага часу, азначэнне літоўцаў-балтаў прыдумалі таксама польскамоўныя літвіны XIX ст.!). Канфлікт, апафеозам якога стаў славуты «бунт» 1-й літоўска-беларускай дывізіі Люцыяна Жалігоўскага і стварэнне буфернай дзяржавы «Сярэдняя Літва» са сталіцай у Вільні, якая праіснавала амаль 2 гады (1920—1922) і была, па сутнасці, сапраўднай дзяржавай польскамоўных літвінаў! Зрэшты, многія з іх валодалі і беларускай мовай як роднай, не выключаючы і самога Жалігоўскага, ды што там! — здаецца, і самога Начальніка Польскай дзяржавы, фактычнага ініцыятара «Сярэдняй Літвы», Юзафа Пілсудскага. Прытым «Сярэдняя Літва» была дзяржавай нашмат больш рэальнай ува ўсіх сваіх атрыбутах, чым БНР. Калі А. Казакевіч і А. Пяткевіч спяшаюцца абвесціць літвінаў аднымі з продкаў беларусаў — ці залічаюць яны «Сярэднюю Літву» ў палітычныя продкі РБ, разам з БНР і БССР (а як лічаць некаторыя, разам з «Генеральнай акругай Беларутэнія»)? Канфлікт з Літвой этнічнай, балцкай, змаганне за Вільню і Віленскі край — прайгралі менавіта гэтыя, рэальныя польскамоўныя літвіны ХІХ—ХХ ст., а не міфічныя «літвіны-беларусы» Урбана-Ермаловіча-Чаропкі, у існаванне якіх сёння не верыць ніводзін сур’ёзны гісторык. Прайгралі ледзь не праз «апаратную недасканаласць» польскай мовы ў гэтым пытанні, у якой паняцці «літвін» і «літовец» не аддзяляюцца. Наколькі А. Казакевіч і А. Пяткевіч, а таксама многія іншыя беларускія патрыёты ХХІ ст., выхаваныя на Караткевічу і Ермаловічу, згодныя лічыць «сваімі» іншых літвінаў ХІХ—ХХ ст.? Напрыклад, не такіх ужо далёкіх ад нас па часе Баляслава Ялавецкага, Эдварда Вайніловіча, Марыяна Здзяхоўскага, Юзафа Мацкевіча, Чэслава Мілаша, Канстанцыю Скірмунт і дзясяткі іншых імёнаў? Няўжо і ўсе яны — таксама беларусы? Ды што там, а Адам Міцкевіч? Калі ён «таксама беларус», дык чаму амаль нікога з рэальных беларусаў ХХІ ст., нашчадкаў «паноў сахі і касы», арганічна не цягне наведаць Завоссе і ездзяць туды амаль выключна польскія турысты? Абсалютна нацягнутым выглядае сцвярджэнне салідарнага з А. Казакевічам А. Пяткевіча, быццам «ліцьвінскі, па сутнасьці, беларускі патрыятызм выявіў сябе ў шырокім культурна-асветніцкім руху»¹. Ці не паспяшаліся шаноўныя апаненты В. Булгакава са сваімі дэкларацыямі, ці добра падумалі пра тую адказнасць, якая з іх аўтаматычна вынікае? Хто з іх гатовы ўзяць бок Мар’яна Здзяхоўскага ў дыскусіі з Уладзімірам Самойлам 1920-х гг.? Хто рагатаў над палітычнай сатырай і побытавымі жартамі «Wileńskiej powieści kryminalnej»? Хто дома гатуе паводле рэцэптаў Вінцэнтыны Завадскай, а сад уладкоўвае паводле рэкамендацый Струмілы? Трымае ў кніжнай шафе альбом графікі С. Богуш-Сестранцэвіча або А. Бартэльса? І дзе ўвогуле можна набыць на рынку нешта з тых кніг і тых рэчаў, якія яны апісваюць? А можа, рэверансы ў бок літвінаў, заснаваныя на дрэнным веданні рэальнай літвінскай традыцыі, — безадказная бравада? У В. Булгакава, прынамсі, яе значна цяжэй западозрыць. Для яго, як і для большасці дзеячоў беларускага нацыянальнага руху, польскамоўныя літвіны — адназначна чужыя, «каланізатары» і «фальсіфікатары», і дарма А. Казакевіч іранізуе над такім падыходам, адмаўляючы яму ў аргументаванасці і гістарычнай пераемнасці. Насамрэч, пазіцыя В. Булгакава — узноўленая на новым вітку гісторыі аўтэнтычная пазіцыя «палітычнага народу Русі» XV—XVII ст. Зрэшты, паправім і В. Булгакава. «Рэжым Лукашэнкі» зусім не «вынішчае гістарычную памяць» рэальных русінаў (асабліва русінаў Падняпроўя), а наадварот, аднаўляе традыцыі іх гістарычнай памяці, адпрэчваючы «кампрамісную» (як высветлілася — не адрасаваную нікому і не падмацаваную жыццяздольнымі культурнымі рэаліямі) версію беларускіх нацыяналістаў ХХ ст.

