Старажытныя філёзафы-дыялектыкі выпрацавалі трохэтапную канцэпцыю разумаваньня. Разумаваньне пачынаецца ад апорыі - усьведамленьня і пастаноўкі праблемы. Затым наступае этап дыяпорыі - пробныя спосабы разьвязаньня гэтай праблемы, а заканчваецца разумаваньне эўпорыяй - зьяўленьнем кансэнсусу наконт аптымальнага вырашэньня пэўнай праблемы.

* * *

Калі я прасочваў сацыялягічна-мэтадалягічную дыскусію, запачаткаваную «Мітамі беларускай сацыялёгіі» Міколы Кацука, дык склалася ўражаньне, што «калектыўнае разумаваньне», якое мела месца на старонках «ARCHE», сайце «belintellectuals» і іншых інтэрнэт-форумах, таксама адбылося трохэтапна, толькі ў адваротным парадку. «Міты...» спадара Кацука мелі характар эўпорыі. Яго артыкул закончыўся эліптычным выразам: «Калі ўмець». Зыходзячы з кантэксту, прачытваю гэты выраз наступным чынам: існуюць аптымальныя спосабы вырашэньня шэрагу сацыялягічных праблемаў і існуе пэўнае мноства навукоўцаў, якія спасьціглі гэтыя спосабы. Палеміка паміж Дракахрустам і Кацуком у «ARCHE»¹, і дыскусія на сайце «belintellectuals», перадрукаваная ў «ARCHE»², мела ўжо характар дыяпорыі - зьявіліся рознагалосьсі вакол шэрагу «вырашаных» на папярэднім этапе справаў, а закончылася ўсё апорыяй, пастаўленай Аленай Гапавай у «Мітах пра міты беларускай сацыялёгіі»³ вуснамі Паўла Севярынца: «Калі адкажам на ўсе вясковыя пытаньні так, каб іх і глыбінка пачула...»

У тым, што грэцкі парадак разумаваньня ў гэтым выпадку явіўся ў «перавернутым» выглядзе, няма нічога благога. З пункту гледжаньня навуковага поступу гэта і добра, што інтэлектуальныя пошукі не заканчваюцца на эўпорыі. Эўпорыя - гэта насамрэч не разьвязка ўсіх праблемаў з пэўнага абсягу, а момант зьяўленьня шэрагу новых праблемаў альбо новых спосабаў артыкуляцыі і вырашэньня старых праблемаў. Старажытная трохэтапная канцэпцыя разумаваньня ў мадэрнізаванай Попэрам вэрсіі становіцца чатырохэтапнай:

P-1 → TS → EE → P-2,

дзе P-1 - пачатковая праблема, TS (trial solution) - пробнае разьвязаньне праблемы, EE (error elimination) - распазнаньне і выключэньне памылак, P-2 - новая праблема альбо «новая якасьць» старой праблемы. (Усе чатыры сымбалі варта інтэрпрэтаваць як мноствы: Р-1 - гэта зазвычай не адна праблема, а група праблемаў, пад TS зазвычай хаваецца некалькі пробных разьвязаньняў праблемаў Р-1, суадносна, павінна быць для кожнага вырашэньня ўласная працэдура выключэньня памылак, а кожная з гэтых працэдур адкрывае ў выніку новыя праблемы.)

Так сталася і ў выпадку згаданай дыскусіі. Працу «Міты...» Кацука можна аднесьці да TS. Яна была адказам на Р-1, пэўныя праблемы ў галіне сацыялёгіі ў беларускім навуковым полі. TS спарадзіла ў сваю чаргу крытыку і спробы элімінацыі магчымых памылак (адпаведнік ЕЕ), а ў выніку зьявілася група новых праблемаў Р-2, якія патрабуюць далейшых дасьледаваньняў.

Паўстае, аднак, пытаньне: як ацаніць кожны з гэтых этапаў? Бо пастаноўка праблемы Р-1 ня можа быць адвольная, пробныя разьвязаньні (TS) павінны адпавядаць пэўным стандартам, а працэдура элімінацыі памылак (ЕЕ) прадугледжвае існаваньне якогась крытэру, паводле якога будзем адрозьніваць памылку ад не-памылкі. Кажучы гэта, ужо бачу скептычную ўсьмешку некаторых адмыслоўцаў, каторыя, пачуўшы мною сказанае, заявяць: няма чагосьці такога, як крытэрыялёгія навуковага пазнаньня. Існуюць толькі ўладныя мэханізмы, якія функцыянуюць унутры сацыяльнай групы, якая завецца «навукоўцамі», і ад іх залежыць валідызацыя пэўнага вырашэньня.

Што ж, спосабы ануляваньня пастаўленага мною пытаньня «Як ацаніць?» існуюць не ад сёньня і не ад учора. Найбольш папулярным спосабам ануляваньня ёсьць выкарыстоўваньне інстытуцыяналісцкіх дэфініцыяў. У аднаго прафэсара псыхалёгіі, які шмат гадоў займаўся дасьледаваньнем узроўню інтэлекту прадстаўнікоў пэўных сацыяльных групаў, запыталіся: «А што такое інтэлект?» Ягоны адказ абмежаваўся да сьцьвярджэньня: «Гэта якраз тое, узровень чаго я спрабую ўстанавіць у дачыненьні да дадзеных групаў». Сам спадар Кацук падчас дыскусіі са мной у «Жывым Журнале» падаў такую дэфініцыю прафэсіяналізму: «Ёсьць самае простае разуменьне «прафэсіяналізму» - калі хтось гэтай справай зарабляе на жыцьцё». А каб канчаткова выбіць з маёй галавы ўсякія магчымыя ілюзіі, строга дадаў: «А разумець прафэсіяналізм як узорнае валоданьне - гэта, прабачце, дзіцячы садок»⁴. Ну, калі так, дык хацелася б па-дзіцячы спытацца: ці пагодзімся мы з тым, што Гарлахвацкі і Чарнавус зь вядомай камэдыі К. Крапівы ў аспэкце прафэсіяналізму нічым ня розьняцца? Абодва зарабляюць на жыцьцё, працуючы ў сваёй прафэсіі, дык чаму літаратурныя крытыкі першага называюць не іначай, як прайдзісьветам, а другога ацэньваюць як сумленнага навукоўца-прафэсіянала? Гэта таксама ілюзія? Мне здаецца, што ўсё ж ёсьць рэальная розьніца паміж Гарлахвацкім і Чарнавусам, і што ўсякія інстытуцыяналісцкія дэфініцыі - даволі танны і малавартасны прадукт.

Заданьнем гэтае працы будзе разважыць магчымасьць мэтанавуковай крытэрыялёгіі, але такой, якая б дазволіла пры ацэнцы работы навукоўца пазьбягаць інстытуцыяналісцкіх, то бок, сацыялягісцкіх аргумэнтаў, якіх было багата ў ходзе згаданай дыскусіі. Маю намер займацца першым этапам (Р-1) дыскусіі. Хачу паглядзець, якія праблемы хаваюцца пад зыходнай праблемай: аўтаномія сацыялёгіі і незалежнасьць сацыёляга. А гэтых праблемаў - процьма. Адразу зазначу, што аналіз будзе няпоўны. Ён будзе матэрыяльна няпоўны, бо абсяг праблематыкі, узьнятай у часе дыскусіі, намнога большы, чым абсяг, які будзе ўзяты пад разгляд мною. Будзе таксама фармальна няпоўны, бо ўсебаковы аналіз усіх праблемаў патрабаваў бы намнога большай працы. А праблемы, якія, на маю думку, «хаваюцца» пад пазначанай вышэй зыходнай праблемай, наступныя: праблема «вызваленьня» сацыялёгіі (ад філязофіі), праблема навуковае базы, то бок «сацыяльных фактаў», і роля ўва ўсім гэтым Эміля Дуркгайма.

1. КОМПЛЕКС (НЕ)ЗАЛЕЖНАСЬЦІ АД ФІЛЯЗОФІІ

Праект аўтаномнай, незалежнай сацыялёгіі, заяўлены Міколам Кацуком на самым пачатку яго артыкулу «Міты...», прадугледжвае між іншым вызваленьне ад філязофіі. «Сацыялёгія наагул, пачынаючы з комтаўскага «Курсу пазытыўнай філязофіі», становіцца магчымай толькі пры разрыве зь філязофскай устаноўкай», - піша аўтар, а затым расказвае пра непамыснае становішча сацыялёгіі ў савецкія часы, калі гэтая навука бытавала ўвесь час у цяні філязофіі: «Сацыёляг быў убудаваны ў сыстэму на ўзроўні тэхнічнага памочніка філёзафа і/альбо адміністратара«.

Рысуючы праект сацыялёгіі, вольнай ад філязофіі, Кацук зьвяртаецца да аднаго з клясыкаў сацыялягічнай думкі, Эміля Дуркгайма. У тэксьце «Тыпы навуковай рацыянальнасьці і тэарэтыка-мэтадалягічныя ўстаноўкі сацыялёгіі Э. Дуркгайма»⁵ чытаем: «Праектыўная, практычная скіраванасьць сацыялёгіі супрацьпастаўляецца філязафічнай ведзе дзеля веды; таму сацыялёгія «ня вырачана заставацца галіною агульнае філязофіі, што яна здольная шчыльна судакранацца з канкрэтнымі фактамі і не ператварацца пры гэтым у проста практыкаваньне з галіны эрудыцыі». Тое, якое вялікае значэньне Мікола Кацук надае гэтаму выказваньню Дуркгайма, відаць з таго, што ў адказ на тэзу Паўла Баркоўскага пра «сацыялягічную прасякнутасьць філязофіяй», той абмежаваўся толькі да argumentum ex auctoritate: папросту пакінуў без камэнтара тую ж цытату, якую пазьней знаходзім у ягоных «Тыпах навуковай рацыянальнасьці...» (сацыялёгія «ня вырачана заставацца галіною агульнай філязофіі»), ня рупячыся пра тое, каб разважыць, ці «прасякнутасьць філязофіяй» і «быцьцё галіной агульнай філязофіі» адно і тое ж, ці не. Ніхто зь фізыкаў або матэматыкаў, бадай, не пярэчыць, што квантавая фізыка ці мэтаматэматыка прасякнуты філязофіяй, але ніхто ня кажа пры гэтым, што фізыка ці матыматыка - галіны агульнай філязофіі.

Ня менш цікавы далейшы ход дыскусіі на гэтую тэму. Пасьля таго, як Баркоўскі, не здаючыся, прыкмеціў, што прынамсі «на ўзроўні мэтарэфлексіі ты ўжо ня будзеш сацыёлягам, а абываталем ці філёзафам, як пашанцуе», зьявіўся гэткі адказ Кацука: «Шаноўны Павал! Ты зразумеў усё дакладна. Я табе разумную рэч скажу, толькі ты не крыўдуй. Ты зразумеў усё дакладна, але ж - як філёзаф». Пазьнейшыя даволі шырокія развагі прысьвечаны эксплікацыі сказанага, дзеля чаго нават створана адпаведная фармалізацыя: «Пазначым філязофію як Ф, а сацыялёгію як С. Тады твая мапа будзе наступная - Ф і Ф (С), а мая - С і С (Ф). Такім чынам, ёсьць філязофія і філязофскія ўяўленьні аб сацыялёгіі і сацыялёгія і сацыялягічныя ўяўленьні аб філязофіі». І што нам дае гэты вывад?

Спачатку адзначым, чаго не дае. Не дае адказу на пытаньне Баркоўскага, якім чынам магчымая мэтарэфлексія над сацыялёгіяй і валіднасьцю сацыялягічных мэтадаў без прыняцьця філязафічнае пазыцыі. Гэтую заўвагу Кацук папросту абмінае пры дапамозе адпачатна прынятай інстытуцыяналісцкай пазыцыі: «Ты зразумеў усё дакладна, але - як філёзаф. Патрабаваць чагосьці іншага - немагчыма».

А што тычыцца пытаньня, што вывад Кацука дае, дык дае ён інфармацыю пра вызнаваную ім анталёгію сацыяльнага асяродзьдзя (АСА). Сутнасьць гэтае анталёгіі зводзіцца да наступнага: калі х належыць да асяродзьдзя А, то яго індывідуальнае мысьленьне дэтэрмінавана калектыўным мысьленьнем гэтага асяродзьдзя. Гэтую анталёгію можна паказаць наступным чынам:

АСА: ∀ х (х ∈ А) → [М(А) ≫ М(х)],

дзе знак «≫» абазначае стасунак дэтэрмінацыі (папярэднік дэтэрмінуе наступнік), а «М» - мысьленьне. Цяпер, маючы перад вачыма фармалізацыю вызнаванай Кацуком анталёгіі, можна разважыць яе валіднасьць.

