«У шэрагу пытанняў, якія горача і палка абмяркоўваюцца цяпер, ледзьве не першае месца належыць нацыянальнаму пытанню і праблемам, з ім звязаным».

Гэтыя словы былі напісаны Піцірымам Сарокіным у 1917 годзе, але здаецца, што яны тычацца дыскусіі, якая ўжо атрымала назву «моўнай». Напэўна, у гэтым ёсць асаблівая прыкмета часу: калі ў грамадстве ўсё добра і будучыня не выклікае пытанняў, такія дыскусіі немагчымыя. Яны паўстаюць тады, калі грамадства сутыкаецца з нявызначанасцю, пустэчай ці нават страхам таго, што будзе далей.

З іншага боку, трэба пагадзіцца з тым, што дыскусія, якая адбылася, стала сапраўднай падзеяй інтэлектуальнага жыцця. І сапраўды, яна вельмі непадобная ні да традыцыйных навукова-практычных канферэнцый з пытаннямі кшталту «а якой літаратурай вы карысталіся» і абавязковымі дамоўленасцямі сустрэцца праз год, ні да паўпадпольных семінараў, абмежаваных вузкім колам удзельнікаў.

Дыскусія аб мове вылучаецца сваёй працягласцю (яе пачатак можна весці з артыкула Юрыя Дракахруста 1998 года, змешчанага ў «БДГ», а магчыма, і раней), колькасцю удзельнікаў, грамадскім рэзанансам і напружаннем, якое сведчыць пра вялікую зацікаўленасць у яе змесце.

З гэтага вынікае, што, акрамя іншага, дыскусія зрабілася і сацыяльнай падзеяй, у якой у канцэнтраваным выглядзе адбіўся стан сучаснага беларускага грамадства ды намацоўваліся кірункі далейшага развіцця.

У гэтым сэнсе шматлікія аргументы, пачынаючы з гістарыяграфіі, філасофскіх і сацыяльна-гуманітарных тэорый, сацыялагічных звестак аб рэчаіснасці і асабістых меркаванняў і стаўленняў, тычацца аднаго – знаходжання і абгрунтавання ўласнага месца ў будучыні, якая імкліва надыходзіць.

Гэты тэкст задумваўся як спроба рэфлексіі прамежкавых вынікаў дыскусіі і таксама яе сацыяаналізу. Прасцей кажучы, я меў намер высветліць, што гэта было і чым тлумачыцца тое эмацыйнае напружанне, якое спадарожнічала дыскусіі падчас яе разгортвання. Але па меры напісання тэкст паступова пераўтвараўся ў нешта большае, і «моўная спрэчка» зрабілася толькі падставай для разваг аб беларускай ідэі.

Не выключана, што хтосьці знойдзе і намер падліць алею ў агонь ды шмат чаго іншага, што не вычэрпваецца нават псіхааналізам. Не буду з гэтым спрачацца, кожны чалавек ёсць мерай усіх рэчаў, існых – у тым, што яны існуюць, ды няісных – у тым, што яны не існуюць.

НЯВЫЗНАЧАНАСЦЬ НАЦЫІ
Так ці інакш, цэнтральным паняткам дыскусіі ёсць панятак нацыі, вядомы сваёй неакрэсленасцю. «Удзельнікі спрэчкі, – працягвае Сарокін, – часцяком і самі не ведаюць, дзеля чаго ламаюць дзіды». У сваім артыкуле ён займаецца тым, што сёння б атрымала назву «дэканструкцыі нацыі», а менавіта, па чарзе разглядае паказнікі, якія апісваюць характар сувязі ў нацыянальнай супольнасці.

Сярод іх – адзінства крыві ці расы, адзінства мовы, рэлігіі, агульнасць эканамічных інтарэсаў, адзінства паноўнай дынастыі ці гістарычных лёсаў і таксама – маралі, права, філасофіі, светапоглядаў і культуры. Ягоная стратэгія палягае ў давядзенні прыкладаў разнастайнасці пералічаных складнікаў у розных нацыях і адваротным зазначэнні адрозненняў у кожнай з іх. Гэта ён робіць з пазіцый «рэалістычнай сацыялогіі», то бок натуралізму з, паводле ягонага вызначэння, «вялікім біхевіярысцкім пафасам».

Асобна Сарокін спыняецца на ўсведамленні прыналежнасці да пэўнага палітычнага цела. Але ў гэтым разе ягоная аргументацыя менш дасканалая. Залічэнне ці ўсведамленне (ідэнтыфікацыя ды ідэнтычнасць) «толькі ставіць, а не вырашае пытанне».

Напрыклад, я, у якасці журналіста, адношу сябе да пэўнага сацыяльнага цела – рэдакцыі (група людзей), у якасці праваслаўнага – да азначанай царквы (таксама група), у якасці «падданага» Расіі – да расійскай дзяржавы (таксама група), у якасці чалавека, які гаворыць на расійскай, эскімоскай, французскай і англійскай мовах, я адношу сябе да ўсіх асоб, якія гавораць на іх. Ва ўсіх выпадках у мяне ў наяўнасці «ўсведамленне сваёй прыналежнасці» да той ці іншай групы. Якая ж з іх будзе маёй нацыяй? Паасобку, ні адна з гэтых сувязяў не ёсць нацыянальнай, а разам яны супярэчаць адна адной. Тэорыя не дае азначэння, а таму і яе даводзіцца адкінуць.