В. Булгакаў абсалютна карэктна заўважае, што рускі народ у РП не быў афіцыйна прызнаны нацыяй, што выклікала ўнутранае напружанне і ў выніку гвалтоўны падзел дзяржавы, а гэта ўказвае на добрае знаёмства з праблематыкай канкурэнцыі палітычных народаў літвінаў і русінаў і адпаведны скепсіс (абсалютна аргументаваны) да канцэпцыі «Беларускай дзяржавы ВКЛ». (Хоць варта было б удакладніць, што да Люблінскай уніі існаванне палітычнага народу русінаў у ВКЛ прызнавалася, што яскрава бачым у вядомых прывілеях 1432, 1434 і 1563 гг.) Іншы важны прыклад: ён небеспадстаўна абвінавачвае польскамоўных інтэлектуалаў ХІХ ст. (у прыватнасці, Я. Баршчэўскага) у тым, што яны абсалютна ігнаравалі русінскую (асабліва далітоўскую) культурную спадчыну земляў былога ВКЛ:

да канструяваньня асноўных культурных ікон, на якіх цяпер уласна і трымаецца ўяўленьне пра прэстыж беларускай нацыі — Францішка Скарыны, Усяслава Чарадзея, Рагвалода і Рагнеды г. д. — польскамоўная паэзія (як, зрэшты, і гістарыяграфія) 1-й пал. ХІХ ст. ня мае дачыненьня.

Хацелася б, зрэшты, удакладніць, што сама меней У. Сыракомля заўжды аддаваў належнае далітоўскаму перыяду гісторыі краю, а пасля паўстання 1863 г. доля такіх сярод польскамоўных інтэлектуалаў прыкметна ўзрасла (А. Кіркор, А. Ельскі і многія іншыя), хоць і не стала дамінантнай. Таксама трэба ўлічваць, што нават чыста генеалагічна многія польскамоўныя роды былі пераважна літоўскімі або выхадцамі з Кароны і, калі да таго ж яны жылі на землях гістарычнай Літвы, іх раптоўны інтарэс да рускага мінулага быў бы кепска матываваны. Можна ў пэўнай ступені пагадзіцца з Казакевічам, што рыгарыстычная пазіцыя В. Булгакава, які рэтраспектыўна патрабуе ад кожнага, хто калі-кольвечы выказваўся наконт будучай Беларусі, у адпаведнасці з сённяшнім нацыянальным канонам, чымсьці нагадвае загадзя невыканальныя «царскія» задачы з казак:

Цікава, што павінен быў напісаць пра Беларусь выхаваны ў культурных і сацыяльных умовах ХІХ стагоддзя чалавек, каб не быць [паводле В. Булгакава — А. Б.] расістам, параноікам, альбо каланізатарам. Кажа пра тое, што беларусы мелі велічнае палітычнае мінулае — значыць параноік (с. 179), калі звяртаецца да гісторыі ВКЛ — прымітыўны міфолаг, калі скажа, што «зямля гэта бедная, і не мае права на самотнае развіццё», то становіцца расістам (с. 172).