Сур’ёзныя засьцярогі выклікае правы бок імплікацыі, дзе фігуруе сымбаль «М(А)». Як ідэнтыфікаваць дэсыгнат «М(А)»? Што такое «калектыўнае мысьленьне»? Ну так, паважаны Дуркгайм таксама карыстаецца падобнай катэгорыяй («калектыўная сьвядомасьць»), але спасылка на аўтарытэт зьяўляецца даволі слабым аргумэнтам. Катэгорыя калектыўнага мысьленьня, гэтаксама як і катэгорыя калектыўнай сьвядомасьці, зьяўляецца праблемным паняткам. Я не кажу, што бессэнсоўным, але яна патрабуе выясьненьня, асабліва тады, калі ўтварае фундамэнт сацыялягічнай анталёгіі. Дастаткова паставіць пад сумнеў існаваньне чагосьці такога, як «калектыўнае мысьленьне», каб імплікацыя АСА страціла сваю абавязальную сілу. Бо калі анталягічны статус М(А) - няясны, то тады правы бок імплікацыі можа атрымаць вартасьць ня большую, чым ⅟₂. А калі так, то, прымаючы, што левы бок праўдзівы, атрымліваем гэткі стасунак: 1 → ⅟₂. Той, хто знаёмы з элемэнтамі лёгікі, ведае, што ў такім выпадку вартасьць усяе імплікацыі будзе ⅟₂. Такім чынам, вартасьць прынятай Кацуком анталёгіі сацыяльнага асяродзьдзя трэба падаць так: можа-праўдзівая-можа-непраўдзівая.

Але давайце прымем, што камусьці ўдалося праясьніць панятак калектыўнага мысьленьня і што існуюць эфэктыўныя спосабы ідэнтыфікацыі дэсыгнату М(А). Ня ведаю, ці на практыцы гэта камусь удалося, але маем права прынамсі тэарэтычна прыняць такую магчымасьць. Толькі гэтага надалей будзе недастаткова, каб праваму боку імплікацыі прызнаць вартасьць 1. Бо нават калі і прымем рэфэрэнцыйнасьць М(А), дык асобна трэба даказаць яшчэ, што паміж М(А) і М(х) існуе стасунак дэтэрмінацыі. А гэта азначае пераход да комплексу новых філязафічных праблемаў...

Я ня буду на гэтым месцы паглыбляцца ў анталягічныя разважаньні над рэальнасьцю/фікцыйнасьцю такога быцьця, як калектыўнае мысьленьне, ня буду таксама разважаць праблему дэтэрмінацыі. Адзначу толькі, што за сацыялягісцкай пазыцыяй Міколы Кацука хаваюцца даволі моцныя анталягічныя, то бок, філязафічныя ўстаноўкі. Дадам, што гэта зусім не «нявінныя» ўстаноўкі, а такія, якія сутнасна абумоўліваюць кшталт сацыялёгіі. А калі так, то яны патрабуюць грунтоўнай экспэртызы і праверкі на якасьць. А калі так, то сацыёляг мусіць альбо сам стацца філёзафам (гэта магчыма), альбо запрасіць да супрацоўніцтва філёзафа ex professione.

Можна, канечне ж, у імя непакоры і аўтаноміі сваёй дысцыпліны заявіць, што са згаданымі тэзамі сацыёляг справіцца цалкам аўтаномна, г. зн. не выходзячы са скуры сацыёляга і без дапамогі з боку філёзафа (мабыць, дзеля гэтага і існуе адмысловая дысцыпліна пад назовам «сацыялёгія сацыялёгіі»). Можна спаслацца на аўтарытэт Дуркгайма, маўляў, і ён прымаў такую ж анталёгію. Можна, урэшце, ужыць яшчэ раз той прыём, што быў выкарыстаны ў дачыненьні да Баркоўскага, і заявіць, што тэза Рудкоўскага пра абумоўленасьць сацыялягістычнай пазыцыі Кацука пэўнай анталёгіяй ёсьць выключна «бачаньнем філёзафа», якое неабавязковае для сацыёляга. У крайнім выпадку можна «замкнуць» дыскусію пры дапамозе слаўнай Лятаравай тэзы пра «неперакладальнасьць ідыёмаў», маўляў, філёзаф і сацыёляг карыстаюцца ўласнымі ідыёмамі і таму ня могуць адзін аднаго зразумець.

Ніхто, канечне ж, ня можа забараніць навукоўцу заняць пазначаную вышэй пазыцыю. Але ніхто таксама ня можа забараніць нам паставіцца крытычна да такой пазыцыі. Цьверджу, што запачаткаваньне «сацыялёгіі сацыялёгіі» не вырашае праблемы гетэраноміі сацыялёгіі на ўзроўні мэтарэфлексіі. Бо што значыць «сацыялёгія сацыялёгіі»? Гэта значыць, што сацыялёгія першага ўзроўню становіцца прадметам вывучэньня сацыялёгіі другога ўзроўню. Гэтым двум узроўням сацыялёгіі адпавядаюць два ўзроўні мовы ў лягічных сыстэмах Тарскага, Карнапа і Расэля: object language, прадметная мова, званая таксама primary language, мова першай ступені, якая адносіцца да вонкавага, экстралінгвістычнага сьвету, супрацьпастаўлена «мэтамове», аб’ектам якой зьяўляюцца лінгвістычныя аб’екты. Тэарэтычна існуе бясконцае мноства гэтых узроўняў, бо для кожнага n-узроўню мовы існуе мэтаўзровень n+1. Існуе, аднак, з часоў позьняга Сярэднявечча прынцып, што сказ р ня можа адносіцца да самога сябе, г. зн. ня можа належаць адначасова да п-узроўню і да п+1. (Забарона прызнаваць аўтарэфэрэнцыйнасьць сказаў прадыктавана практыкай. Калі праігнаруем гэты прынцып, то можым сутыкнуцца з праблемай вызначэньня лягічнай вартасьці такога сказу: «Тое, што напісана ў гэтым сказе, ёсьць фальшам».)

Лічу, што гэты прынцып можна і трэба расьцягнуць на дыскурсы і навукі. Гэтаксама, як сказ ня можа рэфлектаваць сам сябе, так ня могуць самі сябе рэфлектаваць цэлыя дыскурсы. Калі хтось займае да сацыялёгіі крытычную паставу, то ня можа ў працэсе праверкі мэтадаў карыстацца мэтадамі, валіднасьць якіх зьяўляецца аб’ектам дасьледаваньняў! Я ня цьверджу пры гэтым, што «сацыялёгія сацыялёгіі» ні ў якім сэнсе немагчымая. Яна магчымая і мае вялікае значэньне пры ўмове, што ўспрымаецца як частка шырэйшай дысцыпліны, а менавіта - сацыялёгіі навукі. Гэтаксама, як магчымай зьяўляецца гісторыя навукі (у рамках яе - гісторыя матэматыкі, гісторыя фізыкі, гісторыя філязофіі, гісторыя гісторыі і г. д.), так магчымай ёсьць сацыялёгія навукі, адным са спэцыфічных аб’ектаў дасьледаваньняў якой можа стацца сама сацыялёгія. Але так разуметая сацыялёгія сацыялёгіі не павінна блытацца з крытэрыялягічнай рэфлексіяй над дасьледніцкай практыкай сацыёлягаў, бо гэта апошняя прадугледжвае заангажаваньне філязафічнага інструмэнтару. Сацыялягічная рэфлексія над сацыялёгіяй можа спадарожнічаць крытэрыялягічнай рэфлексіі, але ня можа яе замяняць.

І тут крытычны сацыёляг, магчыма, увойдзе ў слова і рашуча заявіць: сацыялёгія сацыялёгіі можа замяніць філязафічную крытэрыялёгію. Магчыма, сацыёляг зноў спашлецца на дуркгаймаўскія «Régles...» і яшчэ раз падкрэсьліць, што сацыялёгія «ня вырачана заставацца галіною агульнай філязофіі«. У такім выпадку нам прыйдзецца выявіць у яго чарговую філязафічную ўстаноўку, якая завецца экстэрналізмам. Згодна зь ёй, навука разьвіваецца ня водле якойсьці ўласнай лёгікі, а выключна пад уплывам вонкавых чыньнікаў (гістарычна-культурнага кантэксту, палітычных і эканамічных умоваў, наяўнасьці сродкаў камунікацыі і г. д.), якія і ёсьць аб’ектам сацыялягічных дасьледаваньняў. Толькі пры прыняцьці такой устаноўкі становіцца магчымай рэдукцыя мэтасацыялёгіі да сацыялёгіі сацыялёгіі.

Зноў жа, ня буду на гэтым месцы разважаць правамоцнасьць гэтае опцыі і аналізаваць яе магчымыя перавагі або недавагі ў стасунку да канкурэнцыйнай опцыі, інтэрналізму. Абедзьве опцыі мелі і маюць багата аўтарытэтных прыхільнікаў і абедзьве, несумнеўна, маюць права на існаваньне. На гэтым месцы маёй мэтай ёсьць паказаць нешта іншае: сацыёляг, які захацеў бы рэдукаваць мэтарэфлексію над сацыялёгіяй толькі да «сацыялёгіі сацыялёгіі», мусіў бы тым самым прызнаць, што зьяўляецца спавядальнікам аднае зь філязафічных опцыяў, а менавіта экстэрналізму.

Каб пазьбегнуць магчымых непаразуменьняў, удакладню, у якім сэнсе лічу сацыялёгію сацыялёгіі немагчымай, у якім сэнсе - магчымай і ў якім сэнсе - філязафічна абумоўленай. Немагчымай лічу ў якасьці крытэрыялёгіі, рэфлексіі над спосабамі праверкі валіднасьці сацыялягічных тэзаў і тэорыяў. Магчымай лічу ў якасьці часткі сацыялёгіі навукі як апісальнай дысцыпліны. Але так разуметая сацыялёгія сацыялёгіі не зьяўляецца крытэрыялёгіяй. Філязафічна абумоўленай лічу сацыялёгію сацыялёгіі тады, калі яна наўпрост ці ўскосна прасоўвае тэзу, што сацыялягічная мэтарэфлексія павінна абмежавацца да апісаньня гістарычна-культурных, палітычных ды інстытуцыйных абумоўленасьцяў.

У любым выпадку сацыялёгія сацыялёгіі патрабуе якогась філязафічнага падмурку.

Ці гэтая «непазьбежнасьць філязофіі» зьяўляецца пракляцьцем ці благаслаўленьнем? Вядома ж, пракляцьцем, але толькі для тых, хто прывык паўсюль бачыць «прагу ўлады» ці, выкарыстоўваючы тэрмін П’ера Бурд’ё, libido dominandi. Калі філёзаф узяўся даказваць «непазьбежнасьць філязофіі», значыць, хаваецца за гэтым якісь прыватны або групавы інтарэс. Ну, можна на гэтым месцы яшчэ раз зьвярнуцца да аўтарытэту Бурд’ё і заявіць, што калі і хаваецца за ўсім гэтым якісь інтарэс, дык гэтым інтарэсам ёсьць папросту libido sciendi, але наўрад ці гэты аргумэнт спрацуе, дарма што сярод беларускіх сацыёлягаў Бурд’ё, як здаецца, карыстаецца папулярнасьцю. Як бы там ні было, прапаную - у процівагу «сацыялягічнай» мапе спадара Кацука - сваю «філязафічную» мапу, на базе якой можна будзе выпрацаваць якуюсь мадэль супрацоўніцтва філёзафа і навукоўца. (Тут мушу ўдакладніць слова «сваю». Гэтая «мапа» не зусім мая, бо яна створана на базе лягічных і эпістэмалягічных дасьледаваньняў працаўнікоў Інстытуту філязофіі Ягелёнскага ўнівэрсытэту, зь якімі мне даводзілася пазнаёміцца падчас лекцыяў і сэмінараў.)

Сьвет, у якім мы жывем, повен загадкаў і неспадзевак. Ён багаты, складаны і разнастайны. Дзеля таго, каб павялічыць шанцы для чалавечага розуму ўзяць пад увагу як мага большы абсяг рэчаіснасьці, існуе анталёгія, рэфлексія над усім існым - ці то патэнцыйна, ці актуальна. Таму аб’ектам анталягічных штудыяў зьяўляецца ўсё. Гэтае «ўсё» трэба браць усур’ёз, бо анталёгія займаецца усім, што хаця б на момант становіцца інтэнцыянальным карэлятам чалавечай сьвядомасьці. Згодна з Майнонгам, такім карэлятам могуць быць натуральныя саматычныя прадметы (камяні, плянэты, жывыя арганізмы), матэрыяльныя артэфакты (крэслы, сталы, дамы), аб’ектывы (сказы-суджэньні, станы рэчаў), дэзыдэратывы (прагненьні, памкненьні, жаданьні), дыгнітатывы (справядлівасьць, праўда, дабро, прыгажосьць), магчымыя аб’екты (залатая гара, іншаплянэтнікі), інтэнцыянальныя артэфакты (вершы, навуковыя канцэпцыі, мастацкія творы), а нават спрэчныя аб’екты (квадратнае кола).