Да гэтага мы вернемся пазней, цяпер толькі зазначым – з пазіцый натуралізму нацый сапраўды не існуе. «Нацыянальнасць» распалася на элементы ды знікла».

А як жа «нацыянальнае пытанне»? Выйсце Сарокін бачыць у тым, што сутнасць нацыянальнага пытання месціцца ў шэрагу прававых абмежаванняў у сферах рэлігіі, палажэння радзімы, у маёмасным стане, адукацыі, прафесіі, мове і г. д. Нацыянальная няроўнасць – толькі асобная форма агульнай сацыяльнай няроўнасці, з чаго ён робіць цалкам ліберальную выснову, што падтрымліваць нацыянальныя рухі варта ў той ступені, у якой яны змагаюцца супраць прававых абмежаванняў і за сацыяльную роўнасць.

У выніку Сарокін будуе ліберальную утопію: «уся паўната правоў мусіць быць дадзена кожнай асобе, без адрознення на «эліна ды юдэя, раба ды вольнага». Дарэчы, у сваіх разважаннях Сарокін пайшоў далей і прадказаў (нагадаю, гэта ў 1917 годзе падчас сусветнай вайны!) стварэнне Еўразвязу як «звышдзяржаўнай арганізацыі ўсёй Еўропы на грунце роўнасці правоў усіх, што ўваходзяць у яе склад, асоб».

Еўразвяз быў створаны, але утопія так і засталася утопіяй, бо непазбежна паўстае праблема сутыкнення правоў, у выніку чаго іх фармальная роўнасць ператвараецца ў змястоўную аднолькавасць, прынамсі, так здарылася ў сучаснай Францыі, калі было забаронена насіць хіджаб ды іншыя рэлігійныя сімвалы. Што гэта, калі не абмежаванне? І ўвогуле, адкуль абмежаванні як такія паходзяць?

З іншага боку, гісторыя сведчыць пра тое, што права нацый на самавызначэнне звычайна абмяжоўваецца геапалітычнымі інтарэсамі правадаўцы.

Але вернемся да тэорыі Сарокіна. Ён невыпадкова залішне вольна абыходзіцца са свядомасцю/перакананнямі, бо ў гэтым ёсць слабое месца натуралізму. Калі разважаць далей, тая супярэчнасць прыводзіць да статусна-ролевой тэорыі, а сацыяльныя групы журналістаў ці праваслаўных, якія здаваліся цэльнымі, таксама знікаюць у бясконцасці адрозненняў. Зразумела, што цяпер, a posteriori, шмат чаго здаецца памылковым, але тэорыя Сарокіна, якая, дарэчы, потым змянялася ў бок адыходу ад натуралізму, цікавая тым, што дазваляе рэканструяваць пэўную візію панятку нацыі. Тое, што сёння засталося – гэта абумоўленасць нацыянальнага пытання сацыяльнымі практыкамі ў выглядзе юрыдычных абмежаванняў.

У сваю чаргу, паўстае пытанне, ці дастаткова абмежавацца юрыдычнай рэдукцыяй у вызначэнні нацыянальных праблем, альбо існуюць іншыя, не менш значныя. Ягонае вырашэнне адначасова звязана як з ідэалагічнымі стаўленнямі, што хаваюць практычныя інтарэсы і вызначаюць рамкі дастатковасці, так і са зменай падыходу ў ведах¹.

Апазіцыяй натуралістычнага падыходу ў сацыялогіі ёсць падыход дзейнасны, які спалучаецца з культур-сацыялогіяй². Ён узнікае адначасова з натуралізмам і паступова набірае моц. Па вялікім рахунку, натуралізм у сучасных умовах ёсць анахранізмам і існуе толькі за кошт таго, што дае хуткія і простыя адказы на складаныя пытанні, чым цалкам адпавядае канвеернай вытворчасці.

У культурніцкім падыходзе, які можна весці з Дзюркгейма, сацыяльнае жыццё складаецца з уяўленняў, што не адмяняе іх прымусовай сілы³. Таксама вядома так званая тэарэма Томаса – калі сітуацыя вызначаецца як аб’ектыўная, яна аб’ектыўная паводле сваіх наступстваў. Рэч у тым, што немагчыма адвольна вызначаць сітуацыі, часцей за ўсё яны падаюцца як тыповыя і звычныя.

Да гэтага падыходу і належыць папулярная цяпер канцэпцыя «ўяўленых супольнасцяў» Бенедыкта Андэрсана, згодна з якой нацыя ёсць прадуктам капіталістычнага кнігадрукавання, якое фармуе пачуццё адначасовасці ва ўяўленні прыналежнасці да супольнасці. Да гэтага дадаюцца палітыка сродкаў масавай інфармацыі, сістэмы адукацыі, адміністратыўных загадаў і таксама, у дачыненні да былых каланізаваных краін, інстытуты перапісу насельніцтва, мапы ды музеі:

на самай справе, усе супольнасці, буйнейшыя за першабытныя вёскі і аб’яднаныя кантактам твар-у-твар, – уяўленыя. Супольнасці належыць адрозніваць не паводле іх сапраўднасці/несапраўднасці, а паводле таго стылю, у якім яны ўяўляюцца.