Аднак у цэлым пазіцыя В. Булгакава падмацаваная аргументамі, у тым ліку з арсеналу сучасных прафесійных гісторыкаў. І. Марзалюк, бліскучы знаўца сярэднявечнай і навачаснай гісторыі Беларусі, асабліва рускага Падняпроўя, які прафесійна валодае ці не найбольш разнабаковымі спосабамі гістарычных даследаванняў з усіх беларускіх гісторыкаў і стала самастойна збірае новую першасную інфармацыю з самых разнастайных крыніц (архіўных, друкаваных, археалагічных), падкрэслівае, што Міцкевіч і іншыя літвіны свядома і паслядоўна аддзялялі сябе ад тых этнаграфічных беларусаў, чыім фальклорам цікавіліся і якім, у большай або меншай ступені, сімпатызавалі:

Cтарабеларуская культурная і моўная традыцыя, традыцыі ўсходнеславянскай «далітоўскай» княжацкай дзяржаўнасці беларускіх зямель пачынаюць успрымацца акаталічанай шляхтай як «чужыя», як гісторыя блізкага, але суседняга этнасу... Беларускія ліцвіны садзейнічалі культурнаму беларускаму накапленню... але былі перакананыя, што гэта гісторыя і культура не іх, а чужога народа².

Усялякія спекуляцыі пра «схаваную беларускасць» літвінаў Марзалюк рашуча адпрэчвае. Ягоны артыкул у расійскім часопісе «Ab Imperio», які нядаўна рэцэнзаваўся ў «ARCHE», называецца «Великое княжество Литовское в исторической памяти белорусов-русинов» i фактычна ставіць знак тоеснасці паміж паняццямі беларусы і русіны.

Адсюль, натуральным чынам, вынікае выснова пра не-легітымнасць літвінскай традыцыі ў сённяшняй РБ, яскрава беларускай (=русінскай) дзяржаве. Сіметрычна, і В. Булгакаў, і А. Казакевіч, пры ўсёй адрознасці іх пазіцый у дачыненні да літвінаў і літвінізму, з’яўляюцца тыповымі русінамі і, наколькі можна меркаваць, свядома ці падсвядома ўспрымаюць літвінскую традыцыю як чужую. Першы лічыць татальнае знішчэнне самой гэтай традыцыі цалкам заслужаным пакараннем каланізатараў, другі — высакароднай і свядомай ахвярай на алтар нацыягенэзу беларусаў, але права традыцыі на працяг самастойнага існавання не прызнае ніводны. І той, і другі — праслаўляюць і легітымізуюць «смерць літвінаў», на карысць беларусаў, вымушаную або «добраахвотную», не пытаючыся згоды апошніх і не сумняваючыся ў неабходнасці, пажаданасці і карысці такой смерці. Балазе не бачна, хто з жывых мог бы выступіць ад імя літвінаў з пярэчаннямі. Прытым гутарка не толькі пра нашчадкаў шляхты, палітычна прывілеяванага класа, татальна знішчанага або выгнанага падчас усім вядомых падзей 1917—1944 гг. Маўчаць і нашчадкі больш шырокіх пластоў насельніцтва. Пішучы пра пераемнасць паміж тэрмінамі русін і беларус (або ўкраінец), В. Булгакаў адзначае:

У першыя дзесяцігоддзі ХІХ ст. інтэлектуалы працягвалі апазнаваць як адзіны рускі народ... цяперашніх беларусаў і ўкраінцаў, ужываючы тэрміны «русіны» і «руская мова».

Заслуга расійскай імперскай навукі, як справядліва адзначае В. Булгакаў, у тым, што яна здолела выпрацаваць крытэры адрознення ўласна беларусаў і тую тэрміналогію, у якой яны апазнаюцца. Адзінае, чаго не заўважае або пра што ўмоўчвае В. Булгакаў, — гэта пра залічэнне да апазнаных у новых тэрмінах беларусаў таксама беларускамоўнага (у сучаснай тэрміналогіі) каталіцкага насельніцтва паўночнага захаду сучаснай Рэспублікі Беларусь, пераважна літоўскага паходжання. Да пэўнай пары ані яны самі, ані нават расійская імперская навука або ўвогуле хто і калі-кольвечы, ані беларусамі, ані русінамі іх не лічылі, як не называўся да канца ХІХ ст. Беларуссю і рэгіён іх рассялення. В. Булгакаў не раз згадвае гэты факт і ў кнізе, і ў контрадказе А. Казакевічу, але чамусьці разглядае яго як своеасаблівы кур’ёз, з цягам часу выпраўлены гісторыяй (гэтаксама як і С. Токць, на якога ў сувязі з гэтым В. Булгакаў спасылаецца³). Факт выяўлення ў гэтага насельніцтва «схаванай беларускасці» — расійскай імперскай, а пазней беларускай адраджэнскай навукай, ніякім чынам у В. Булгакава не патлумачаны, і наўрад ці гэта будзе можна зрабіць з мадэрнісцкіх, а не з прымардыялісцкіх, пазіцый. Пажадана, каб у наступных выданнях кнігі В. Булгакава гэта было зроблена, прытым не з заблытаных метадалагічных пазіцый.