Унутры анталёгіі бытуюць, аднак, тры дысцыпліны, якія, застаючыся часткай анталёгіі, характарызуюцца пэўнай аўтаноміяй. Гэта фэнамэналёгія, мэтафізыка і навука. Фэнамэналёгія мае дачыненьне з тым-што-явіцца сьвядомасьці ў наглядным пазнаньні (Anschauungen). «Тое-што-явіцца» ня трэба атаясамліваць са «зьявай», бо зьява зазвычай насычана далёка пасунутай інтэрпрэтацыяй. Напр. беспрацоўе можа быць для сацыялёгіі зьявай, але ня можа яно быць аб’ектам фэнамэналёгіі, бо тут, згодна з пастулятам Гусэрля, можна ўзяць пад увагу тое-што-явіцца і толькі ў тых межах, у якіх явіцца ў наглядным пазнаньні. А «беспрацоўя» ў наглядным пазнаньні не назіраем! Мэтафізыка займаецца тым, што актуальна існуе. Яна зазвычай перакрыжоўваецца з фэнамэналёгіяй (хоць можна ўявіць і такія сыстэмы, у якіх яны будуць выключаць адна адну альбо супадаць адна з адной), г. зн. існуе абсяг аб’ектаў, якія явяцца ў наглядным пазнаньні (НП) і існуюць актуальна (ІА). Калі хтось прымае, што НП = ІА, то тады мэтафізыка зьяўляецца фэнамэналёгіяй і наадварот, а калі прымае, што НП ⊃⊂ ІА, то гэта значыць, што гэтыя дзьве дысцыпліны існуюць цалкам незалежна адна ад адной (не перакрыжоўваюцца). І, нарэшце, «трэці райх» у гэтай мадэлі: навука.

Навука працуе на тым абсягу рэчаіснасьці, дзе грунт даволі цьвёрды, а прылады працы правераныя на эфэктыўнасьць. Навука ў пэўных абсягах сутыкаецца з мэтафізыкай і фэнамэналёгіяй, бо мае дачыненьне і з такімі аб’ектамі, якія явяцца ў наглядным пазнаньні, і з такімі, якія існуюць актуальна. Але ня ўсе аб’екты навукі існуюць актуальна і ня ўсе явяцца ў наглядным пазнаньні. Навука мае дачыненьне, напрыклад, з тэарэтычнымі суцьцямі (theoretical entities) - тэорыямі, гіпотэзамі, дапушчэньнямі, ідэямі - актуальнасьць існаваньня якіх многімі адмаўляецца. Ну, а згаданае «беспрацоўе» ёсьць прыкладам аб’екту, што зьяўляецца аб’ектам навукі, але не зьяўляецца аб’ектам фэнамэналёгіі.

Пры дапамозе гэтае «мапы» можам паспрабаваць устанавіць, якая роля антоляга (то бок філёзафа) у Каралеўстве Пазнаньня. Насамперш трэба выразна сказаць, што эра быцьця філязофіі «маткай навук» скончылася. Навукі набылі дастатковую самастойнасьць, каб працаваць на сваім абсягу без пратэкцыі з боку філязофіі. Для філязофіі засталіся «балотныя абсягі», тыя абсягі рэчаіснасьці, якія не паддаюцца (пакуль што) асвойваньню пры дапамозе навуковых мэтадаў. Працуючы на гэтых балотных абсягах, філязофія нястомна займаецца пытаньнем: а пры дапамозе якіх сродкаў (мэтадаў) гэтыя абсягі маглі б быць асвоены навукай? І тады, калі знаходзіць гэтыя сродкі-мэтады, уручае іх навукоўцам, а сама адыходзіць далей, на новыя абсягі... Філязофія працуе на карысьць аўтаноміі і эмансыпацыі спэцыяльных навук.

Але абсяг, на якім працуюць навукоўцы, таксама месцамі бывае «балоцістым». Тыповым праблемным момантам у галіне фізыкі зьяўляецца мікракосмас (напр. пытаньне, ці мы назіраем электрон, ці спараджаем яго пры дапамозе дасьледніцкай апаратуры), у галіне біялёгіі - праблема зьяўленьня жыцьця на Зямлі, у матэматыцы - спосаб існаваньня матэматычных аб’ектаў (напр. лічбы - рэальныя аб’екты ці мэнтальныя канструкты?), у псыхалёгіі - спосаб пазнаваньня «нябачных» аб’ектаў, як перакананьні, жаданьні, матывы, ну а ў сацыялёгіі - «сацыяльныя факты». І цяпер можам зразумець ролю філязофіі і філёзафаў у навуковым асяродзьдзі. Філёзаф - гэта ня пан і не буржуй, які хоча прыўласьціць сродкі пазнавальнай вытворчасьці і пакінуць іншым падпарадкавальныя функцыі. Філёзаф - гэта свайго роду сантэхнік, выканальнік «чорнай работы», каторы зьяўляецца на навуковым абсягу толькі там і толькі тады, калі навуковыя прылады ў пэўны момант становяцца нефункцыянальнымі, работа стаіць на месцы, а навуковец разгублена чэша галаву.

Зрэшты, ня варта чакаць, пакуль навуковец пачне часаць галаву. Варта рэагаваць ужо тады, калі відаць, што «нешта ня так» з навуковымі інструмэнтамі, якімі ўзброіўся навуковец і што ў «прадукцыйным цыклі» назіраюцца перабоі. Перакананьнем, што «нешта ня так» і абумоўлена мая рэакцыя на згаданую сацыялягічную дыскусію.

2. САЦЫЯЛЁГІЯ ЯК НАВУКА. ПРАЕКТ ДУРКГАЙМА

Поруч з вызваленьнем ад філязофіі праект незалежнай сацыялёгіі прадугледжвае падпарадкаваньне сацыяльных навук «агульнай лёгіцы разьвіцьця навукі наагул». «На этапе зараджэньня навукі, - падкрэсьлівае Мікола Кацук у «Тыпах навуковай рацыянальнасьці...», - найбольшае значэньне мае аб’ектна-канстытуцыйная функцыя, паколькі яна вызначае далейшую лёгіку разьвіцьця пазнаньня». У чым заключаецца гэтая функцыя? У гэтым тэксьце знаходзім адно толькі цытату зь Мішэля Фуко, зь якой даведваемся, што аб’ектна-канстытуцыйная функцыя - гэта адна з функцыяў дыскурсу, дзякуючы якой ён (дыскурс) «устанаўлівае пэўныя абсягі, «у якіх могуць узьнікаць дадзеныя аб’екты і ўстанаўлівацца дадзеныя адносіны». Што ж, трохі малавата інфармацыі пра функцыю, роля якой аж такая вялікая (вызначэньне далейшай лёгікі разьвіцьця пазнаньня).

2.1. Што такое «навука»? That’s question…

Каб лепш зразумець сутнасьць «аб’ектна-канстытуцыйнай» функцыі, прыйшлося пакапацца ў іншым (даволі гермэтычным) тэксьце Кацука «Дыскурс, прыціснуты да сьценкі (Роздум пра «ленінскую дыялектыку і мэтафізыку пазытывізму»)»⁶. Там у адной са спасылак знаходзіцца невялічкае паясьненьне цікавай для нас «функцыі дыскурсу»: «Інакш кажучы, дыскурс явіцца як практыка азначваньня, фармаваньня ўласных рэчаісных або ўяўленых аб’ектаў, якія могуць або ня могуць атрымаць навуковы статус».

З усяго гэтага мы даведаліся, што:

1)   для пэўнага (а можа, кожнага?) дыскурсу Д уласьціва ўстанаўліваньне пэўнага мноства абсягаў М (а-1, а-2, ... , а-п);

2)   у гэтых абсягах (разумею: унутры іх) могуць узьнікаць дадзеныя аб’екты і ўстанаўлівацца дадзеныя адносіны.

Выдзеленыя курсівам словы асабліва патрабуюць выясьненьня. На жаль, не знаходзім выясьненьня таго, што значыць «могуць узьнікаць аб’екты» (калі «могуць», значыць іх узьніканьне абумоўлена, а калі абумоўлена, то чым?) і што значыць «дадзеныя» (напатканыя? адвольна ўстаноўленыя?). Бяз гэтых даакрэсьленьняў цяжка зразумець мэсыдж сказанага.

Але ёсьць «выясьненьне» ўстанаўліваньня:

3)   існуе пэўная функцыя Ф, званая «аб’ектна-канстытуцыйнай»;

4)   функцыі Ф прыпісваецца «найбольшае значэньне» ў справе запачаткаваньня навукі Н;

5)   функцыя Ф: а) мае здольнасьць вызначаць далейшую лёгіку разьвіцьця пазнаньня; б) менавіта яна хавае ў сабе тую «сілу», дзякуючы якой дыскурс Д аказваецца здольным устанаўліваць тыя абсягі, пра якія была гаворка ў (1) і (2);

Намінацыя «аб’ектна-канстытуцыйная» анічога не праясьняе, толькі сыгналізуе «пакліканьне» функцыі («устанаўліваньне»), якое ўсьцяж застаецца загадкай. Зварот «найбольшае значэньне» належыць да экспрэсіўнае, а не апісальна-выясьняльнае мовы, таму зноў жа нічога не праясьняе. Нічога больш дакладнага пра «ўстанаўліваньне» не даведваемся з (5) пункту.

Застаецца нам паспрабаваць расшыфраваць «аб’ектна-канстытуцыйную функцыю» пры дапамозе кантэксту:

6)   дыскурс Д явіцца як практыка азначваньня, фармаваньня ўласных рэчаісных або ўяўленых аб’ектаў...

Ну так, магу пагадзіцца з тым, што «азначваньне» часьцяком можна разумець як «фармаваньне» аб’ектаў. Тое, што «значачы» аб’ект, нейкім чынам яго «фармую», зьяўляецца ад часоў Канта прадметам даволі сталага кансэнсусу сярод філёзафаў, хоць атаясамліваньне «азначваньне = фармаваньне» і небеспраблемнае. Але не магу зразумець сэнсу ўвядзеньня ў гэтым кантэксьце падзелу на «рэчаісныя» і «ўяўленыя» аб’екты. Калі, значачы, фармую аб’екты, то яны папросту маюць ўмоўна-рэчаісны характар і на гэтым усё. Хіба што аўтар меў на ўвазе фармаваньне не аб’ектаў, а фармаваньне стасунку да аб’ектаў (стасунку да аб’екту як да рэчаіснага або фармаваньне стасунку да аб’екту як да ўяўленага), але тады значыць, што ён нязграбна перадаў сваю ідэю.

Ня буду дадаваць, што ані (6), ані зварот «могуць або ня могуць атрымаць навуковы статус» ніяк не дапамагаюць нам зразумець сэнсу загадкавай функцыі і не дазваляюць адкрыць таямніцу «ўзьніканьня аб’ектаў і стасункаў».

Шчыра кажучы, трохі шкода было займаць час і ўвагу чытача гэтай аналітычнай пэдантэрыяй. Цалкам верагодна, што праведзены вышэй аналіз для многіх будзе ня дужа цікавы і, што горш, ён не такі і важны для асноўнае нашай тэмы. Але яго правядзеньне было прадыктавана: 1) прадбачаньнем закіду, што «агульная лёгіка разьвіцьця навукі», якую меў на ўвазе спадар Кацук, мною ня ўзята пад увагу (або незразуметая, або няправільна зразуметая). Дык вось, хацелася паказаць, што на разуменьне гэтае лёгікі я прысьвяціў паўдня ўласнага часу, забраў дзесьці 5 хвілінаў часу чытача і «змарнаваў» амаль цэлую старонку часопісу; 2) жаданьнем паказаць, што мова Фуко і Бадрыяра, якую можна назваць «мовай філязафічнай паэтыкі», а якой часам карыстаецца Кацук - гэта гермэтычная мова. «Гермэтычная» - ня значыць, што заганная. Я цаню Фуко і Бадрыяра, гэтаксама як Гайдэгера, Дэрыду ці Лятара (таксама прадстаўнікоў «філязафічнай паэтыкі») як фармавальнікаў філязафічнае інтуіцыі. Але ня думаю, што іх мова адпаведная для крытычна-аналітычных тэкстаў, калі патрэбна аптымальная дакладнасьць і яснасьць у выказваньнях. Мова ж Фуко і Бадрыяра апэлюе перадусім да інтуіцыі і ўяўленьня, а гэта, з аднаго боку, фактары «пашырэньня гарызонтаў», але, з другога - «фактары замазваньня контураў», вытворцы расплывістых аб’ектаў... Калі хтось любой цаной хоча «пашырыць» (ці, можа, «паглыбіць») гарызонты, павінен падбаць пра распрацоўку такой паняткавай апаратуры, якая дасьць магчымасьць іншым крытычна ацаніць гэтае «пашырэньне».

