Шымборска ў перакладах: наўздагон аднаму конкурсу

Трохі прыемнай статыстыкі

2015 год для шмат каго зь беларускіх, украінскіх і расійскіх перакладчыкаў прайшоў пад знакам паэзіі Шымборскай. Уроцлаўскі Фонд “За вашу і нашу свабоду”, пры падтрымцы кракаўскіх Інстытута Кнігі й Фундацыі Віславы Шымборскай, абвесьціў конкурс мастацкіх перакладаў паэзіі славутай польскай набэлісткі. Фонд “За вашу і нашу свабоду” й раней ладзіў такія конкурсы (у 2011 годзе конкурс быў прысьвечаны перакладам з Чэслава Мілаша, у 2013 годзе – з Тадэвуша Ружэвіча). Але ў абодвух першых выпадках разглядаліся толькі пераклады на рускую мову, а ў леташнім конкурсе, пра які й пойдзе гаворка, атрымалі магчымасьць паспрабаваць свае сілы перакладчыкі на беларускую й на ўкраінскую. Украінцы гэтай магчымасьцю скарысталіся ў трохі большай ступені (84 дасланыя на конкурс працы), беларусы – у меншай (26 працаў), 118 падборак было на рускую мову.

Геаграфія конкурсу ўразіла арганізатараў, удзельнікаў журы й саміх канкурсантаў. Удзельнікі даслалі свае працы з 12-ці краінаў. Вядома ж, найперш зь Беларусі, Расіі ды Ўкраіны, але таксама з Гішпаніі, Галяндыі, Ізраілю, Казахстана, Літвы, Малдовы, Польшчы, Вялікабрытаніі й ЗША. Сярод  96-ці гарадоў-“удзельнікаў” – Амстэрдам, Барсэлёна, Алматы,Тэль-Авіў, Вільня, Тыраспаль, Лондан, Варшава, Уроцлаў, Кракаў, Лодзь, Познань, Гданьск, Люблін, Беласток, Кіеў, Палтава, Харкаў, Львоў, Данецк, Сімферопаль, Івана-Франкоўск, Мікалаеў, Тэрнопаль, Масква, Пецярбург, Калінінград, Омск, Чалябінск, Петразаводзк, Улан-Удэ й многія іншыя. Беларусь на конкурсе была прадстаўлена Берасьцем, Віцебскам, Гомелем, Горадняй, Барысавам, Кобрынам, Пінскам, Ратамкай; большасьць беларускіх перакладаў прыйшло зь Менску.

Пераклады ацэньваліся міжнародным журы, у якое ўвайшлі прадстаўнікі чатырох краінаў: Ксенія Старасельская і Ігар Бялоў (Расія), Мікола Рабчук і Аляксандр Бойчанка (Украіна), Лявон Баршчэўскі і аўтар гэтых словаў, Андрэй Хадановіч (Беларусь). Старшыня – прэзыдэнт польскага ПЭН-клюбу Адам Паморскі.

Удзельнікам быў прапанаваны 31 верш Шымборскай, а яны мусілі выбраць прынамсі сем, але часам не абмяжоўваліся гэтай колькасьцю й перакладалі больш. Усе працы былі зашыфраваныя й пазначаныя толькі нумарам, таму журы ня ведала імёнаў канкурсантаў, ацэньвала толькі мастацкую якасьць перакладаў – і ставіла свае адзнакі па дзесяцібальнай шкале. Адзнакі дасылаліся арганізатарам і старшыню журы. Матэматычная сума балаў вызначыла “дзявятку” фіналістаў, па трое для кожнай мовы, на якую рабіліся пераклады. Пасьля расшыфроўкі працаў “дзявятка”  аўтаматычна акруглілася, ператварыўшыся ў “дзясятку”, бо адна з працаў-пераможцаў рабілася двума перакладчыкамі ў суаўтарстве. Першае, другое й трэцяе месца для кожнай з трох моваў вызначалася сябрамі журы ўжо на асабістай сустрэчы, падчас выніковага паседжаньня ва Ўроцлаве 19 сьнежня 2015 г. Тамсама і ў той жа дзень вынікі былі абвешчаныя й адбылася ўрачыстая цырымонія ўзнагароджаньня. Вось імёны пераможцаў:  1 прэмія: Марыя Мартысевіч (беларуская мова), Андрый Савянец (украінская мова), Уладзімір Окунь (расійская мова). 2 прэмія: Алесь Емяльянаў-Шыловіч / Ганна Янкута (бел. мова), Ярына Сенчышын (укр. мова), Алена Калявіна і Аляксандр Сітніцкі (рас. мова). 3 прэмія: Натальля Бельчанка (укр. мова), Валерый Ціханаў (рас. мова). Усе працы перакладчыкаў-ляўрэатаў можна прачытаць на старонцы фонда “За вашу і нашу свабоду”: 

На крытэрыях жа іх выбару варта спыніцца падрабязьней.