Зрэшты, смерць Славянскай Літвы хоць і не пакінула відавочных нашчадкаў, але пакінула тэстамент — дакументальна засведчаную волю яе колішніх герояў. Нават пра Багушэвіча мы не маем надзейных сведчанняў, што ён лічыў сябе беларусам. Прамова ад імя Мацея Бурачка — гэта прамова ад імя літаратурнага персанажа, якога нельга аўтаматычна атаясамліваць з аўтарам, гэтаксама як нельга атаясамліваць Дуніна-Марцінкевіча з персанажам «Ідыліі» Навумам Прыгаворкам. Заснавальнік новабеларускай літаратурнай традыцыі назваў «Dudarz Białoruski» свой зборнік 1857 г., але ніколі, наколькі вядома, не называў беларусам сябе самога. Ступень самаідэнтыфікацыі Багушэвіча з адрасатамі ягонай праграмнай заявы назаўжды застанецца нам невядомай, пакідаючы прастору для фантазіі чарговага інтэрпрэтатара. Шматгадовы фундатар беларускага руху Эдвард Вайніловіч усё жыццё адмаўляўся назваць сябе беларусам (такія прапановы, а хутчэй — абвінавачванні, у ягоны адрас гучалі часта), што яскрава засведчана ягонымі мемуарамі. Таму называць беларусамі яго, Каліноўскага або Дуніна-Марцінкевіча (а таксама дзясяткі іншых імёнаў), асабліва пасля халоднага душу, вылітага на галовы рамантыкаў В. Булгакавым, І. Марзалюком, А. Латышонкам, а таксама многімі праўрадавымі гісторыкамі і публіцыстамі, па сутнасці, значыць падрабіць іх тэстамэнты. У традыцыі лацінскай цывілізацыі, да якой з моманту Крэўскай уніі 1385 г. належалі літвіны, гэта лічыцца вялікім злачынствам. Гэтая традыцыя мае рэлігійныя, іррацыянальныя карані і сягае вельмі далёка, у старазапаветныя часы: пры Зыходзе з Егіпту яўрэі забралі з сабой рэшткі Іосіфа, які памёр за 400 гадоў да таго — менавіта таму, што такой была ягоная апошняя воля. Што ж датычыць Скірмунта і жменькі іншых літвінаў, якія ў канцы ХІХ — пачатку ХХ стст. пагадзіліся прыняць імя беларусаў (Скірмунт гэтае сваё рашэнне пазней зрэвізаваў), дык гэта было з іх боку жэстам добрай волі, які не быў прыняты і ацэнены процілеглым бокам. (Магчыма, А. Казакевіч складае індывідуальнае выключэнне.) Усе, амаль што, уласна літвінскія каштоўнасці, як матэрыяльныя, так і духоўныя, былі ў ХХ ст. адкінутыя, абылганыя і большай часткай знішчаныя — і сёння інтэнсіўна працягваюць знішчацца. Найбольш сімвалічна гэта выражаецца ў цяперашнім мэтанакіраваным і, бадай што, рытуальным руйнаванні старой Горадні. Іронія лёсу: у 1183 г. знішчэнне наднямонскага Горадзена літоўцамі адзначыла іх выхад з-пад полацкага пратэктарату і пачатак самастойнай палітычнай кар’еры; сёння гісторыя ў дачыненні да літвінаў паўтараецца з дакладнасцю да наадварот.

Насамрэч, Багушэвіч, калі і быў «бацькам» сучаснага беларускага нацыяналізму, як лічыць В. Булгакаў, сам не быў беларускім нацыяналістам. Гэтая роля выпала на долю пакалення 1902 г., пакалення Грамады, якое абрала грамадскі ідэал, пазбаўлены падзелу працы, класаў, грошай, гандлю, рамёстваў, гарадоў, грамадзянаў і іх асацыяцый, прыватнай уласнасці і аўтаноміі асобы. Праграмныя дакументы сучаснага беларускага нацыяналізму — гэта не «Дудка беларуская» і «Смык беларускі» Багушэвіча. Гэта «Прысяга над крывавымі разорамі» Цёткі і асабліва цыкл раманаў Караткевіча пра Шчырага Мужыцкага Караля Стаха.