Хоць нам (можа, толькі мне) так і не ўдалося зразумець сутнасьць «аб’ектна-канстытуцыйнай» функцыі дыскурсу, ведаем усё ж, што сацыялёгія падпарадкавана агульнай лёгіцы разьвіцьця навукі. Незалежна ад таго, ці гэтая «лёгіка» прадугледжвае адмоўнае ці дадатнае стаўленьне да клясычнай парадыгмы навуковай рацыянальнасьці, яе, гэтую парадыгму, трэба ўзяць пад увагу, бо яна ўтварае галоўны выходны пункт для разуменьня сацыялёгіі як навукі.

Гэтую парадыгму можна апісаць пры дапамозе схемы Опэнгаўза-Хэмпэля (О-Х):

О-Х:	C-1,	C-2, ... ,	C-k
	L-1,	L-2, ... ,	L-r
	E

дзе C-1, C-2, ... , C-k - initial conditions, апісаньне пачатковых умоваў (напр. сказ: «Вада знаходзіцца ў халадзільніку. Тэмпэратура ў халадзільніку -5° С»), L-1, L-2, ... , L-r - universal laws, унівэрсальныя законы (напр. «Вада замярзае пры тэмпэратуры ніжэй за 0° С») і Е - explanandum, факт, які патрабуе выясьненьня («Вада замерзла»). Згодна з гэтаю парадыгмай, навуковае выясьненьне ёсьць ня чым іншым, як насычэньнем каньюнкцыі

(C-1, C-2, ... , C-k) ∧ (L-1, L-2, ... , L-r),

званай explanans, для пэўнага факту Е. Формула дзейнічае і ў адваротным парадку: ведаючы пачатковыя ўмовы і адпаведны(я) закон(ы) можна дэдукаваць сказы, якія будуць сьцьвярджаць выступаньне пэўных фактаў. Гэта так званы прынцып зваротнасьці выясьненьня і прадказваньня.

Мэтанавуковая схема Опэнгаўза-Хэмпэля мае сваё адлюстраваньне ў вядомым «прынцыпе фальсыфікацыянізму» Карла Попэра (калі кажу пра «адлюстраваньне», дык ня маю на ўвазе «запазычаньня», бо фальсыфікацыянізм Попэра паўстаў значна раней ад схемы Опэнгаўза-Хэмпэля). Схематычна прынцып фальсыфікацыянізму (СФ) Попэра выглядае наступным чынам:

СФ: [(T → о) ∧ (¬о)] → (¬T)

Тэорыя (або гіпотэза, або дапушчэньне) Т можа быць сьмелая, нечаканая, рэвалюцыйная. Гэта нават добра, калі яна будзе такая, бо «сьмелая» тэорыя зазвычай інфармацыйна насычаная, а інфармацыйнасьць - гэта якраз тое, што патрэбна ў навуцы. Але яна павінна быць так сфармулявана, каб яе можна было праверыць. А праверыць яе можна будзе тады, калі зь яе можна будзе дэдукаваць сьцьвярджальныя сказы, праўдзівасьць або непраўдзівасьць каторых можна дастаткова лёгка ўстанавіць.

Зварот «дастаткова лёгка ўстанавіць» патрабуе тлумачэньняў. Насамперш будзе карысным зразумець, у якіх выпадках праўдзівасьць дэдукавальнага сказу «дастаткова цяжка ўстанавіць». Вось прыклад. У кніжцы аднаго доктара сацыяльных навук чытаю: «Уся ЛЕВАЯ МАСА ІДЗЕ НА ВЕЧНЫ СУД, бо не хацела заўважыць патрэбаў простага чалавека». Трэба прызнаць, што гіпотэза надзвычай сьмелая і нечаканая. Але ці ўдасца нам выдэдукаваць з гэтай гіпотэзы клясу сказаў, праўдзівасьць якіх будзе дастаткова лёгка ўстанавіць? Адзінае, што ўдаецца выдэдукаваць, гэта наступнае: «Х прытрымліваецца левых поглядаў» (пачатковая ўмова) і «Ён ідзе ў пекла» (пастуляваны факт). Для таго, каб тэзу прызнаць фальсыфікавальнай, трэба, каб існавала магчымасьць сьцьвердзіць, што існуе такі х, які прытрымліваецца левых поглядаў, але не ідзе ў пекла. А гэта пераўзыходзіць межы магчымага. Гэта прыклад, калі «дастаткова цяжка», нават немагчыма паразумецца наконт праўдзівасьці дэдукаваных з тэорыі сказаў.

Сымбаль «о» абазначае observational proposition, сказ, які можа быць правераны шляхам назіраньня. Прыкладам «назіральнага сказу» можа быць: «У часа-прасторавым абсягу k знаходзіцца чорная варона», які дэдукуецца з магчымай тэорыі: «Усе вароны - чорныя». Гэтая тэорыя зьяўляецца фальсыфікавальнай, паколькі мы можам бязь цяжкасьцяў уявіць такі стан рэчаў: «У часа-прасторавым абсягу k знаходзіцца белая варона», і ведаем, як яго праверыць. Гэты стан рэчаў выконвае функцыю патэнцыйнага фальсыфікатара гэтай тэорыі.

Мадэль навукі Опэнгаўза-Хэмпэля і зьвязаная зь ёю попэраўская працэдура праверкі навуковых тэорыяў уяўляюць сабой «ідэальную форму» навукі. Яе трэба разумець як рэгулятарную ідэю. Хоць вядома, што на 100 % навуковыя тэорыі зазвычай не адпавядаюць гэтаму ідэалу, то ўсё ж яго існаваньне як узорнай структуры, да якой навуковая тэорыя павінна набліжацца, дазваляе арыентаваць і арганізоўваць навуковую практыку. Як вакол мадэлі О-Х, так і вакол фальсыфікацыянізму Попэра вяліся шматлікія дыскусіі і зьяўляліся розныя спробы іх карэгаваньня, якія мелі на мэце больш «урэальніць» іх, зрабіць больш функцыянальнымі. У гэтай працы абмяжуюся толькі да згадкі пра крытычныя заўвагі, сфармуляваныя Квайнам адносна фальсыфікацыянізму Попэра. Натхнёны тэзамі Духэма, ён слушна заўважыў, што ніякая тэорыя не правяраецца ізалявана ад іншых тэорыяў і перакананьняў. Усякай тэорыі спадарожнічае дадатковая веда. Такім чынам, попэраўская схема фальсыфікацыянізму павінна набыць больш складаную форму:

СФ’: [(TS → о) ∧ (¬о)] → [(¬T) ∨ (¬S)],

дзе «S» сымбалізуе веду, якая спадарожнічае гэтай тэорыі.

Лічу, што мадэль Опэнгаўза-Хэмпэля-Попэра ў вэрсіі Духэма-Квайна дастаткова функцыянальная ў якасьці ўзорнай мадэлі, якую можна выкарыстоўваць для праверкі дыскурсаў, якія прэтэндуюць на званьне «навуковых». Магчыма, ня ўсе пагодзяцца з гэтым, гэта іх права. Але ў такім выпадку на іх ляжыць абавязак падаць уласную мадэль, пры дапамозе якой можна эфэктыўна тэставаць навуковыя тэорыі. Пакуль няма перад намі альтэрнатыўнай мадэлі, прапаную ацаніць сацыялягічны праект Дуркгайма-Кацука ў аспэкце яго адпаведнасьці навуковай парадыгме Опэнгаўза-Хэмпэля-Попэра.

Вярхоўнай ідэяй гэтай парадыгмы ёсьць інтэрсуб’ектыўная правяральнасьць. Сутнасьць гэтай ідэі ў наступным: у прынцыпе кожная дарослая асоба, пры наяўнасьці жаданьня і адпаведнага пазнаўчага інструмэнтару павінна мець магчымасьць праверыць тое, да чаго навуковец пераконвае. Гэтым самым ідэя інтэрсуб’ектыўнай правяральнасьці супрацьпастаўляецца ўсякага роду дагматызмам, аўтарытарызмам, эзатэрызмам, містыцызмам, упапізмам, эстэтызмам, гнастыцызмам і г. д., якія могуць «уварвацца» ў навуковую практыку. Калі спадар Кацук кажа, што «фізык альбо матэматык валодаюць манапольнымі правамі на выказваньні аб фізычным ці матэматычным сьвеце», то гэта выклікае пэўнае занепакаеньне і падазрэньне: ці раптам ня месьціцца ён дзесь у традыцыі гнастыцызму ці эзатэрызму? Занепакаеньне яшчэ больш узрастае, калі ў «Тыпах навуковай рацыянальнасьці...» знаходжу ідэю «фармаваньня «таямніцы» сацыялягічнае веды і яе прымяненьня», запазычаную, канечне ж, ад Дуркгайма. Фармаваньне «таямніцы» зьяўляецца спосабам супрацьпаставіцца штодзённай, «даксычнай» ведзе аб грамадзтве, якая для Дуркгайма - як падкрэсьлівае Кацук - уяўляла «найбольшую небясьпеку для сацыялёгіі».

Страх Дуркгайма перад «інфэкцыяй» з боку common sense у значнай ступені іррацыянальны. Назіраньні простага чалавека за жыцьцём грамадзтва (асабліва бліжэйшага асяродзьдзя) могуць быць часам больш трапныя, чым назіраньні сацыёляга. У любым выпадку, навуковец нічога ня страціць, а хутчэй атрымае карысьць, калі будзе слухаць і браць пад увагу меркаваньні шараговых людзей-неспэцыялістаў. Так, напрыклад, заоляг-спэцыяліст можа шмат цікавага для сябе даведацца пра лісаў ад паляўнічага, псыхоляг ад чалавека з багатым жыцьцёвым досьведам, тэоляг ад глыбока веруючага чалавека і г. д. Сацыёляг тут не выключэньне. Пры гэтым варта памятаць, што багатая паняткавая сетка, якая ёсьць у галаве навукоўца, апрача свайго «плюсу» мае таксама ўласьцівы сабе «мінус», яна, з аднаго боку, павялічвае яго пазнавальныя магчымасьці, але, з другога боку, можа абмяжоўваць яго пазнавальны гарызонт, часам яна прымушае глядзець на сьвет скрозь прызму навуковых катэгорыяў і - і такое бывае! - «навуковых забабонаў». А што тычыцца стасунку навуковай веды да веды common sense, дык першая павінна супрацьпастаўляцца другой не як «таемнае» - «паўсюдна даступнаму», а як «крытычнае» - «дагматычнаму». Заданьнем навукоўца ёсьць не «фармаваньне «таямніцы», а элімінацыя «дагматычнага налёту», якога багата ў штодзённай «даксычнай» ведзе. А вось ад ідэі «фармаваньня «таямніцы» павявае злым духам гнастыцкага эзатэрызму.

Інтэрсуб’ектыўная правяральнасьць будзе магчымая тады, калі нам удасца паразумецца наконт «навуковай базы». Традыцыйна гэтай базай лічыліся факты. Некаторыя аналітычныя філёзафы нават выдумалі цікавую мянушку для фактаў: truth-makers, што можна перакласьці як «праўдатворцы». Факты - гэта тое, дзякуючы чаму сьцьвярджальныя сказы (judgments) набываюць лягічную вартасьць (праўду або фальш). Калі Попэр прадугледжвае ў сваёй схеме фальсыфікацыянізму правяральнасьць тэорыі пры дапамозе базавых сказаў, то мае на ўвазе перадусім магчымасьць суаднясеньня гэтых сказаў з фактамі.

Адначасна ж не сакрэт, што «факты» заўжды былі (і ёсьць) праблемным паняткам як для філёзафаў, так і навукоўцаў. Гісторыя дыскусіі вакол «фактаў» багатая і, магчыма, цікавая, але рэканструяваць яе тут ня будзем. Нас будзе цікавіць разуменьне «факту» ў сацыялягічным сэнсе, а канкрэтна ў тым сэнсе, у якім разумеў яго Дуркгайм, разумее Мікола Кацук і шэраг іншых сацыёлягаў. Але перад тым, як пачнем разважаць праблематыку фактаў (у пункце 2.3), мусім разважыць больш фундамэнтальную для дуркгаймаўскай сацыялёгіі катэгорыю - «сацыяльнае».