Такім чынам, перафразуючы Томаса, калі сітуацыя, нават «памылкова», вызначылася ў свядомасці як пагражальная для ўласнага ўяўлення аб нацыі, чалавек будзе вымушаны яго абараняць, то бок ставіцца да іншых як да хаўруснікаў ці супраціўнікаў і чыніць пэўныя дзеянні. Нагадаю, што ён няздольны адвольна вызначыць сітуацыю – дарэчы, гэта было дасканала адлюстравана ў шэрагу мастацкіх стужак, прысвечаных вайне ў Югаславіі. Да прыкладу, на сербскім доме з’яўляецца надпіс: «Сербы – прэч з Харватыі», пры ўсім стаўленні да яе як да глупства паўстае сітуацыя абароны маёмасці, і жыхары-сербы пераўтвараюцца ў вартаўнікоў, далей супрацьстаянне паступова разгортваецца ў бок эскалацыі, захопліваючы ўдзельнікаў, павялічваючы іх колькасць і ўзброенасць – адны маюць надпіс аднавіць, іншыя – гэтага не дазволіць. Пасля першай крыві сітуацыя ўжо ёсць сітуацыяй нацыянальнага канфлікту.

Пры гэтым гістарычныя веды ці перакананні ў нацыянальнай выключнасці і перавазе адыгрываюць другасную ролю. Няма сутнаснай розніцы ў даўніне пэўных гістарычных падзей і канкрэтным іх датаванні. Людзі і генерацыі памятаюць толькі тое, чаму былі непасрэднымі сведкамі ці ў чым удзельнічалі, усё іншае – наратывы ці апавяданні, з якіх толькі вылучаюцца тыя ці іншыя падзеі, і надаецца ім значнасць адпаведна актуальнай сітуацыі дзеяння. Гісторыя – з сацыялагічнага пункту гледжання – заўсёды пішацца ці ўзнаўляецца сёння.

Абагульняючы, зазначу, што ў культурніцкім падыходзе нацыя ёсць сацыяльным уяўленнем, якое можа існаваць па-за чалавекам – яно мае знакавую прыроду, бо транслюецца праз тэксты і сімвалы, а таксама матэрыяльную, бо замацоўваецца ў рэчаіснасці ў выглядзе архітэктуры, планавання будынкаў і мястэчкаў, помнікаў, могілак і г. д. Але нацыя можа існаваць і ўнутры чалавека, бо ўсё тое, што ўтварае нацыю, інкарпаруецца (літаральна – увасабляецца) ім, і потым згодна з увасабленнем рэалізуецца ў сацыяльнай, культурнай і фізічнай прасторы.

Зразумела, што за ўсім стаяць сацыяльныя практыкі.

УВАСАБЛЕННІ БЕЛАРУСІ
Дыскусія шмат бы ў чым выйграла, калі б пад паняткам ідэнтычнасці разумелася не тоеснасць, якая амаль падсвядома цягне за сабой натуралізм, а менавіта ўвасабленне. Чалавек у гэтым сэнсе ёсць тым, што ён увасабляе.

Адсюль вынікае, што нейкая ідэнтычнасць (яшчэ раз зазначу – увасабленне сацыяльных уяўленняў) заўсёды ёсць, бо грунтуецца на ўласнай гісторыі, што абагульняе сацыяльныя практыкі. Але прысутнасць той ці іншай ідэнтычнасці ў свядомасці, яе моц і значнасць залежаць ад інтэнсіўнасці сацыяльных дачыненняў, у якія ўключаны індывід. Чым у большай ступені ягонае паўсядзённае жыццё звязана з нейкаю дзейнасцю, тым мацнейшая ідэнтычнасць.

Таму нядзіўна, што ў структуры ідэнтычнасці вылучаюцца сэнсавыя блокі ад наймацнейшых у цэнтры да перыферыйных. Па-першае, гэта ўвасабленні вузкага сацыяльнага асяроддзя – сям’і, сяброў і знаёмых, суседзяў. Па-другое, увасабленні супольнасцяў паводле падабенства паводзін, то бок блізкасць з тымі, хто вядзе такі самы лад жыцця, прытрымліваецца тых самых палітычных поглядаў і мастацкіх густаў і г. д. Па-трэцяе, блізіня са статуснымі групамі – з людзьмі той самай прафесіі ці службовага статусу. І па-чацвёртае, апошняе паводле значнасці, – з абстрактнымі супольнасцямі, якія ўявіць найскладаней⁴.

Тое, што «нацыя» месціцца на перыферыі канцэнтрычнай структуры ідэнтычнасці, – хутчэй правіла, чым вынятак. Цалкам нармальна, што чалавек гадуе дзетак, сябруе, працуе і адпачывае – робіць усё тое, што складае простае чалавечае жыццё. Але фіксацыя гэтага простага становішча дазваляе паставіць пытанне аб практыкаванні нацыі як такой. Ці можа існаваць асобная – ва ўсіх сэнсах – практыка нацыі? Якім чынам дасягаецца сувымернасць практык штодзённасці і нацыі?

Напэўна, чалавек можа надаваць сваім учынкам нацыятворчы характар – у гэтым разе мае месца своеасаблівы катэгарычны імператыў, адпаведна якому кожнае дзеянне ўсведамляецца не толькі як накіраванае на нейкі вынік (напрыклад, добры мастацкі твор), але і на карыснасць для нацыі. Але малаверагодна, што гэтае стаўленне будзе мець шырокае распаўсюджанне і доўгатэрміновасць.