А. Казакевіч выглядае абсалютна карэктным, калі спрабуе дазнацца ў В. Булгакава пра сутнасць разыходжанняў апошняга з ідэолагамі Адміністрацыі ў трактоўцы гэтай бесперапыннай беларускай культурнай традыцыі, якія застаюцца незразумелымі і для любога іншага ўважлівага і крытычнага чытача «Гісторыі беларускага нацыяналізму». Прынамсі, традыцыі змагання за вызваленне ад польска-каталіцкага каланіяльнага гнёту, да якіх увесь час апелюе В. Булгакаў, надзвычай для згаданай Адміністрацыі блізкія. Дастаткова прыгадаць галоўнае нацыянальнае свята Беларусі, Дзень Незалежнасці, які адзначае вызваленне беларусаў не толькі і не столькі ад нямецкіх фашыстаў, колькі менавіта ад літвінаў, або ад іх нашчадкаў, для якіх 1944 г. стаў канчатковай катастрофай, падвёўшы рысу пад ланцужком нацыянальных трагедый: 1795—1812—1831—1864. Калі дадаць сюды планы абвесціць нацыянальным святам яшчэ і 17.09.1939 г., дык блізкасць зыходных пазіцый В. Булгакава і афіцыйнай урадавай, прынамсі, на агульнай «антылацінскай» платформе, робіцца яшчэ больш відавочнай. Адказ В. Булгакава А. Казакевічу, вытрыманы ў даволі зласлівым тоне, гэтага пытання ягонага апанента не здымае, бо па сутнасці нічога на яго не адказвае. Стварэнне масавага грамадскага руху «Белая Русь», якое прыпала менавіта на час разгледжанай дыскусіі, толькі ўзмацняе гэтае пытанне. Таму ў гэтым пытанні мы далучаемся да Казакевіча і паспрабуем даць яго пытанню да В. Булгакава сваю фармулёўку: якая палітычная або сацыяльная група сёння найбольш паслядоўна ўвасабляе тыя ідэалы беларускага нацыяналізму, якія ў іх гістарычнай пераемнасці сфармуляваў В. Булгакаў? Чым патэнцыйна з’яўляецца «Белая Русь» — палітычнай партыяй, або палітычным народам РБ, сутнасна падобным да палітычнага народу ВКЛ?

Дзеля справядлівасці, варта адзначыць, што віна за выміранне літвінаў ляжыць не толькі на беларуска-рускім баку. Не ў меншай ступені вінаваты ў ім польскі культурны шавінізм, які зазвычай быў настолькі прымітыўным, што бяздарна прайграваў тыя шанцы на экспансію польскамоўнай і «палонацэнтрычнай» культуры на Усходзе, або, прынамсі, на абарону яе ад асіміляцыі, якія і дагэтуль існуюць. Адзін з найбольш бяздарных і шкодных стэрэатыпаў — упартае захаванне этноніма «паляк», якое на прасторах былога СССР дазваляе хутка і эфектыўна мабілізоўваць, супраць яго носьбітаў, усіх праціўнікаў лацінскай цывілізацыі і Рэчы Паспалітай. Адзначым для параўнання, што франкамоўныя квебекцы («кебекуа»), акадыйцы і «каджуны» Паўночнай Амерыкі, або галандскамоўныя фламандцы ды афрыканеры вельмі рана зразумелі ў досыць падобных варунках, што ім не варта называць сябе французамі ды галандцамі, адпаведна, і змагацца на аднаўленне палітычнай улады былой метраполіі. Што дазволіла ім, у выніку, сфармуляваць больш ці менш паспяховыя ўласныя нацыянальныя праекты. Як склалася б гісторыя нашай часткі Еўропы, калі б некалі польскамоўныя і прастамоўныя Віленшчыны настаялі на назве літвіны? Пачынаючы ад крытычнага моманту на пачатку 1920-х гг.? Зрэшты, і ў 1990-х гг., і нават цяпер? Магчыма, справа ўсё ж не ў чыста тэхнічнай недасканаласці польскай мовы, якая не бачыць адрозненняў паміж «літвінамі» і «літоўцамі», а ў той падсвядомай ментальнай устаноўцы, якая дыктуе мове менавіта такую недасканаласць. Відаць, стала перашкаджае ілюзія блізкасці Польшчы. Але сумежнасць на мацерыку часам азначае большую аддаленасць, чым многія тысячы марскіх міляў. Прымітыўная «геаметрычная» геаграфія ў нашым выпадку не працуе, таму што не ўлічвае закону прыцягення Ньютана. Сёння, як і стагоддзе таму, каласальная маса ўсходняга Еўразійскага суседа выказвае моц прыцягнення нават у краінах значна больш аддаленых за Польшчу. Змагаючыся з літвінамі, літоўцамі ды ўкраінцамі, палякі (і «палякі») на працягу стагоддзяў пра гэта забываліся. Варшава апошнія 200 гадоў была для нас настолькі блізкай, каб рэгулярна засылаць сваіх авантурных эмісараў з чарговымі «агульнаеўрапейскімі» праектамі, але прытым не настолькі блізкай, каб разумець рэальныя патрэбы мясцовых супольнасцяў, не кажучы ўжо пра дастатковае забеспячэнне сваіх шавіністычных утопій матэрыяльнымі рэсурсамі.