2.2. Таямніца «сацыяльнага»

Станаўленьне сацыялёгіі як навукі - прыкмячае Кацук - цесна зьвязана з узростам ролі індустрыяльнай капіталістычнай вытворчасьці, трансфармацыяй у палітычнай сфэры і разьвіцьцём прыродазнаўчых навук. Некаторыя праекты сацыялёгіі прадугледжвалі максымальнае ўпадабненьне гэтае дысцыпліны да ўзору Naturwissenschaften. Кацук пералічвае гэтыя праекты: сацыяльная фізыка, мэханіка, геаграфічны кірунак, біялягізм у выглядзе арганіцызму і сацыял-дарвінізму, псыхалягічны кірунак і дадае: «яны толькі пазначалі праблематыку і зьяўляліся спасылкамі і гістарычнымі ўмовамі пераходу да дысцыплінарнае формы арганізацыі сацыяльнага пазнаньня - сацыялёгіі». І «толькі Дуркгайм са сваім патрабаваньнем «выясьняць сацыяльнае праз сацыяльнае» - паклаў асновы самастойнае сацыяльнай навукі».

Такім чынам, аўтаномія сацыяльнага гарантуе аўтаномію сацыялёгіі як навукі. У такім выпадку важна выясьніць, што такое «сацыяльнае».

У тэксьце «Тыпы навуковай рацыянальнасьці...» Кацука, які зьяўляецца прэзэнтацыяй поглядаў Дуркгайма на сацыялёгію, удалося знайсьці шэсьць інтэрпрэтантаў сацыяльнага:

А) сацыяльнае → ідэальнае;
Б) сацыяльнае → культура;
В) сацыяльнае → дыскурсіўнае;
Г) сацыяльнае → вонкавае ў стасунку да індывіда;
Д) сацыяльнае → прымусовае;
Е) сацыяльнае → калектыўнае, звыш-ындывідуальнае.

Першае, што ў зьвязку з гэтым трэба адзначыць, гэта тое, што шэсьць характарыстык «сацыяльнага» рашуча замнога, каб магчы ўспрымаць «сацыяльнае» як адназначны тэрмін. Можам дзеля экспэрымэнту прыняць, што «сацыяльнае» - гэта адназначны тэрмін. Гэта азначала б, што ўсе пералічаныя (А-Е) характарыстыкі зьяўляюцца іманэнтнымі рысамі адной і той жа зьявы (сацыяльнага). А калі (А-Е) - гэта іманэнтныя рысы сацыяльнага, тады мусіць быць праўдзіваю імплікацыя (назавем яе гіпатэзай адназначнасьці тэрміну «сацыяльнае» - ГАС):

ГАС: Сац → (А ∧ Б ∧ В ∧ Г ∧ Д ∧ Е),

гэта значыць, што заўсёды, калі маем дачыненьне з сацыяльным, маем дачыненьне з усімі шасьцю аспэктамі (А-Е) адначасова. Дастаткова знайсьці казус, калі адзін з кампанэнтаў каньюнкцыі (А ∧ Б ∧ В ∧ Г ∧ Д ∧ Е) будзе фальшывым, каб сьцьвердзіць, што ўвесь правы бок імплікацыі фальшывы. А тады ўся імплікацыя будзе фальшывай згодна з прынцыпам: (1 → 0) → 0, які зьяўляецца аксіёмай клясычнага рахунку сказаў.

Цьверджу, што імплікацыю (ГАС) немагчыма абараніць. Калі, прыкладам, «дыскурсіўнае» Дуркгайм характарызуе як «ідэю, якая дзейнічае праз індывіда», а «калектыўнае» як «ананімнае ідэальнае надындывідуальнае ўтварэньне», больш таго, як «духоўную рэальнасьць», то трэба прызнаць, што тут маем дачыненьне хутчэй зь дзьвюма рознымі зьявамі, якія трэба разглядаць асобна, чым з двума аспэктамі аднае і тае ж зьявы. Магчыма, Мікола Кацук, які пастулюе (і слушна) працэсуальны падыход да сацыяльнай рэчаіснасьці, сьцьвердзіць, што дыскурсіўнае і калектыўнае - гэта сапраўды два аспэкты адной і той жа зьявы, паколькі ідэя, якая спачатку дзейнічае праз індывіда, у пэўны момант «унезалежніваецца» і становіцца чымсьці ананімным і надындывідуальным. Але «працэсуальная» інтэрпрэтацыя ня вырашыла б праблемы. Бо ў такім выпадку сацыяльнае набывае папросту тэмпаральную рознасьць: калі ў момант t маем дачыненьне зь зьявай х, а ў момант t-1 са зьявай у, то мусім прызнаць рознасьць гэтых зьяваў, нават калі прымаем генэтычную залежнасьць паміж імі.

Сацыяльнае - гэта мнагазначны тэрмін. Калі гаворым пра калектыўныя ўяўленьні, напр. уяўленьні пра Амэрыку як ворага або Расею як ворага, то маем на ўвазе іншы тып сацыяльнага, чым тады, калі гаворым пра праграму мадэрнізацыі эканомікі. Інакш трэба ўспрымаць ідэалёгіі ці маральныя каноны, а інакш рэлігійныя пакланеньні, а яшчэ інакш юрыдычны кодэкс або фінансавую сыстэму. Такім чынам, гіпотэза (ГАС) павінна быць заменена новай, па-мойму, больш адэкватнай гіпотэзай мнагазначнасьці тэрміну «сацыяльнае» (ГМС):

ГМС: Сац → (А ∨ Б ∨ В ∨ Г ∨ Д ∨ Е).

У гэтым выпадку дастаткова, каб адзін з кампанэнтаў каньюнктыўнай альтэрнатывы (А ∨ Б ∨ В ∨ Г ∨ Д ∨ Е) быў праўдзівы, каб уся імплікацыя была праўдзівай. Але гэткая «лібэралізаваная» канцэпцыя сацыяльнага адкрывае перад намі мноства значэньняў, якія могуць вязацца з тэрмінам «сацыяльнае». Калі кіравацца лёгікай формулы (ГМС), то можна налічыць ажно 41 значэньне, якія будуць прадуктам усіх магчымых камбінацыяў гэтых шасьці (А-Е) элемэнтаў.

Мнагазначнасьць можна заўважыць і ў выпадку паасобных характарыстык. Напрыклад, «прымусовасьць» можа быць рознаю. Думаю, спадар Кацук пагодзіцца, што coercitive action па-іншаму функцыянуе ў арміі, па-іншаму ў Акадэміі навук, а яшчэ па-іншаму ў асяродзьдзі «ARCHE».

Варта ўвагі, што ў тэксьце «Калі ж ён злачынца...» Кацук менавіта пры дапамозе катэгорыі «прымусу» растлумачвае фэномэн дыскусіі, запачаткаванай яго тэкстам «Міты...». «Тэкст мусіць быць па магчымасьці сэнсацыйны ці, сама меней, злабадзённы, а таксама ён павінен быць зразумелы пастаяннай аўдыторыі», - гэтак «з сацыялягічнага пункту гледжаньня», Кацук тлумачыць факт напісаньня такога, а ня іншага тэксту, выбар такой, а ня іншай аргумэнтацыі. Шчыра кажучы, я, як чытач «ARCHE», аддаў бы перавагу тэкстам, якія былі б хай сабе менш сэнсацыйныя, але напісанымі без прымусу з боку такой ці іншай рэдактарскай палітыкі. І што больш, прымаю (можа, наіўна?), што яна, гэтая рэдактарская палітыка, фактычна бярэ пад увагу густы і запатрабаваньні такіх, як я, і дазваляе сваім аўтарам публікаваць тэксты з пачуцьцём свабоды. (Пры гэтым ня трэба блытаць «актуальнасьць» і «сэнсацыйнасьць», «публіцыстычны талент» і «публіцыстычны папулізм».) Ну, тут спадар Кацук, магчыма, зьвернецца да славутай бадрыяраўскай катэгорыі сымулякрум і адзначыць, што адным з заданьняў рэдактарскай палітыкі ёсьць якраз сымуляваньне свабоды слова на старонках свайго часопісу, бо «ілюзія свабоды» ўплывае станоўча на попыт, але на самай справе мы ўсе - уключаючы Кацука і мяне - ахвяры нябачнага, але ўсюдыіснага Прымусу. А калі так, то катэгорыя прымусу ў сацыялягічным дыскурсе, бадай, ня розьніцца ад катэгорыі абсалютнага духу ў мэтафізычнай сыстэме Гэгеля.

Дык што тады: сацыялёгія - гэта навука ці мэтафізыка?

Аўгуст Комт, якога Дуркгайм вельмі паважаў і менаваў нават «бацькам сацыялёгіі», дзеля разьмежаваньня навукі і мэтафізыкі прадугледжваў крытэр «перабываньня ў сфэры фактаў». Пазытыўная навука мае дачыненьне з фактамі, прычым вонкавымі фактамі, а мэтафізыка займаецца бясплоднымі спэкуляцыямі над адцягненымі існасьцямі. Дуркгайм, чые погляды сфармаваліся пад канец ХІХ ст., калі ў Францыі - дзякуючы нястомнаму прапагандысту камтызму Эміля Літрэ - ідэі Комта фармавалі інтэлектуальны этас «прагрэсіўных» навукоўцаў, быў пастаўлены перад неабходнасьцю задэкляраваць сваё стаўленьне да фактаў. Ну і што мог тады зрабіць амбітны навуковец, калі ў паветры вісела «наканаваньне»: скажы, якое тваё стаўленьне да фактаў, а я скажу, які ты навуковец? І Дуркгайм на два пазытывісцкія пытаньні адказаў пазытыўна: так, мая навука мае дачыненьне з фактамі. Так, мая навука займаецца вонкавымі фактамі...

2.3. «Рэчы», «факты» і «артэфакты»

Спадар Кацук, рэфэруючы погляды Дуркгайма, сьцьвярджае:

Вырашыць пастаўленыя задачы Дуркгайм намагаецца пры дапамозе маніфэставанага ім сацыялягічнага мэтаду. (...) Асноўнымі тэзамі гэтага мэтаду, як вядома, зьяўляюцца:

1. Сацыяльныя факты павінны разглядацца як рэчы.

2. Сацыяльныя факты павінны разглядацца як нешта вонкавае што да індывіда.

3. Сацыяльныя факты надзелены прымусовай сілай.

Прыкладамі сацыяльных фактаў могуць быць «устаноўленыя вераваньні альбо звычаі», якія характарызуюцца пэўнай арганізаванасьцю (структураю), напрыклад, маральныя правілы і фінансавыя сыстэмы альбо «сацыяльныя трэнды» [течения], дзеяньне якіх заснавана на пэўнай афэктыўнай уцягненасьці ў калектыўнію ілюзію».

Калі зазірнем у тэкст самога Дуркгайма, то знойдзем гэткую дэфініцыю сацыяльнага факту:

Гэта ўсялякі спосаб дзеяньня, замацаваны або не, здольны да прымусовага вонкавага ўзьдзеяньня на індывіда, або інакш: такі, які явіцца ў дадзеным грамадзтве як паўсюдны, які характарызуецца самастойнай экзыстэнцыяй, незалежнай ад яго паасобных праяваў⁷.

Пакуль што інфармацыі дастаткова, каб на яе базе зрабіць уступны нарыс праблематыкі. Праблематыку зручней раскрываць пры дапамозе канкрэтных прыкладаў. Вось перада мной ляжыць зборнік экзамэнацыйных тэстаў на 2006 год па ліцэйскім прадмеце «Wiedza o społeczeństwie» (адпаведнік нашага грамадазнаўства), зацьверджаны Міністэрствам адукацыі Польскай Рэспублікі. Знаходжу там між іншым такое заданьне:

     Пасьля прачытаньня тэксту выпішыце нумары сказаў, у якіх адлюстраваны факты, а таксама нумары сказаў, у якіх адлюстраваны меркаваньні.

1) Купляючы крадзенае, парушаеш дзесяць прыказаньняў;

2) Як паказвае статыстыка Галоўнай управы паліцыі, дзьве траціны злачынстваў у Польшчы - гэта дробныя крадзяжы;

3) Гэтых крадзяжоў мы найболей баімся;

4) Мы баімся за сваё здароўе і жыцьцё, бо крадзеж становіцца ўсё больш прымітыўны і брутальны…

Сказы, у якіх адлюстраваныя факты - паводле ўкладальнікаў тэсту, - пазначаныя нумарамі 1 і 2, няправільны адказ - 3 і 4. Запытайма, чаму першыя два сказы прызнаны сказамі аб фактах? Прааналізуйма першы сказ: «Купляючы крадзенае, парушаеш дзесяць прыказаньняў«. Па-першае, (1) у лягічным пляне ёсьць умоўным сказам, які мае форму p → q, а гэта значыць, называе пэўны гіпатэтычны, а не фактычны стан. Па-другое, калі (1) ёсьць імплікацыяй, то гэта значыць, што мы насамрэч маем дачыненьне з двума сказамі, а не з адным. Ёсьць папярэднік (купляючы крадзенае) і наступнік (парушаеш Дэкалёг). Запытайма цяпер, што можа адпавядаць кожнаму з гэтых двух сказаў, інакш кажучы, якая «рэч» стаіць за кожным з гэтых сказаў?