Іншы варыянт – існаванне ізамарфізму між нейкімі традыцыйнымі сацыяльнымі практыкамі нейкай супольнасці і яе саманазвай. Той жа Гірц прыводзіць прыклад: калісьці ў Гане ўрад знізіў закупныя цэны на какаву, і гэта моцна падштурхнула нацыянальны рух народу ашанці, які традыцыйна вырошчваў какаву. Такім чынам, эканамічная палітыка замкнулася на нацыянальную толькі таму, што меўся агульны носьбіт сімвалічных і сацыяльных практык.

У дачыненні да Беларусі можна зафіксаваць адсутнасць практычнага складніка нацыі. Да сённяшняга дня пытанне: «Што мусіць рабіць чалавек, каб быць беларусам?» – застаецца без адказу. А калі так, то галоўную ролю грае не тое, што ён робіць, а тое, што робіць з яго⁵.

Аналітычна можна вылучыць два фактары, што ўплываюць на свядомасць: натуральны, ці стыхійны, які складаецца з прызвычайвання да сімвалічнай і фізічнай прастор у выніку простай прысутнасці ў іх, і штучны, ці мэтанакіраваны, які фармуецца адмыслова арганізаванай сістэмай сімвалічнай вытворчасці. Зразумела, што яны ўздзейнічаюць не паасобку, часам узмацняючы, часам аслабляючы адзін аднаго.

Уздзеянне першага фактару больш працяглае і трывалае, яно стварае своеасаблівы падмурак з чалавечых звычак, на якім будуюцца тыя ці іншыя нацыянальныя праекты.

З гэтага вынікае, што карані сённяшняга стану ўяўлення Беларусі трэба шукаць менавіта ў савецкай гісторыі. Зразумела, гісторыя Беларусі не пачынаецца з савецкага часу, але, варта падкрэсліць, – людзі, якія маюць дачыненне да беларускай ідэі, збольшага паходзяць з СССР і, адмаўляючыся ці ўхваляючы савецкую спадчыну, застаюцца сутнасна звязаныя з ёй.

Савецкі праект быў накіраваны на «апустыньванне» беларускай прасторы. За савецкім часам беларускасць зводзілася да функцый каларыту, афарбаванага пад архаіку. Амаль адзінай рэпрэзентацыяй беларускасці быў фальклор у выглядзе румяных бабулек, апранутых у нацыянальнае адзенне, а таксама спеваў, ручнікоў ды прымавак, што для большасці было адарвана ад паўсядзённага жыцця і ўспрымалася як незваротнае мінулае, што ў сучаснасці выклікае нейкую няёмкасць ці нават сорам.

Гэтыя абставіны дазваляюць правесці паралелі між Беларуссю і Лацінскай Амерыкай, зазнаючы падабенства праз панятак «крэольства»⁶. Але існуе і сутнаснае адрозненне – калі крэольства будуецца як «негішпанская гішпанскасць» праз закрыццё магчымасцяў зрабіць кар’еру ў метраполіі, то беларусы гэтыя магчымасці мелі пры ўмовах адмаўлення ад сваёй беларускасці:

Пасля восьмага класа бацькі выправілі мяне з мястэчка ў няблізкі свет – вучыцца аж пад Маскву. Даволі хутка я вярнуўся дахаты без навукі, але з упэўненай расійскай гаворкай, на якой, не хаваючы форсу, я гаманіў у мястэчку.

Ах, з якім захапленнем і зайздрасцю глядзелі на мяне сябрукі, якой глыбокай радасцю свяціліся вочы бацькоў, калі яны слухалі маю расійшчыну. (...)

Тутэйшая мова была тым таўром, якое пазначыла месца чалавека побач з быдлам. І каб патрапіць у людскі свет, трэба было перадусім выдаліць гэтае таўро⁷.

Сацыялагічна кажучы, меў месца апісаны Ірвінам Гофманам так званы эфект стыгматызацыі ў дачыненні да беларускасці і асабліва да беларускай мовы. Нішто так не паўплывала на гэтае стаўленне, як адукацыйная палітыка. Рэч не столькі ў колькасці беларускіх школ, колькі ў магчымасці не вывучаць беларускую. Вядома, як дзеці «ўсіх часоў і народаў» ставяцца да навучання. Калі хтосьці з іх мае афіцыйны дазвол не вучыцца, гэта адразу павышае ягоны статус, астатнія, умоўна кажучы, асуджаны на пакаранне беларускасцю. З той жа нагоды, вывучэнне беларускай літаратуры зводзілася да фармальных сюжэтных схемаў (хто куды прыйшоў, з кім сустрэўся і г. д.), якія – адно, што па-расійску, што па-беларуску.

А калі ўсе астатнія прадметы выкладаюцца па-расійску, ствараецца сацыяльны інстытут стыгматызацыі.

Як гэта здарылася? Я не належу да прыхільнікаў тэорыі змовы, таму тлумачэнне, хай і пункцірнае, буду шукаць у абставінах, якія не патрабуюць злоснага намеру.