* * *

Галоўны папрок А. Казакевіча да В. Булгакава заключаецца ў наўмысным імкненні «скараціць» беларускую гісторыю. Але што ж зробіш, і гісторыя афрыканераў ды квебекцаў не старэйшая за беларускую, хоць і сувязі з гісторыяй папярэднікаў гэтых супольнасцяў, іх метраполій, адмаўляць немагчыма. І ці ж не пацвярджаецца тэзіс В. Булгакава аб запозненым фармаванні беларускага нацыянальнага праекта самім нашым жыццём? У параўнанні з украінцамі і літоўцамі фармаванне беларускай «нацыянальнай» ідэалогіі пачалося занадта позна, калі ўжо поўнай хадой адбывалася прамысловая рэвалюцыя і распаўсюджвалася масавая стандартная дзяржаўная адукацыя Расійскай імперыі (пазней — СССР). Таксама, у параўнанні з украінцамі і літоўцамі, гэтая ідэалогія дэкларавала найбольш поўны разрыў з былой пануючай элітай, абвешчанай «каланізатарамі» (і зусім не В. Булгакаў першым так негатыўна выказваецца на іх адрас). У выніку «нацыянальная культура» не змагла выпрацаваць механізмаў самазабеспячэння і самаўзнаўлення, цалкам залежачы ад волі і фантазіі кожных чарговых каланізатараў (рэальных). На інтуітыўным узроўні, пры наяўнай спажывецкай альтэрнатыве сярэдні беларус ніколі не зробіць выбару (асабліва — плацежаздольны) на карысць тых няхітрых прадметаў сялянскай матэрыяльнай культуры, або традыцыйных земляробчых рытуалаў, або шматпавярховых рэфлексій на нацыянальныя тэмы (біяграфіі пакутнікаў-змагароў; настальгічныя вершы з нагоды страты нацыянальнай ідэнтычнасці, асабліва мовы; бясконцае псеўдапазітывісцкае даследаванне дробных дэталяў этнаграфічных рэалій 1880-х гг.і г. д.), з якіх гэтая культура складаецца. У параўнанні не тое што з украінцамі і літоўцамі, але нават і з палякамі, тымі самымі жахлівымі каланізатарамі, якія, паводле нацыяналістычнай тэорыі, Традыцыйную культуру паслядоўна знішчалі, але ў каго свая інфраструктура той самай культуры (сутнасна аналагічнай, толькі лепшай якасці) значна лепш захавалася і пры тым карыстаецца інтуітыўнай ухвалай масавай свядомасці, забяспечваючы плацежаздольны попыт на духоўныя і матэрыяльныя прадукты «людовай» культуры. Якая ў беларусаў можа існаваць толькі як дэкаратыўны элемент культуры савецкай, цалкам залежачы ад дзяржаўных датацый і абслугоўваючы толькі дзяржаўныя патрэбы ў рытуалах легітымізацыі (але не ўнутраныя, інтымныя запыты прыватных асобаў).