Мабыць, адразу можна сказаць, што няма шанцаў сьцьвердзіць «парушэньне» як «вонкавы» факт. У якасьці «вонкавага» можам сьцьвердзіць хіба што наяўнасьць кнігі (напр. Бібліі), у якой можам прачытаць на мове L выраз: «Не крадзі». Можам сьцьвердзіць, што якісь чалавек Х пры дапамозе драбіны залазіць цераз акно ў чыюсьці хату і выносіць адтуль нейкія рэчы, але ўсьцяж не назіраем «парушэньня дзесяці прыказаньняў» як нечага вонкавага! Дык якім чынам сьцьвярджаем «факт», што Х парушае дзесяць прыказаньняў? Мы робім гэта шляхам «накладваньня» пэўнае нормы на пэўную падзею, гэта значыць, спалучаем апісаньне («Х залез у чужы дом і вынес адтуль пэўныя рэчы») з нормай («Не крадзі»), а затым робім выснову, што «Х парушыў норму п«. Але гэтая выснова - «Х парушыў норму п« - ні ў якім разе не зьяўляецца фактам назіраньня, а толькі мэнтальным канструктам, які паўстаў у выніку спалучэньня апісаньня і нормы!

А што зь першым сказам імплікацыі (1)? Ці пагодзімся з тым, што сказ «Х купляе крадзеную рэч« ёсьць фактам? Калі адкажам дадатна, то мусім тады прызнаць, што маем дачыненьне з асаблівага тыпу «фактам». Па-першае, ня бачым таго, што рэч, якую купляе Х, - крадзеная. Сказ, пра які вядзецца гаворка, ёсьць насамрэч справаздачай аб нашай ведзе, а не справаздачай аб факце. Інфармуем толькі аб тым, што мы маем веду, што гэтая рэч была ўкрадзена. У штодзённым жыцьці гэтая веда часьцяком абапіраецца на падазрэньні і дапушчэньні, але пакіньма ўбаку практыку штодзённага жыцьця і запытайма, якой магла б быць ідэальная сытуацыя, у якой мы маглі б сьцьвердзіць: «Так, вось я назіраў крадзеж», гэта значыць: «Тое, што Х украў такую й такую рэч у месцы l, а гадзіне t, ёсьць фактам«.

Мой адказ будзе гэткі: калі пагаджаемся апэраваць Дуркгаймавым разуменьнем факту, г. зн. факту як нечага вонкавага што да індывіда, то мусім прызнаць, што немагчыма ўявіць нават «ідэальнай сытуацыі», у якой можна было б сьцьвердзіць крадзеж як факт. Сказ «Х украў...» зьмяшчае ў сабе маральную кваліфікацыю пэўнага дзеяньня. Ці сказы, якія зьмяшчаюць у сабе маральную кваліфікацыю, могуць успрымацца як сказы аб вонкавых фактах? Гэта праблема асэнсоваўлася як аналітычнымі філёзафамі, так і некаторымі этыкамі. У маім артыкуле «Натура ці канвэнцыя. Пытаньне пра фундамэнт этыкі і права» (Праўнік. 2005. Кастрычнік) у пункце 2.1 можна знайсьці больш падрабязную характарыстыку гэтай праблемы. На гэтым месцы абмяжуюся толькі падагульняльнай тэзай, што калі жадаем пакінуць у сацыялёгіі катэгорыю факту, то мусім прызнаць, што яны маюць ня вонкавую, як таго жадаў Дуркгайм, а вонкава-ўнутраную прыроду! Сьцьвярджаючы «факт» у сфэры сацыяльнага, мы сьвярджаем ня толькі (а лепш: ня столькі) сукупнасьць жэстаў, мімікі ды гукаў, колькі інтэнцыі, памкненьні, чаканьні, калькуляцыі пэўных індывідаў. А гэта ніяк ня вонкавыя фэномэны. Яны толькі праяўляюцца праз вонкавае.

Талкат Парсанз, адзін з дасьледнікаў думкі Дуркгайма, кажа пра «тры фазы» разьвіцьця панятку «сацыяльны факт» у Дуркгайма. Першай фазай было разуменьне СФ як «вонкавасьці» (exteriority), г. зн. «дадзенасьці эмпірычнага існаваньня» (the givenness of empirical existence), як гэта ёсьць у выпадку фізычнага асяродзьдзя. Другой фазай было разуменьне СФ як «прымусу» (constraint), г. зн. як эфэкту нарматыўнага права, спалучанага з пэўнымі санкцыямі. І, нарэшце, трэцяй фазай было разуменьне СФ як «маральнага аўтарытэту» інтэрналізаваных каштоўнасьцяў ды нормаў, які пры дапамозе пачуцьця віны падштурхоўвае да выкананьня гэтых нормаў⁸.

Гэткая інтэрпрэтацыя Дуркгаймавых поглядаў, здаецца, адрозьніваецца ад інтэрпрэтацыі Кацука. Тэкст апошняга стварае ўражаньне, што Дуркгайм трактаваў сацыяльны факт яе нешта, што ёсьць адначасова «рэччу», «чымсьці вонкавым» і «прымусовым». А калі прымем оптыку Парсанза, то атрымліваецца, што маем дачыненьне папросту з эвалюцыяй разуменьня сацыяльнага факту і што на розных этапах сваёй навуковай дзейнасьці Дуркгайм па-рознаму гэтыя факты разумеў. І калі ў першай фазе сацыяльны факт быў для яго сапраўды нечым вонкавым, то ў трэцяй рабіўся амаль цалкам унутраным! Калі меркаваньне Парсанза трапнае, то выходзіць, што Дуркгаймаў «сацыяльны факт» з трэцяе фазы быў антыцыпацыяй фройдаўскай канцэпцыі «супэрэга» і фромаўскай катэгорыі «аўтарытарнага сумленьня». Гэта адкрывае дуркгаймаўскаму «факту» новыя гермэнэўтычныя прасторы, што ніяк не спрыяе яго праясьненьню.

Інтэрпрэтацыя Парсанза дазваляе таксама гіпатэтычна рэкунструяваць пэўныя ўплывы, пад якімі Дуркгайм мог быць у паасобных «фазах». У першай фазе, хутчэй за ўсё, далі аб сабе знаць ня толькі ўплывы Конта, але і Брунэ ды Відаля дэ ля Бляш, прадстаўнікоў г. зв. «геаграфічнага кірунку» ў сацыялёгіі, які, поруч зь біялягічным арганіцызмам Спэнсэра, успрымаўся ў тыя часы як «найбольш пазытывісцкі». У другой фазе мог наступіць пэўны адыход ад пазытывісцкага крэда на карысьць нэакантыянскіх ідэяў, якія ў тыя часы ў Францыі прэзэнтаваў Шарль Ляшэлье, а якога Дуркгайм ведаў і цаніў. А ў трэцяй фазе, хутчэй за ўсё, даў аб сабе знаць «дэман псыхалягізму», які ўварваўся ў яго сацыялягічны праект. У маладосьці Дуркгайм быў энтузіястам Вільгельма Вундта, і цалкам магчыма, што гэтаксама, як Вундт пад старасьць з простага псыхоляга ператварыўся ў сацыяльнага псыхоляга, так Дуркгайм пад старасьць са звычайнага сацыёляга ператварыўся ў «псыхасацыёляга».

Я не зьяўляюся дасканалым знаўцам Дуркгайма, тым ня менш, здабытых інфармацыяў на тэму сацыяльнага факту ў яго разуменьні, думаю, дастаткова, каб зрабіць пэўныя высновы.

1. Дуркгаймаўскі «сацыяльны факт» - гэта няясны, невыразны і неадназначны тэрмін. «Няясны», бо ня мае ўстойлівай канатацыі. Ён можа быць асацыяваны і з чыста вонкавым «асяродзьдзем», і з чыста ўнутраным «маральным аўтарытэтам». «Невыразны», бо невядома, як адрозьніць абсяг аб’ектаў, якія падпадаюць пад тэрмін «сацыяльнага факту», ад абсягу аб’ектаў, якія пад яго не падпадаюць. (Гм, бадай, адзіны спосаб адрозьніць - спытацца ў сацыёляга-манапаліста...) «Неадназначны» - бо, па-першае, «сацыяльны факт» убірае ў сябе ўсю мнагазначнасьць тэрміну «сацыяльнае», пра што была гаворка ў 2.2, а па-другое, на гэтую мнагазначнасьць накладваюцца яшчэ тры сэнсы «сацыяльнага факту», адзначаныя Парсанзам.

2. Калі «сацыяльны факт» - няясны, невыразны і неадназначны, то ён ня можа ўтвараць «навуковую базу», прадугледжаную ў парадыгме навуковай рацыянальнасьці Опэнгаўза-Хэмпэля-Попэра. А калі навуковая база неакрэсьленая, то спосаб правяраньня сацыялягічных тэорыяў стаіць пад вялікім пытальнікам. А калі навука не прадугледжвае мэтадаў тэставаньня тэорыяў, гэта значыць, што яна застаецца абсягам мэтафізычных спэкуляцыяў (у лепшым выпадку) альбо суцэльнага валюнтарызму (у горшым выпадку), альбо інструмэнтам палітычных сілаў (у найгоршым выпадку).

3. На падставе (1) і (2) раблю выснову, што навуковы статус сацыялёгіі ў вэрсіі Дуркгайма застаецца адкрытым пытаньнем.

3. «ПРАБЛЕМАЦЭНТРЫЗМ» VERSUS «ТЭХНАЦЭНТРЫЗМ»

Праект Дуркгайма паўстаў у пэўную эпоху і фармаваўся ў пэўнай інтэлектуальнай атмасфэры. Ня цьверджу - як сьцьвердзілі б самі Дуркгайм і Кацук - што гэтая эпоха і гэтая атмасфэра маюць характар «вонкавых фактаў» і што пад «прымусам» гэтых «фактаў» паўстала такая, а ня іншая сацыялёгія. Сіла эпохі і асяродзьдзя заўсёды адносная. У канчатковым пляне гэта мы, вольныя асобы, можам падпарадкавацца альбо не гэтым надындывідуальным фактарам. І я веру, што сам Дуркгайм захаваў у пэўнай ступені інтэлектуальную незалежнасьць, хоць не магу не адзначыць наяўнасьці «канфармісцкага» складніка ў ягонай онтасацыялёгіі. І што больш, лічу, што гэты «канфармісцкі» складнік у яго канцэпцыі пераважае.

Я ўжо згадваў пра праўдападобныя ўплывы Конта, дэ ля Бляша, Ляшэлье і Вунтда на канцэпцыю сацыяльных фактаў Дуркгайма. Думаю, што ўплывы Конта на Дуркгаймаву онтасацыялёгію намнога больш глыбейшыя. Успрыманьне соцыюму як нечага надындывідульнага, арганічнага і вонкавага што да індывіда надта ж ужо нагадвае Вялікую Істоту (le Grand Etre) Аўгуста Комта, а канцэпт «калектыўнай сьвядомасьці» зьяўляецца - паводле Парсанза - адлюстраваньнем канцэпту «кансэнсусу» ў Комта, які ў сваю чаргу ёсьць адлюстраваньнем «агульнае волі» (volonté général) Русо. Дуркгайм, такім чынам, зьяўляецца спадкаемцам пэўнае мэтафізыкі, і няцяжка здагадацца, якой мэтафізыкі. Grand Etre ды volonté général - гэта вярхоўныя ідэі калектывісцкай, халістычнай ды дэтэрмінісцкай мэтафізыкі. «У калектыўных уяўленьнях месьціцца якаясь сіла, свайго роду маральная перавага, здольная навязацца паасобным розумам», - пісаў Дуркгайм у «Элемэнтарных формах рэлігійнага жыцьця».

У ХІХ ст. у Францыі змагаліся паміж сабой дзьве значныя філязафічныя школы: «старая» сьпірытуалісцкая на чале з Кузэнам і «маладая» пазытывісцкая на чале з Комтам. Здаецца, што з Комтам сталася прыкладна тое, што сталася з Марксам у Нямеччыне: гэтаксама, як Маркс, змагаючыся з ідэалізмам Гэгеля, заставаўся ў сваім мысьленьні гэгельянцам, так Комт, змагаючыся са сьпірытуаламі, сам у пэўным сэнсе стаў «сьпірытуалам». Яго ідэя Чалавецтва як Вялікай Істоты, а таксама падпарадкаваная Ёй рэлігія (г. зн. навука) разам са сьвятарамі і прарокамі (г. зн. навукоўцамі) мае ня тое што мэтафізычныя, а яскрава рэлігійныя рысы. Нельга забываць, што поруч са сьпірытуалісцкім і пазытывісцкім трэндам у філязофіі ў Францыі быў даволі моцны рэакцыйна-кансэрватыўны інтэлектуальны рух, у аснове якога ляжалі ідэі дэ Мэстра і Банальда, для якіх індывідуалізм і лібэралізм уявіўся як сьмяротная пагроза для грамадзтва, а дэмакратыя як нейкае непаразуменьне. Успрыманьне Дуркгаймам сацыяльнага як вонкава-прымусовай і незалежнай ад індывіда існасьці дазваляе падазраваць наяўнасьць у яго онтасацыялёгіі сьпірытуалісцкіх, рэакцыйна-кансэрватыўных і антылібэральных складнікаў.