Пераклады добрыя… і розныя

Зразумела, сябрам журы хацелася б, каб пераклады хоць у пэўнай (калі ўжо немагчыма – у поўнай) меры перадавалі асаблівасьці яскравай паэтыкі Віславы Шымборскай. Каб былі настолькі ж віртуозна лёгкія, калі трэба – дасьціпныя й іранічныя, але пры гэтым захоўвалі ўсю сур’ёзнасьць пастаўленых аўтаркай філязофскіх праблемаў, не спаўзаючы ў прымітыўнае ёрніцтва. Каб заставаліся максымальна празрыстымі й мудрымі ў найлепшых францускіх рацыяналістычных традыцыях, калі кожнае слова – на сваім месцы, і ніводнага лішняга. (Згадаем Марка Твэна: “Афарызм – гэта добра адрэдагаваны раман”.) Каб не гублялі рытмічнай арганізацыі арыгіналу, калі тэкст, што на першы погляд нагадвае вэрлібр, аказваецца зусім нават не вэрлібрам, а хутчэй ужо – белым, а месцамі нават рыфмаваным вершам. Каб аўтарская гульня з гучаньнем і сэнсам словаў выразна чыталася і, галоўнае, прыносіла асалоду. Каб у канцы перакладу чытач знаходзіў пуэнту – эфэктную фінальную кропку, уменьнем паставіць якую так славілася польская набэлістка.

Лішне казаць, што ўсіх гэтых згаданых і не згаданых тут цудаў Шымборскай не паўтарыў ніхто, але парадавалі і не абы-якіх посьпехаў дасягнулі многія зь перакладчыкаў – і на ўкраінскую, і на рускую, і на беларускую мову. (Тры найцікавейшыя пераклады таго самага верша, аднаго з найскладанейшых для перастварэньня, можна пачытаць і паслухаць у выкананьні саміх перакладчыкаў напрыканцы гэтага тэксту.) Але, вядома ж, пераклады сустракаліся ня толькі добрыя, але й розныя – часам досыць бездапаможныя, часам проста халтурныя, часам вельмі нават неблагія, але з паўтарэньнем тых самых характэрных памылак і хібаў. Дазвольце разгледзець некаторыя зь іх, бо гэта здаецца карысным.

Гугл транслэйтар як “фальшывы сябар перакладчыка”

Вядома ж, былі так званыя “фальшывыя сябры перакладчыка”. Польскія словы часьцяком нагадваюць украінскія, рускія ці беларускія, але значыць могуць нешта зусім іншае – і на гэтых “мінах”, як заўсёды, шмат хто з канкурсантаў “падарваўся”. Прыемная неспадзяванка: ніхто з удзельнікаў конкурсу не пераклаў назву верша “Dworzec” як “Дворец” або “Палац”. Але іншых “пэрлаў” было даволі. Так, напрыканцы верша “Радасьць пісьма”, дзе мусіла быць “помста сьмяротнай рукі”, у шмат якіх рускіх перакладах непазьбежна зьяўлялася “месть руки смертельной”, і нават “месть руки смертоносной”. Страшныя, напэўна, людзі – гэтыя паэты! Прынамсі – для перакладчыкаў-пачаткоўцаў.

Працягваючы тэму сьмерці. “Мёртвая природа с воздушым шариком” – чытаю ў назьве верша, прычым адразу ў некалькіх конкурсных падборках. Мабыць, перакладчыкі мелі на ўвазе экалёгію й праблемы забруджанасьці навакольнага асяродзьдзя? Але чым? Успамінамі лірычнай гераіні?  А ў іншага перакладчыка, наадварот, “martwa natura” перакладзена адэкватна, затое іншае слова выклікала цяжкасьці – і выйшаў “Натюрморт с балончиком”. Шаноўны калега, у актуальным мастацтве, вядома ж, магчыма ўсё, і газавы балёнчык здольны ўпрыгожыць любы натурморт, толькі вось пішацца ён па-руску праз два “л”.

Расчульваюць спробы перакладчыка “разжаваць” табе штосьці такое, што ты разумееш і так, а вось сам ён – не да канца. Так, верш “NawieżyBabel” – “На Вавілонскай (ці Бабілёнскай, як каму зручней) вежы” – у адной падборцы перакладзены як… “На башне Вавеля”. А каб у чытача зьніклі ўсе сумневы, у дужках удакладняецца: “Крепость в Кракове”. Дзякуй, пане дабрадзею, патлумачылі!

Ёсьць сярод фальшывых сяброў перакладчыка і такі – гугл транслэйтар называецца. Часам карыстаньне ім нагадвае апісаную ў Бібліі й намаляваную Брэйгелем сытуацыю, калі сьляпы вядзе сьляпога – і прыводзіць самі ведаеце куды.