Як ведаем, дзесьці пасля вайны пачаліся масавыя працэсы русіфікацыі. Яны адбываліся найперш у дэмаграфічнай сферы і былі звязаныя з вялікімі чалавечымі і матэрыяльнымі стратамі падчас вайны. Беларусь ва ўсіх сэнсах была ў руінах. Аднаўленне эканомікі і далейшая індустрыялізацыя былі магчымыя толькі праз міграцыю. Запаўняліся вакансіі перш за ўсё (не было іншых) расійскамоўнымі адмыслоўцамі – інжынерамі, навукоўцамі, вайскоўцамі ды інш. Пры гэтым размеркаванне ў Менск (таксама і з пункту гледжання «забеспячэння») было прывабным – пасля Масквы, Ленінграда і Кіева. Сваю ролю ў пераўтварэнні Беларусі ў плавільны тыгель савецкай нацыі адыгралі і яе адносна невялікія памеры, і знаходжанне на пярэднім краі савецкай радзімы, і урбанізацыя. Чым большы быў горад, тым менш выкарыстоўвалася ў штодзённых зносінах беларуская мова. Адсюль стаўленне да яе як да сялянскай.

Мігранты прывозілі сваю культуру, адмовіцца ад якой на карысць беларускай было б магчыма, калі б не іх перавага ў сацыяльным становішчы, і беларуская культура паступова губляла сваю ролю. З іншага боку, ці можна разлічваць, што чужынцы кінуцца аднаўляць і культурныя руіны?

Пераўтварэнні адначасова замацоўваліся і ў фізічнай прасторы, ствараліся новыя сімвалы і міфы савецкай Беларусі – перадусім гэта «партызанка» з шматлікімі помнікамі і «зборачны цэх» з фабрыкамі і заводамі.

Перабудова толькі на кароткі час парушыла звыклы сацыяльны парадак, аб’яднаўшы ў адыходзе ад савецкасці нацыяльнае з дэмакратычным.

Як сцвярджае Бабкоў⁸:

Пасьля 1991 года беларуская ідэнтычнасць атрымала статус выключэння альбо асобнага выпадку. Наяўнасць незалежнай дзяржавы, з аднаго боку, не дазваляла дэклараваць яе поўную адсутнасць, з другога – беларуская рэчаіснасць анічым не нагадвала рэчаіснасць сучаснай культурна гамагеннай нацыі з пэўным наборам міфаў, каштоўнасцяў і стэрэатыпаў, якія звычайна і ствараюць поле нацыянальнай ідэнтычнасці.

Але, як заўсёды, ці то не пашанцавала, ці то не хапіла часу, нацыянальны праект застаўся марай, а асабістыя шляхі да Беларусі зноў разышліся⁹. Хутка энтузіязм знік, і мінулае, дакладней, звычка да «пражывання» ў Беларусі, пацягнула назад. Бо засталіся трактары «Беларус» і «БелАЗы», якія і сёння ўдала спаборнічаюць з зубрамі ці бусламі паводле ролі ва ўяўленні Беларусі.

Таму адметнай рысай беларускага праекту застаецца тое, што гісторыя (то бок сацыяльная гісторыя – у сэнсе разгортвання ў часе сацыяльных практык, што спалучаюць словы і рэчы ў фармаванні сацыяльнай прасторы) амаль не мае свайго аб’ектываванага стану, пазасавецкія беларускія ідэі і сімвалы існуюць або ў свядомасці нешматлікіх носьбітаў, або ў тэкстах, ствараючы апісаны Валянцінам Акудовічам «архіпелаг Беларусь»¹⁰.

«Пачынаючы з «Мужыцкай праўды» Кастуся Каліноўскага і віленскай «Нашай Нівы» (пачатку ХХ стагоддзя), – піша Акудовіч, – усе беларускія выданні наўпрост ці ўскосна выконвалі ролю адсутных грамадска-палітычных інстытутаў, якія б мусілі вырашаць адпаведныя патрэбы беларускай Беларусі»¹¹.

Адбіткам гэтага ёсць тое, што гістарычнае дзеянне сутыкаецца (а дзеянне дзеля будавання нацыі апрыёры ёсць гістарычным), па-першае, з чужынскай ці варожай рэчаіснасцю, што зусім не спрыяе замацаванню ідэяў у прасторы¹², а па-другое, са звыклымі сацыяльнымі практыкамі, якія робяць з беларускасці гета.

Дарэчы, сутнасць гета палягае не столькі ў абмежаванасці прасторы, колькі ў прынцыпе жыцця ў ім. Сэнс жыцця ў гета ў тым, каб толькі жыць, то бок захаваць уласнае жыццё. Дзеянне робіцца самадастатковым, норма выконваецца з самапавагі, і гэта ніяк не тычыцца вонкавага асяроддзя.

Але тое, што кепска ляжыць, заўсёды хтосьці падыме.

НАЙНОЎШАЯ ПРАГРАМА НАЦЫЯТВАРЭННЯ
Шэрагам даследчыкаў ужо былі адзначаныя змены ў палітыцы ўладаў, звязаныя са стварэннем ідэалогіі беларускай дзяржавы¹³. Але, мяркую, што справа не толькі ў трансфармацыі палітычнай сферы, колькі ўвогуле ў стварэнні нацыі ва ўмовах інфармацыйнага грамадства.

Гэта не ёсць нацыянальным праектам як такім, бо праект прадугледжвае нейкую ўяву будучыні; хутчэй гэта праграма, якая будуецца на пэўных прынцыпах дзеяння, што дазваляе аператыўна рэагаваць на тыя ці іншыя заклікі часу і ўлучаць у сябе ці адкідваць розныя зместы. Праект грунтуецца на мінулым і накіраваны на будучыню, праграма арыентаваная толькі на сучаснасць.

Рухавіком гэтай праграмы ёсць эфект «дэлегавання і палітычнага фетышызму», калі адна асоба, атрымаўшы паўнамоцтвы ад мноства асоб, засноўвае ці прадукуе групу.