Чарговая праблема - гэта «натуралізм» Дуркгайма. Спадар Кацук у «Сацыялёгіі беларускай ідэі»⁹ выразіў

абурэньне з нагоды тэзы пра Дуркгайма як натураліста, якая вандруе з падручніка ў падручнік. У прадмове да другога выданьня «Сацыялягічнага мэтаду» Дуркгайм піша: «Падчас таго, як мы выразна казалі і ўсяк паўтаралі, што сацыяльнае жыцьцё цалкам складаецца з уяўленьняў, нас абвінавацілі ў выключэньні з сацыялёгіі псыхічнага элемэнту».

Па-першае, трэба ўзяць пад увагу неадназначнасьць і эвалюцыйнасьць Дуркгаймавых поглядаў. У гэтым мы маглі пераканацца падчас аналізу ягоных «сацыяльных фактаў». Па-другое, «натуралістам» можна стаць двума спосабамі. Першы спосаб - «рэдукцыянісцкі», другі - «індукцыянісцкі». Першы палягае ў рэдукаваньні мэнтальнага да біхевіяральнага, псыхічнага да фізычнага, духоўнага да матэрыяльнага і г. д. Тут трэба адзначыць, што рэдукцыянізм вельмі неаднародны, ёсьць шмат яго вэрсіяў, ад крайняга цераз памяркоўны да слабага. Думаю, што Дуркгайма нельга ўпікнуць у якім-кольвечы рэдукцыянізьме, нават слабым. Але ёсьць іншы спосаб стаць натуралістам: можна прызнаваць аўтаномію мэнтальнага, псыхічнага, духоўнага, але трактаваць іх па-натуралісцку! Праблема такой «натуралізацыі рэчаіснасьці» ўсплыла падчас дыскусіяў вакол «натуральнага права» ў этыцы і правазнаўстве¹⁰. «Натуральнае права» - водле этычных кансэрватараў - «упісана ў чалавечую прыроду». Калі «ўпісана ў чалавечую прыроду», значыць, немагчыма яго зьмяніць. Толькі вось гісторыя паказвае, што «нязьменнае права» цягам гісторыі ўсё ж зьмянялася. У канчатковым пляне цяжка знайсьці іншую дэфініцыю для «натуральнага права», як толькі такую, што гэта «права, якога нельга крытыкаваць».

Падыход Дуркгайма да сацыяльнага нагадвае падыход этычных кансэрватараў да натуральнага права. Праўда, сацыяльнае для яго не нязьменнае, яно можа зьмяняцца і фармавацца, яно працэсуальнае. Тым ня менш, прадугледжанае Дуркгаймам стаўленьне індывіда да сацыяльнага такое ж, што і стаўленьне індывіда да натуральнага права, прадугледжанае этычнымі кансэрватарамі. Соцыюм для Дуркгайма - гэта Magna Natura, якая нагадвае вялікі акварыюм, у якім знаходзяцца маленькія рыбкі (г. зн. чалавечыя індывіды). «Сацыяльныя факты» - гэта ня што іншае, як сьценкі акварыюму, да якіх рыбка можа наблізіцца, але празь якія - дарма што празрыстыя! - прайсьці так і ня здолее. Рыбка - калі хоча - можа таўчыся галовой аб гэтую празрыстую сьценку, але ў выніку ёй нічога не застанецца, як толькі завярнуцца і гойсаць у дадзенай прасторы. Ці яна, гэтая прастора, утульная ці не, адпаведная ці не - на гэта рыбка ўжо аніякага ўплыву ня мае... Соцыюм - гэта наканаваньне для індывіда, гэтаксама як акварыюм - наканаваньне для рыбкі. Вось такая сумная выснова прыходзіць пасьля знаёмства з Дуркгаймавай «сацыялёгіяй».

У позьняй працы Дуркгайма «Элемэнтарныя формы рэлігійнага жыцьця» можна заўважыць спробу аслабіць калектывісцкі складнік сваёй онтасацыялёгіі. Там ён падкрэсьлівае, што «няма грамадзтва безь людзей, грамадзтва можа існаваць у сьвядомасьці індывідаў і толькі дзякуючы ім»¹¹, а нават: «Грамадзтва існуе ў індывідах і толькі ў іх»¹². Можа, дзякуючы гэтым фрагмэнтам, аматарам і пасьлядоўнікам Дуркгайма ўдалося б надаць некалектывісцкую інтэрпрэтацыю поглядам свайго настаўніка. Але думаю, што гэта было б крайне цяжка. У той самай працы сустракаем (чарговы раз) супрацьстаўленьне індывідуальнага сацыяльнаму і тлумачэньне яго ў катэгорыях апазыцыі profanum - sacrum. Сацыяльнае - гэта тое, што сталае, санкцыяванае, сьвятое, агульнае, а парадак у грамадзтве прадугледжвае падпарадкаваньне сацыяльнаму sacrum.

Онтасацыялёгію Дуркгайма можна называць натуралісцкай (у сэнсе індукцыйнага натуралізму), а можна называць і антынатуралісцкай (у сэнсе нон-рэдукцыянізму) - гэта ня мае вялікага значэньня. Значэньне мае тое, што гэтая онтасацыялёгія прадугледжвае наканавальніцтва, падпарадкаваньне вонкаваму прымусу і сакралізацыю грамадзкага парадку. Такую канцэпцыю лічу заганнай і непрымальнай у сваёй аснове.

* * *

Якая практычная выснова з усяго гэтага? Згодна з сацыялягісцкай устаноўкай усю маю крытыку Дуркгайма трэба было б разглядаць як сымуляцыю рацыянальнай крытыкі, за якой хаваецца жаданьне аслабіць пазыцыі «дуркгаймістаў», а можа нават пазыцыі ўсіх сацыёлягаў разам узятых. Незалежна ад таго, якія матывы будуць мне прыпісаны, хачу выразна падкрэсьліць, што мэтай маёй крытыкі ёсьць не падрываньне рэпутацыі сацыёлягаў і не жаданьне пазбавіць працы і заробку пасьлядоўнікаў Дуркгайма, а якраз наадварот - паказаць, што яны, сацыёлягі, вельмі патрэбныя, што перад імі - шмат працы і што ім у сувязі з гэтым неабходна забясьпечыць аптымальныя матэрыяльныя і псыхалягічныя варункі працы! Хоць канцэпцыю Дуркгайма я назваў «непрымальнай у сваёй аснове», то ўсё ж лічу, ёсьць сэнс паспрабаваць пераасэнсаваць канцэпцыю Дуркгайма і, магчыма, «перастварыць» яе, надаць ёй крытычную форму. Гэта заданьне для сацыёлягаў-дуркгаймістаў.

Другая выснова - антыінстытуцыяналісцкая. Усьлед за Попэравым сьцьверджаньнем poverty of historicism можна высунуць аналягічнае: poverty of institutionalism. Інстытуцыяналісцкі мэтад інтэрпрэтацыі поглядаў (сваіх і чужых) - гэта марны і бясплодны мэтад. Разважаньні тыпу: «Х напісаў/сказаў р, бо ён мусіў гэтак напісаць/сказаць», а «мусіў, таму што належыць да інстытуту/асяродзьдзя/партыі/опцыі М« - анічога нам у пазнавальным пляне не даюць. Больш таго, зьяўленьне такога тыпу «разумаваньняў» нельга нават растлумачыць «попытам». Такія разважаньні нецікавыя, бо яны базуюцца на просьценькай філязофіі, а ў прынцыпе зводзяцца да ўменьня адрозьніваць інтэлектуальныя асяродкі і ператвараць іх у «сацыяльныя факты». Ані попытам, ані цікавасьцю нельга растлумачыць іх зьяўленьне. Зьяўленьне інстытуцыяналісцкіх аргумэнтаў можна растлумачыць хіба што «інэрцыяй мысьленьня», якая засталася нам у спадчыну з савецкіх часоў. Бо гэта савецкія ідэолягі навучылі навукоўцаў ацэньваць тэорыі і аргумэнты перадусім праз прызму «хто напісаў/сказаў». Больш таго, яны прышчапілі перакананьне, што іншай мэтанавуковай крытэрыялёгіі як толькі гэтая («наш» - «ня-наш») не існуе...

Але калі б заганнасьць інстытуцыяналісцкіх аргумэнтаў зводзілася толькі да іхнай мэтадалягічнай бясплоднасьці і нецікавасьці, то, можа, і ня варта было б аж так непакоіцца імі. Але мэтадалягічны інстытуцыяналізм - гэта таксама вяртаньне дагматызму і аўтарытарызму ў навуку. Магчыма, інстытуцыяналістам здаецца, што, пераймаючы Куна і Фаерабэнда ды насьледуючы цьмяны стыль Бадрыяра, Дэрыды ці Лятара, яны явяцца больш «прагрэсіўнымі». Можа, нэапазытывізм са сваім патрабаваньнем вэрыфікацыі або крытычны рацыяналізм са сваёй «аб’ектыўнай праўдай» лічацца імі наіўнымі і безнадзейна адсталымі кірункамі. Магчыма, аналітычная філязофія са сваёй павышанай адчувальнасьцю на яснасьць і акрэсьленасьць у выказваньнях бачыцца імі як бастыён «лёгацэнтрычнай ерасі», якую трэба адкінуць у імя постмадэрнісцкай артадоксіі. Толькі пры ўсім гэтым яны не заўважаюць, што насамрэч явяцца не прагрэсістамі, а рэпрэзэнтантамі сярэднявечнага (у адмоўным сэнсе гэтага слова) мэтаду. Бо згодна з «манапалісцкай» канцэпцыяй навукі, сучасны навуковец у прынцыпе нічым ня розьніцца ад сярэднявечнага інквізытара, каторы ў адказ на пытаньне: «Чаму гэта праўда?» - кажа: «Бо мы так лічым». «Бо мы так лічым» - дакладна гэтак адказваюць гіпатэтычны матэматык і фізык Міколы Кацука, дакладна гэтак - трэба меркаваць - павінны адказваць сацыёлягі, псыхолягі, палітолягі...

Інстытуцыяналісцкія аргумэнты ня толькі мэтадалягічна бясплодныя, нецікавыя і па сваёй сутнасьці аўтарытарныя, але таксама шкодныя для навуковага прагрэсу як такога. Згадваны ўжо прыклад Гарлахвацкага даволі павучальны: калі мы пагодзімся з мэтадалягічнымі інстытуцыяналістамі, то тым самым легітымізуем рознага тыпу «гарлахвацкіх» у якасьці «манапалістаў» у пэўным абсягу веды. У жыцьці можа быць зусім іначай, чым у камэдыі: апошнім будзе сьмяяцца не Чарнавус, а менавіта Гарлахвацкі...

У Вялікабрытаніі ёсьць супольнасьць вызнаўцаў погляду, што Зямля - плоская, і што тэза аб «кругласьці» Зямлі - неверагоднае махлярства. Уявім цяпер сытуацыю, у якой прадстаўнікі такога погляду займаюць (подступам ці гвалтам) катэдры астраноміі ў галоўных унівэрсытэтах сьвету... Гэты прыклад, канечне ж, контрафактычны, але карыстаючыся магчымасьцю, якую дае сэмантыка магчымых сусьветаў, запрашаю мэнтальна перанесьціся ў такі магчымы сьвет W, які нічым ня розьніцца ад нашага сьвету, а толькі тым, што ў выніку спэцыфічнага разьвіцьця палітычных падзеяў на міжнароднай арэне ўсе стратэгічныя цэнтры астранамічных дасьледаваньняў сталі належаць менавіта вызнаўцам «плоскага кшталту» нашай плянэты. Згодна з «манапалісцкай» канцэпцыяй навукі (якая знаходзіцца ў цеснай сувязі з мэтадалягічным інстытуцыяналізмам), у сьвеце W мы ўсе, шараговыя неастраномы, павінны дружна ківаць галавой і паўтараць: «Ну так, сапраўды, Зямля - плоская». І нічога ня зробіш, бо ж гэта будзе найноўшая (то бок, найбольш прагрэсіўная) парадыгма астранамічнай навукі. Застанецца толькі цярпліва чакаць чарговай «навуковай рэвалюцыі» і зьмены парадыгмы, калі зноў вернецца мода на «круглы кшталт» у астраноміі. Хоць усё роўна ніколі не вядома, ці новарэвалюцыйная супольнасьць астраномаў вернецца да ідэі «круглага кшталту», ці захоча ўстанавіць нешта больш арыгінальнае, напр. ісьціну аб квадратным кшталце нашай плянэты...