Таму ў параўнанні з украінцамі і літоўцамі многія беларускія нацыяналісты ўжо даўно звярнуліся да практыкі выбарачнай рэцэпцыі каштоўнасцяў тых самых ненавісных «каланізатараў». Так, ужо М. Багдановіч легітымізаваў Слуцкі пас (але, парадаксальна, не іншыя элементы кунтушовага строю) у якасці адной з падставовых беларускіх каштоўнасцяў. (У выніку масавая свядомасць дагэтуль лічыць Слуцкі пас, прынцыпова пазбаўлены кунтуша і карабэлі, адным з відаў Ручніка-на-Покуці.) М. Машара ў паваенны час дамогся прызнання К. Каліноўскага «беларускім нацыянальным героем» і г. д. Гэты працэс даволі інтэнсіўна, але абсалютна алагічна і непаслядоўна працягваецца і ў наш час, што відавочна і пры разглядзе дыскусіі В. Булгакава і А. Казакевіча — пры тым што крытэрыі адбору і рэцэпцыі абсалютна незразумелыя і бессістэмныя. Што канкрэтна са спадчыны ВКЛ і Рэчы Паспалітай выклікае страх, нянавісць, або сорам і ў выніку — адчужэнне, у тых, хто такі адбор ажыццяўляе, яны звычайна не ў стане рацыянальна патлумачыць. В. Булгакаў дае дастаткова строгі крытэр беларускасці. Наколькі яго зразумеў аўтар дадзеных радкоў, усё, што ў памянёнай спадчыне не можа быць апазнана як русінскае, адпаведна не можа лічыцца і беларускім (і фактычна з’яўляецца незаконным на тэрыторыі РБ). Для таго, каб эфектыўнасць такога падыходу стала зразумелай нездагадліваму чытачу, яго трэба пратэставаць на такіх рэаліях як бел-чырвона-белы сцяг (вынайдзены рыма-каталіком і шляхцічам К. Дуж-Душэўскім у 1917 г. з яўнай алюзіяй на роднасць з колерамі польскага сцяга) ды герб Пагоня (пазычаны літоўцамі з ордэнскай геральдыкі пры Вітаўту і афіцыйна замацаваны ў сувязі з хрышчэннем Літвы ў каталіцтва). Аднак можна гіпатэтычна меркаваць, што для некаторых іншых сучасных беларусаў працэс такой рэцэпцыі будзе працягвацца і далей, і ягоная глыбіня патэнцыйна можа перасягнуць аналагічныя працэсы ва ўкраінцаў і літоўцаў.

Ідэя В. Булгакава пра невялікі рэальны ўзрост беларусаў як «уяўленай супольнасці» (паводле Б. Андэрсана) можа дапамагчы з самаакрэсленнем такому, напрыклад, мікраэтнасу, як падляшскія беларусы, развязаўшы ягоную творчую ініцыятыву. Да таго ж, у гэтай супольнасці абсалютна адсутнічаюць патэнцыйныя міжканфесійныя праблемы, і формула «беларус=праваслаўны рус» тут пануе задоўга да В. Булгакава. З’яўленне стандарту асобнай падляшскай мовы стварае яшчэ адну перадумову для самавызначэння; застаецца чакаць кваліфікаваных гісторыкаў, якія напішуць інтэгральную гісторыю мікраэтнасу, а яны ў Падляшшы таксама ёсць.

Што ж да самой РБ, дык наяўнасць афіцыйнай «людовай» (савецкай) культуры і псіхалагічная патрэба ў дыстанцыяванні ад яе менавіта тут можа выклікаць настолькі глыбокі і, патэнцыйна, масавы (наколькі можна так казаць пра меншасць насельніцтва) зварот да культурных каштоўнасцяў Рэчы Паспалітай, які немагчымы ані ў Літве, ані ва Украіне. І зусім неабавязкова гэтая альтэрнатыўная культура захавае назву «беларускай». Зрэшты, для яе носьбітаў было б фатальнай памылкай прэтэндаваць на права выражаць і прадстаўляць культурныя інтарэсы ўсіх, або нават адноснай большасці, жыхароў РБ, якія ў бліжэйшай гістарычнай перспектыве застануцца русінамі (у тэрміналогіі XVII cт. «беларусцамі»). Эпоха безадказных гульняў у фальсіфікаваныя ідэнтычнасці, у прысваенне сабе права рэпрэзентаваць іншых без іх згоды і без механізмаў зваротнай сувязі, якая пачалася ў сярэдзіне рамантычнага ХІХ ст., магчыма, падыходзіць да канца.