Гэта – звычайная з’ява ў розных палітычных сістэмах, пабудаваных на прынцыпе прадстаўніцтва, але сутнаснае адрозненне беларускай сістэмы палягае ў тым, што паступова стваралася манаполія на палітычнае прадстаўніцтва беларускага народу ўвогуле і яго частак у прыватнасці. Інакш кажучы, адзіная давераная асоба прэзентуе беларускі народ цалкам.

Эвалюцыю сістэмы можна адсачыць па кроках – ад першапачатковага прадстаўніцтва народу прэзідэнтам; далей да перахопу функцый прадстаўніцтва ў органаў вышэйшай улады (парламент, суд), у выніку чаго тыя вымушаны рэпрэзентаваць народ толькі праз і з дазволу прэзідэнта; і нарэшце, справа даходзіць да розных «складнікаў» народу – прафесійных саюзаў, нацыянальных меншасцяў, творчых аб’яднанняў і г. д. У гэтым сэнсе робяцца зразумелымі забароны на выкарыстанне словаў «беларускі» і «Беларусь» у назвах газет і арганізацый, а таксама перайменаванні вуліц, перанос дзяржаўных святаў і змена дзяржаўнай сімволікі.

Тым самым вырашаецца парадокс, азначаны Бурд’ё:

Тут мы трапляем у парадокс: узурпатар тым надзейней абаронены ад рызыкі быць абвінавачаным у хлусні, чым меншая колькасна ягоная арганізацыя; адсутнасць жа выкрыццяў на справе можа наагул сведчыць пра адсутнасць сяброў арганізацыі. Што можна супрацьпаставіць такому чалавеку? Можна публічна пратэставаць, можна пачынаць збіраць подпісы пад петыцыяй.

Апошняе, натуральна, і робіцца, але робіцца толькі ў загадзя зададзеных умовах і толькі ў якасці прыватнай ініцыятывы, паколькі нельга стварыць новай арганізацыі.

Напэўна, вышэйазначанае ёсць адзіным і сутнасным адрозненнем між мадэллю Бурд’ё і беларускай рэчаіснасцю. Далей усё разгортваецца ў поўнай адпаведнасці з ёй.

Складнікамі гэтай агульнараспаўсюджанай стратэгіі ёсць:

1. Атаесамленне з групай.

Для таго, каб мець магчымасць атаясаміць сябе з групай і сказаць: «Я ёсць групай», «Я існую, значыць, група існуе», давераная асоба павінна нейкім чынам рашчыніцца ў групе, адмовіцца ад сваёй асобы на карысць групы, голасна і ўрачыста заявіць пра сябе: «Я існую толькі дзякуючы групе». Узурпацыя, якая ажыццяўляецца даверанай асобай, па неабходнасці сціплая і мае перадумовай сціпласць.

2. Суўдзел у няведанні.

Ажыццяўленне сімвалічнай улады грунтуецца на яе маўклівым прызнанні з боку падпарадкаваных.

Сімвалічная ўлада ёсць уладай, якая мае перадумовай прызнанне, г. зн. няведанне факту вытваранага ёю гвалту. Такім чынам, сімвалічны гвалт, які ажыццяўляецца служкам культу, магчымы толькі пры нейкім суўдзеле, які яму чыніцца з нагоды няведання тымі, хто перажывае на сабе гэты гвалт¹⁴.

3. У сваю чаргу для гэтага неабходна ўпэўніць іншых у сваёй неабходнасці. Адсюль і паўстае дыскурс бездапаможнасці і адвечнага клопату пра «простага чалавека», і таксама дыскурс шматлікіх цяжкасцяў і іх пераадолення, афарбаваных у мілітарысцкай рыторыцы кшталту «бітвы за ўраджай». Такім чынам, давераная асоба – гэта той, хто ўскладае на сябе святыя і невырашальныя задачы.

4. Эксплуатацыя эфекту аракула.

Рэдка бывае так, каб, калі палітык заяўляе: «народ, класы, народныя масы», ён не звяртаўся да эфекту аракула, г. зн. да труку, сэнс якога – у адначасовым прадукаванні выказвання і яго расшыфроўцы, у стварэнні ўражання, што «я – гэта іншы», што прадстаўнік, будучы ўсяго толькі намеснікам народу, сапраўды ёсць народам, а значыць усё, што ім гаворыцца, гэта – сама праўда і само народнае жыццё.

У гэтай сувязі сур’ёзнага лінгвістычнага аналізу заслугоўваюць тая падвойная гульня і тыя рытарычныя прыёмы, у якіх выяўляецца структурная крывадушнасць упаўнаважаных прадстаўнікоў, і ў прыватнасці, іх сталыя пераходы ад «мы» да «я»¹⁵.

Азначаная праграма нацыятварэння шмат у чым падобная да савецкай. У першую чаргу гэта тлумачыцца тым, што будуецца на звычках жыцця па-савецку, дакладней, жыцця ў савецкай фізічнай і сімвалічнай прасторы. Адпаведна гэтай праграме, не трэба нічога мяняць, трэба толькі дадаць новых сэнсаў існым звычкам. Нават рэферэндум пра двухмоўе толькі замацаваў гэтыя звычкі, бо, калі ставіцца да ягоных вынікаў сур’ёзна, трэба было б, прынамсі, перавесці ўсе тэлевізійныя перадачы ў рэжым субтытраў, як гэта робіцца ў білінгвістычных краінах – адна мова чуецца, другая – чытаецца.