* * *

Дзеля яснасьці зазначу, што не зьяўляюся радыкальным праціўнікам Кунавых «рэвалюцыяў» і не адкідваю en bloc - як ужо раней зазначыў - майстроў «цьмянага стылю». Не лічу таксама аналітычную філязофію, нэапазытывізм ці крытычны рацыяналізм, «панацэяй», тым больш, што яны ўжо і не існуюць у «чыстым» выглядзе. Пастулюю адно толькі крытычнае прачытваньне і тых, і гэтых філязофіяў.

Кун і Фаерабэнд належаць да гэтак званага дэскрыпцыяністычнага кірунку ў мэтадалёгіі (у процівагу прэскрыпцыянісцкім мэтадалёгіям, рэпрэзэнтаваным нэапазытывістамі або крытычнымі рацыяналістамі). Іх працы задуманы як спроба абагульненай апісальнай характарыстыкі навуковай практыкі. Наколькі гэтае апісаньне трапнае, гэта ўжо іншая справа. Але праблема ў тым, што канцэпцыі Куна ды Фаерабэнда некаторымі ўспрымаюцца як нарматыўныя характарыстыкі навуковай практыкі, адбываецца непажаданая фузія таго, што ёсьць, і таго, што павінна быць (зьмешваньне мэтадалягічнага the «is» і the «ought»). У выніку, пасьлядоўнікі Куна лічаць сваёй «нормай» альбо ўсьведамленьне сваёй залежнасьці ад існай парадыгмы, альбо зьдзяйсьненьне рэвалюцыі. Ну, а ў выпадку пасьлядоўнікаў Фаерабэнда нават такая норма адпадае: ім застаецца хіба што распрацоўваць новыя (найлепш максымальна цьмяныя) навуковыя жаргоны, каб чарговы раз пераканацца ў тым, што everything goes. «Анархізм і філязафічны дадаізм» - гэтак акрэсьлівае мэтадалягічную пазыцыю Фаерабэнда Адам Хмялеўскі, і гэтае акрэсьленьне мне падаецца даволі трапным.

Зыгмунд Гайдук - выбітны польскі філёзаф-мэтадоляг - выказаў вельмі важную мэта-мэтадалягічную думку наконт усякіх прэскрыпцыянісцкіх і дэскрыпцыянісцкіх мэтадалёгіяў. Дэскрыпцыянісцкія характарыстыкі навуковай практыкі заўжды «насычаны пэўнай мэтадалёгіяй», г. зн. дасьледнік, які спрабуе даць абагульненае апісаньне навуковай практыкі, робіць гэта з пазыцыі пэўнай загадзя прынятай мэтадалёгіі (methodology-ladeness thesis). Прэскрыпцыянісцкія мэтадалёгіі, у сваю чаргу, заўсёды «насычаны» рэфлексіяй над навуковай практыкай, якая зьяўлялася цягам гісторыі (history-ladeness thesis)¹³. Усьведамленьне гэтай заканамернасьці важна для крытычнае ацэнкі прапанаваных нам мэтадалёгіяў. Прыкладам, у выпадку Куна ці Фаерабэнда мы можам пытацца, наколькі іх дэскрыпцыянісцкія канцэпцыі навукі абумоўлены іх уласнымі мэтадалягічнымі ўстаноўкамі.

* * *

Іншы польскі мэтадоляг-сацыёлаг Пётар Штомпка прадугледжве «трохузроўневую» характарыстыку дыскурсу, які прэтэндуе быць навуковым¹⁴. На першым узроўні бяруцца пад увагу найбольш агульныя прынцыпы навуковага мэтаду: - лёгіка навуковага выясьненьня, прадказваньня і кантролю. На другім узроўні - патрабаваньні інтэрсуб’ектыўнасьці, фальсыфікавальнасьці, працэдуры тэставаньня і крытэры адбору спаміж канкурэнцыйных тэорыяў. Трэці ўзровень - «тэхнічны» - сукупнасьць сродкаў і спосабаў здабываньня «фактаў» (альбо «артэфактаў»). Для фізыкі ці біялёгіі гэта могуць быць мікраскопы, цыклятроны, экспэрымэнтальныя лябараторыі і г. д., для псыхалёгіі - вольныя ці плянаваныя назіраньні, экспэрымэнты, эмпатыя, інтраспэкцыя і г. д., для сацыялёгіі - апытаньні, інтэрвію, матэматычна-аналітычная апаратура апрацоўкі статыстычных зьвестак і г. д.

Мадэль прафэсара Штомпкі дазваляе даакрэсьліць мэту і прадмет праведзенага мною аналізу-крытыкі ў гэтым артыкуле. Аналіз узятага пад увагу праекту сацыялёгіі тычыўся перадусім «верхніх», больш унівэрсальных узроўняў. «Тэхнічны» ўзровень я абмінуў, бо маёй мэтай было паказаць, што сацыялёгія ў дуркгаймаўскай вэрсіі - гэта адзін з мэтафізычных праектаў. Незалежна ад таго, ці высока, ці невысока мы ацэнім гэты праект, мусім прызнаць, што ён знаходзіцца на прэнавуковым этапе разьвіцьця. Але «мэтафізычны этап» разьвіцьця гэтай дысцыпліны па-свойму каштоўны. Мэтафізыка актывізуе і арганізуе нашы пазнавальныя здольнасьці. Мэтафізычнае афармленьне нашай пазнавальнай практыкі, хоць і менш вартаснае, чым навуковае афармленьне, то ўсё ж больш вартаснае, чым адсутнасьць якога-кольвек афармленьня (як гэта ёсьць у штодзённым пазнаваньні рэчаіснасьці), а неаформленае, выпадковае пазнаньне ў сваю чаргу больш вартаснае, чым адсутнасьць якога-кольвек пазнаньня.

Функцыя мэтафізычнага праекту палягае між іншым у стымуляваньні дасьледніцкай практыкі на тэхнічным узроўні. Дасьледнік можа шэраг важных і праўдзівых рэчаў адкрыць, кіруючыся чыста мэтафізычнымі інтуіцыямі. (У свой час мэтафізычная тэза Пітагора аб існаваньні патаемнай сувязі між лічбамі і касьмічным ладам падштурхнула Капэрніка да фармуляваньня рэвалюцыйнай у гісторыі навукі геліяцэнтрычнай тэорыі.)

Дрэнна, аднак, тады, калі тэхнічны ўзровень навуковай практыкі пачынае абсалютызавацца. Па-мойму, гэта якраз і адбылося падчас палемікі вакол «Мітаў...». Цытаваны ўжо Штомпка адрозьнівае дзьве магчымыя пазыцыі ў навуковым дасьледаваньні: «праблемацэнтрызм» і «тэхнацэнтрызм». Першая прадугледжвае залежнасьць выбару тэхнічных прыёмаў і мэтадаў ад характару праблемы, якую неабходна разьвязаць альбо праясьніць, а другая - залежнасьць выбару праблемы ад наяўных і прызнаных «найлепшымі» тэхнічных прыёмаў. Чытаючы тэксты спадара Кацука і спадарыні Гапавай, так да канца і ня мог зразумець, ці questio disputata заключаецца ў пытаньні: 1) які адсотак жанчын галасуе за Лукашэнку? ці ў пытаньні: 2) уплыў «полу» на галасаваньне - непасрэдны ці апасродкаваны? ці: 3) чаму жаночы электарат Лукашэнкі колькасна большы за мужчынскі электарат? ці: 4) якія фактары абумоўліваюць тое, што Лукашэнка наагул мае электарат (незалежна, мужчынскі ці жаночы)?

Усе гэтыя пытаньні-праблемы разглядаліся ўсуцэл, і цяжка было зразумець, ці, прыкладам, прамаваны Кацуком «дыскрымінантны аналіз» пакліканы вырашаць усе чатыры праблемы, ці некаторыя, ці якуюсь адну зь іх. У мяне замала матэрыялаў і ведаў, каб кампэтэнтна ацаніць абсяг стасавальнасьці гэтага мэтаду, таму абмяжуюся адно толькі да асьцярожнай заўвагі, што прынамсі ў выпадку некаторых пытаньняў (асабліва (3) і (4) больш адэкватным падаецца мэтад Алены Гапавай, які можна лічыць разнавіднасьцю «інтэрпрэтатыўнага разуменьня» (interpretative understanding). Дыскрымінантны аналіз належыць да квантыфікатыўнага разраду мэтадаў, а ў выпадку пытаньняў тыпу: «чаму маем дачыненьне зь зьявай х?« альбо: «якія фактары абумоўліваюць зьяву у?» патрэбны хутчэй за ўсё кваліфікатыўныя мэтады, прынамсі, у якасьці дапаўненьня (альбо нават і карэкцыі) квантыфікатыўных. Сацыяльная сфэра - гэта сфэра мноства адкрытых магчымасьцяў, яна характарызуецца індэтэрмінізмам, дынамізмам і працэсуальнасьцю. А раз так, то нават найбольш дасканалыя матэматычныя тэхналёгіі ня могуць прадугледзець усіх магчымых фактараў і абумоўленьняў. Больш за тое, вынікі, атрыманыя шляхам стасаваньня квантыфікатыўных мэтадаў зазвычай «інфармацыйна ўбогія». Гляньма: што асаблівага нам дае інфармацыя, што адукацыя ёсьць істотным (альбо адным з істотных) фактарам, які рэальна ўплывае на галасаваньне за ці супраць Лукашэнкі? Нават калі і прымем гэтую тэзу як 100-працэнтова праўдзівую, то ўсё ж асаблівай пазнавальнай сатысфакцыі яна нам хіба не прынясе. Алена Гапава прапануе тут больш багатую і больш інфармацыйна насычаную карціну сацыяльных рэаліяў. Можна, канечне ж, спрачацца, наколькі гэтая карціна адэкватная, але, думаю, нельга, ваюючы «дыскрымінантным аналізам», адкідваць «з парогу» інтэрпрэтатыўны падыход апанэнткі, тым больш, што спадар Кацук і сам часта змушаны інтуіцыйна інтэрпрэтаваць тыя ці іншыя зьвесткі.

Мэтад іntepretative understanding у сацыялёгіі нагадвае мэтад эмпатыі ў псыхалёгіі. Абодва мэтады - неэмпірычныя і неаналітычныя (некаторыя кажуць: квазіэмпірычныя і квазіаналітычныя), адсюль іх контравэрсійны характар. Адначасна ж, як мне падаецца, без эмпатыі і без інтэрпрэтатыўнага разуменьня немагчымай была б паўнавартасная псыхалёгія ці сацыялёгія. Акцэптацыя такога тыпу мэтадаў, пераважна абапертых на інтуіцыі, прадыктавана «праблемацэнтрычным» падыходам да навуковых дасьледаваньняў, бо спэцыфіка праблемаў, зь якімі часьцяком маюць дачыненьне гэтыя дысцыпліны, патрабуе між іншым і такіх мэтадаў. Таму больш рацыянальнай была б крытычная дыскусія з выясьняльнай гіпотэзай Алены Гапавай («за Лукашэнку галасуе кляса»), а не стасаваньне злоснай іроніі ў адказ на спробу растлумачыць катэгорыю сацыяльнага полу пры дапамозе забаўнай, але трапнай заўвагі, што «посуд ня мыюць палавымі органамі».

* * *

Навука – гэта разьвязваньне праблемаў, якія ставіць перад намі жыцьцё, і ў гэтым пляне яна явіцца як экзыстэнцыяльная прыгода. Навука - гэта стала ўдасканальваная спроба разьвязваньня нашых праблемаў.

«Праблемацэнтрычную» навуку (а таксама філязофію, мэтафізыку, прэфілязофію) супрацьпастаўляю крытыкаваным ужо інстытуцыяналісцкім, «манапалісцкім» і «тэхнацэнтрычным» тэндэнцыям у навуцы (а таксама ў філязофіі, мэтафізыцы, прэфілязофіі). Калі кагосьці сапраўды цікавіць разьвязваньне якойсьці праблемы, то ён, сутыкнуўшыся з чыёйсьці прапановай вырашэньня гэтай праблемы, ня будзе яе ацэньваць праз прызму хто прапануе, а толькі праз прызму што прапануе. Для «праблемацэнтрычна» арыентаванага навукоўца няма вялікай розьніцы, ці ў руцэ ў яго працы Інстутыту сацыялёгіі НАН, ці справаздачы НІСЭПД, ці публікацыі гендэр-дасьледнікаў з ЭГУ, ці, урэшце, ідэалягічныя падручнікі Акадэміі кіраваньня пры прэзыдэнту. Ён ня будзе прадузята выключаць, што славутая particula veri (часьцінка праўды) можа прысутнічаць у кожным з гэтых дыскурсаў, уключаючы нават афіцыйна-ідэалягічны.