Тарелки найдется, но не хочется

Обручные кольца найдется, но это на показ

Невзаимно лет триста

Веер найдется – ищем румяных лиц

Мечи найдется – гнева не видно

И звук балалайки не появится в пустое время –

чытаем “пераклад” верша “Музэй” у адной з конкурсных падборак.  А ў іншай падборцы – іншая вэрсія таго самага, прычым амбітна зарыфмаваная:

Можа, варта было асобную намінацыю для такіх опусаў стварыць? Хай бы спаборнічалі… у сюррэалізме. Перамагчы магла б такая – амаль у японскім духу, але зь лёгкім украінскім акцэнтам – паэтычная мініятура:

Куда бежит слово косуля через слово лес?

Ли из слова вода будет пить,

которое ее личко отражает точь в точь?

Або такое сьмелае – і зусім не даслоўнае! – перастварэньне верша “Цыбуля” з назвай… “Матрешка”. Хто б чакаў ад інтэрнэт-перакладчыка такіх галавакружных параўнаньняў і мудрых азарэньняў! (Можа, не абышлося без суаўтара-чалавека?)

Другое дело матрешка.

Она пустая внутри.

Она собой осталась

на уровне матрешкоистинности.

Матрешковая на поверхности,

матрешкина в сущности,

могла бы заглянуть в себя

и не смотреть ужастика.

Вашая рацыя, шаноўны інтэрнэт-калега, погляд у сябе часам замяняе любы трылер.

“Взвод и палатка”, або Шымборска +

А яшчэ ўразіла адна зьява, павальна распаўсюджаная сярод перакладчыкаў на рускую мову і амаль адсутная (з адным выключэньнем, пра якое пазьней) у іх украінскіх і беларускіх калегаў – жаданьне палепшыць Шымборску, татальна перапісаўшы яе вершы, у адпаведнасьці з уласным уяўленьнем пра паэтычнае. Так, дзясяткі рускіх канкурсантаў, незадаволеныя адсутнасьцю рыфмы ў арыгінале, кожны ў меру свайго таленту, спрабавалі перарабіць Шымборску на рыфмаваную сыляба-тоніку.

После каждой войны

Предстоит непростая работа:

Кто-то должен порядок

Навести на сожжённой земле,

Кто-то должен пробить

На дорожных завалах проходы.

Чтоб обозы прошли,

Вывозя человеческий тлен –

так пачынаецца ў адной з конкурсных падборак верш “Канец і пачатак”. Ані знаку такой паэтыкі ў арыгінале няма, але не бяды – так нават прыгажэй, паэзія ж – гэта калі ў рыфму: “палка-галка”, “печка-сьвечка” і далей па тэксьце. Вось яшчэ адзін прыклад – позьні верш Шымборскай пра статыстыку, без усякіх традыцыйных фармальных упрыгожаньняў у арыгінале, бо прамаўляюць самі лічбы працэнтаў. Перакладчыку гэтага падалося мала, і ён стаў, не без вынаходлівасьці й нават пэўнай дасьціпнасьці, рыфмаваць лічэбнікі:

Сколько средь нас радушных,

Готовых дать руку?

- Полтина без одного.

Сколько средь нас живущих

В согласии с миром?

- Четыре, иль пять всего.

Сколько средь нас простодушных?

- Восемнадцать. Как мило.

Сколько средь нас тварей

На полати дрожащих?

- Семьдесят семь было.

Сколько родилось в сорочке?

- Почти с два десятка.

Сколько из нас безголосых,

Ревущих с толпой?

- Взвод и палатка.

Гэтыя “взвод и палатка” зрабілі мяне амаль шчасьлівым.

Скажы мне, што ты пераклаў, і я скажу, хто ты

Калі казаць трохі сур’ёзьней, то выбар у журы быў няпросты, але й вельмі цікавы. Найперш таму, што канкурсанты самі маглі выбіраць вершы для перакладу, і выбіралі розныя. Каб усе спыніліся на адным вершы ці аднолькавай падборцы, ацэньваць было б, мабыць, лёгка – але як жа нудна! А тут ужо сам выбар вершаў нёс пэўную інфармацыю: скажы мне, што ты выбраў для перакладу, і я скажу, хто ты. Таму й журы вагалася між традыцыйнымі полюсамі мастацкага перакладу, ацэньваючы, з аднаго боку, сумленнасьць перакладчыкаў, якія імкнуліся найперш данесьці да чытача Шымборску, нічога ня страціўшы (таму й выбіралі тыя тэксты, дзе можна трымацца бліжэй да арыгіналу); а з другога боку – сымпатызуючы тым зь перакладчыкаў, хто ставіў сабе складанейшыя задачы, браўся перакладаць неперакладальнае, быў вымушаны ісьці на недаслоўнасьць, шукаў няпростых рашэньняў – і часам іх знаходзіў.