Як і савецкім чалавекам, беларусам можа быць любы, хто належыць да «прагрэсіўнага чалавецтва». Беларусь – гэта СССР у мініяцюры, выспа спакою і дабрабыту ў моры крызаў, нават калі крызы адбываюцца ў «братніх» краінах.

У адрозненне ад сімвалаў-ідэй, найноўшыя сімвалы – гэта сімвалы-рэчы, трактары, цымбалы, прадпрыемствы кшталту «Беларуськалія». Іх відавочнасць і дадзенасць хаваюць пустэчу сэнсаў. У залежнасці ад бягучага моманту іх тлумачэнні могуць быць зменены на зусім іншыя, але сімвал-рэч так і застанецца сімвалам-рэччу.

Праграма прапануе і практыкі. Гэта паслухмяны грамадзянін, які выконвае ўсе патрабаванні ананімнай улады – як той пасажыр у купэ цягніка, які ні з кім не размаўляе, нікому не давярае і заўсёды зачынены на ўсе замкі. І таксама спажывец, які купляе беларускае, напрыклад, «аўтаномны пажарны паведамляльнік»¹⁶.

Усё тое, што нейкім чынам дазваляе акрэсліць ці абмежаваць гэтую праграму, бязлітасна адкідваецца – мова, бо яна залішне лакальная, працяглая гісторыя, бо звязвае рукі, Расія, бо сёння яна адна, а заўтра іншая...

Нават на сучасным дзяржаўным гербе Беларусь пазначана толькі контурам.

БАРАЦЬБА ЗА МОЎНУЮ РЭАЛЬНАСЦЬ
Вяртаючыся да моўнага пытання, зазначу, што ў ім перакрыжоўваюцца амаль усе калізіі часу. А імклівае разгортванне праграмы ўладаў робіць з беларускай мовы апошні бастыён тоеснасці¹⁷.

На маю думку, галоўныя фактары, якія паўплывалі на вастрыню моўнага пытання, наступныя:

1. Рэалізацыя ўладай іншай праграмы нацыятварэння, у якой не знаходзіцца месца ні «беларускамоўным кансерватарам», ні «расійскамоўным лібералам».

2. Існаванне супольнай апазіцыйнай сацыяльнай базы, у якой аб’ядноўваюцца розныя антылукашэнскаўскія інтарэсы.

3. Знікненне адрозненняў унутры апазіцыі, крыза структурнай апазіцыйнай ідэнтычнасці.

4. Абвастрэнне, у сувязі з гэтым, пачуцця асабістай гісторыі і сэнсу пражытага жыцця.

Яшчэ можна дадаць і сфармаваную савецкай і падтрыманую найноўшай дзяржпрапагандай схільнасць маляваць самыя жудасныя наступствы ад перамогі апанентаў, накшталт тых, калі ў галаве адразу малюецца нейкі жаўнер, які пад пагрозай зброі прымушае вывучаць беларускую мову.

Але па чарзе.

З палітычным бокам справы прасцей. Як памятаем, спрэчка пачынаецца ў час пасля двух рэферэндумаў, якія зацвердзілі сімволіку і двухмоўе. У апазіцыйным асяроддзі пачалася барацьба за манаполію ў супрацьстаянні рэжыму. Барацьба адбывалася і ў сацыяльнасці, і ў сімвалічнай вытворчасці; пункцірна яе можна пазначыць як супрацьстаянне АГП і БНФ. БНФ займаў кансерватыўную пазіцыю, стаяў на сваім; АГП была схільная да зменаў, маўляў, калі адраджэнскі праект не меў поспеху (прынамсі, на рэферэндумах і тэлебачанні), трэба яго адкінуць і рабіць новы дэмакратычны праект на расійскамоўным грунце. Палітычна гэта мела рацыю, бо расійскамоўная сацыяльная база была значна большая, а калі да гэтага дадаць контрпрапаганду дзяржаўных СМІ, атрымоўваецца амаль што адзінае выйсце.

(Дарэчы, гэтае супрацьпастаўленне можна адсачыць і на прыкладзе адукацыйнага поля – ЕГУ і Калегіум як альтэрнатывы БДУ.)

Горш тое, што адбіткам барацьбы за манаполію супрацьстаяння стала знікненне адрозненняў між рознымі палітычнымі плынямі, яны, не без дапамогі ўладаў, сталі аднолькавыя ў сваёй апазіцыйнасці – хто ў 1990 годзе мог уявіць хаўрус між камуністамі і БНФ?

Таму пытанне: «За дэмакратыю – з мовай ці без мовы?» – мае толькі ўнутраную значнасць. Але пры гэтым практычныя наступствы ад яго вырашэння абумоўленыя розным культурніцкім стаўленнем да беларускай мовы, рознымі культурніцкімі матрыцамі ці траекторыямі падыходу да яе.

Так ці інакш, на сёння выходзіць, што ў адной з іх мова – гэта сродак, у другой – каштоўнасць. (Дарэчы, адсюль і крытыка «прагматызму», «тэхналогій», «фармальнай рацыянальнасці» і г. д. з боку «беларускамоўных».) Зразумела, што мова ёсць і каштоўнасцю, і сродкам, але калі існуе палітычнае патрабаванне вызначыць свайго, пытанне простае: за ці супраць, мова ці эканоміка?

Адмыслова адзначу – цяпер я не маю намеру вызначыць, якое стаўленне да мовы добрае, а якое кепскае. Па-першае, калі мовай не карыстацца, мова памірае, а па-другое, я не веру (бо я сацыёлаг) у існаванне каштоўнасцяў, адарваных ад носьбітаў.

Каштоўнасць усялякай мовы, на маю думку, фармуецца практыкай. Калі чалавек з дзяцінства выхоўваецца на той ці іншай мове, сама мова, будуючы чалавечы светапогляд, ёсць нябачнай, празрыстай, транспарэнтнай. Рэфлексія над мовай магчымая ў выпадку сутыкнення з моўным «іншым», і толькі пасля гэтага сутыкнення чалавек вызначае, чым ёсць для яго мова. Напрыклад, каб чытаць Шэкспіра ў арыгінале ці зарабляць грошы, робячы з яго пераклады. «Я русский бы выучил только за то...»

У гэтай сувязі прапаную гіпотэзу: каштоўнаснае стаўленне да мовы залежыць ад уласнай гісторыі. Унікальнасць беларускай сітуацыі палягае не ў дадзенасці мовы, а ў вяртанні да яе. Прынамсі, большасць маіх беларускамоўных знаёмых выхоўваліся на расійскай, і іхні пераход на беларускую быў свядомы, г. зн. быў вынікам самавызначэння. У сваю чаргу, гэта надае стаўленню да мовы асабістае, нават інтымнае гучанне, мова для іх – гэта іх асабісты лёс. Да гэтага дадаецца і тое, што з мовай звязана і дзейнасць – літаратурная, даследчая, выдавецкая і г. д.

Такім чынам паўстае той самы «архіпелаг Беларусь» – супольнасць беларускамоўных (ці інтэлігентаў, ці інтэлектуалаў), сувязь між якімі грунтуецца на падабенстве асабістых шляхоў да мовы.

Але чалавек схільны атаесамляць сваё асяроддзе з усім светам, і ва ўмовах адноснай замкнёнасці «архіпелага» адбываецца некрытычнае перанясенне ўласных якасцяў на ўсіх беларускамоўных, а моўнае асветніцтва ператвараецца ў тэзу «я змог, чаму ты ня можаш?».

Як мне падаецца, вяртаючыся да артыкулаў сп. Дракахруста¹⁸, на гэта і была накіравана ягоная крытыка, з якой я ў большасці згодны.

Але, на маю думку, выкарыстанне сацыялагічных ці статыстычных звестак грунтуецца на той жа логіцы прадстаўніцтва – хто, якая палітычная партыя ў большай ступені адпавядае патрабаванням патэнцыйных выбарцаў. На самай справе, гэта толькі гульня ў прадстаўніцтва, незалежна ад таго, ці гэта звесткі НІСЭПД, ці гэта звесткі перапісу, бо самі выбарцы ў сваёй большасці гэтым пытаннем не задаваліся. Галоўныя для іх пытанні традыцыйныя: «спыніць рост цэнаў» ды «павялічыць заробкі і пенсіі» (у якасці бонусу – «павялічыць духоўнасць, кантроль і правапарадак»).

З іншага боку, прыведзеныя сп. Дракахрустам звесткі (толькі для мяне!) сведчаць пра слушнасць тэзы існавання двух беларускіх праектаў – праекту Міцкевіча (сялянская Беларусь) і праекту Багдановіча (высокая Беларусь). Тое, што і сёння сельскія жыхары больш гавораць па-беларуску, ёсць наступствам незавершанасці працэсаў урбанізацыі і звязанай з ёй русіфікацыі. Апошняя проста не дайшла да вёскі.

Але з гэтага зусім не вынікае, што моўныя паводзіны вызначаюць давер да прэзідэнта. Гісторыя тая самая, што і з жанчынамі. Рэч не ў мове, а хутчэй у адукацыі¹⁹.

НЕКАТОРЫЯ ПАЗІТЫЎНЫЯ ВЫНІКІ ДЫСКУСІІ (ЗАМЕСТ ВЫСНОЎ)
На маю думку, дыскусія паставіла шэраг пытанняў, якія патрабуюць тэрміновага развязання. Гэта, па-першае, праблема суадносін між каштоўнаснымі сістэмамі: як спалучаюцца каштоўнасці-нормы і каштоўнасці-мэты. У прыватнасці, як спалучыць свабоду слова і павагу да святыняў – адразу ж прыгадваецца еўрапейскі карыкатурны скандал, але і ў выпадку нашай моўнай дыскусіі, здаецца, адбываецца тое самае.

Па-другое, праблема суадносін між праектнай і праграмнай дзейнасцю ў культурнай палітыцы і шляхоў іх узаемапераходу.

Па-трэцяе, праблема пераасэнсавання каштоўнасна-рацыянальнага дзеяння, бо гэты вебераўскі канцэпт адначасова дазваляе рабіць і рацыянальнае, і самадастатковае дзеянне, а нашая сітуацыя, падаецца, патрабуе іншага.

Напэўна, варта вярнуцца да пачатку – тэзы кантыянца Лотцэ: «Тое, што павінна быць, ёсць падставай таго, што існуе. А існае прызначана для таго, каб у ім рэалізоўваліся каштоўнасці».

Толькі памятаць, што каштоўнасці самі сабой не замацуюцца.