Так, перакласьці верш “Дзьве малпы Брэйгеля” было прасьцей (хоць і тут ня ўсё выйшла ідэальна, амаль усе ўдзельнікі праваронілі рыфму), чым верш “Вакзал” зь цяжкаперакладальным гукапісам у канцы, а перастварыць “Лясное маралітэ”, “Цыбулю” або “Жанчынаў Рубэнса” было яшчэ складаней. Таму найперш ацэньваліся пераклады зь “фігурамі найвышэйшага пілятажу” – калі перакладчыкі зь імі спраўляліся, вядома ж. А калі спраўляліся не да канца, перад журы кожны раз паўставала пытаньне, што лепей: чысьценька зроблены пераклад без “падводных камянёў” – або дзёрзкае змаганьне зь цяжкімі перакладчыцкімі праблемамі, хай нават ня ўсе з гэтых праблемаў удалося вырашыць. Карацей, як заўсёды, выбар паміж вернасьцю і прыгажосьцю, і тыя рэдкія шчасьлівыя выпадкі, калі яны супадалі.

Напрыклад, журы няпроста далося рашэньне пра другое й трэцяе месца для беларускіх удзельнікаў. Да перакладаў Алеся Емяльянава-Шыловіча было менш заўвагаў, але й выбраў ён менш “праблемныя” вершы. Пераклады Ганны Янкуты былі не такія роўныя: канкурсантка аступілася на “Вершы ў гонар” (было на чым аступіцца!), затое разабралася з досыць складаным для перакладу вершам “Buffo” – і выйшла добрая беларуская паэзія:

Закруціліся шалёна

сэрца, галава, карона,

сэрца — здрадлівая рэч,

з галавы — карона прэч.

А наперадзе — сустрэчы,

раставанні, рогат нечы,

сямірэчча, сямігор’е

закранем у балбатнечы.  /…/

З намі ж нешта ўсё не тое,

з намі ж — каўпакі-бразготкі,

прабірае нас іх бразгат

да дрыготкі.

У выніку другое месца між перакладчыкамі вырашылі падзяліць.

“Моманты ісьціны”

Пэўныя складаныя для перакладу месцы ў вершах Шымборскай рабіліся свайго роду “момантамі ісьціны”. Калі б журы – я, вядома ж, чыста гіпатэтычна – мела менш часу й жаданьня чытаць усе працы ад пачатку да канца, можна было б ацэньваць пераклады ў рэжыме бліц, толькі па гэтых фрагмэнтах. Не пасьлізнуўся, знайшоў добрае рашэньне – значыць маеш перакладчыцкія здольнасьці. Я ўжо згадваў заканчэньне верша “Вакзал”:

Самі словы ў польскім арыгінале пачынаюць зьвінець – і патрабаваць ад перакладчыкаў пэўнай вынаходлівасьці, каб канцоўка верша зазьвінела й на іхных мовах. Калі ўкраінцам было трохі прасьцей, можна было ўжыць падобную (і па гучаньні таксама) форму “деінде”, то беларускім перакладчыкам давялося паламаць галовы. “У іншым месцы / У іншым месцы”, – даслоўна гучыць у трох перакладах. Але даслоўнасьць тут абсалютна не пасуе, і наступны радок: “Як гучаць гэтыя словы” (варыянт: “Гуллівыя словы”) пазбаўлены ўсякага сэнсу, бо няма тут ні гучнасьці, ні гульлівасьці. “Дзесьці, дзесьці / ў іншым месцы. / Як гэтыя слоўцы шамацяць”, – з дапамогай не зусім дакладнай рыфмы спрабуе выкруціцца адзін канкурсант. “Дзесьці недзе, / дзесьці недзе”, – досыць звонка гуляецца дублетамі іншы. “Недзека / Недзека / Як гучаць тыя слоўцы”, – знаходзіць цікавае рашэньне паэтка Віялета Пачкоўская. “Недзе не ў N. / Недзе не ў N. / Але ж які гукапіс”, – чытаем у перакладзе Марыі Мартысевіч, вельмі недаслоўным, але ж адэкватным, калі згадаць месца дзеяньня – якраз-такі горад N. “Там а не тут. / Там а не тут. / Грукаюць словы ў скроні”, – у Дзяніса Брынкевіча, чый фрагмэнт перакладу таксама здаецца адным з найлепшых, бо захоўвае і сэнс, і гучаньне. А вось варыянт Інэсы Кур’ян: “Бо тутака там. / Тутака там. / Вясёленькі рытм атрымаўся” – выглядае правальна, бо захоўвае толькі “вясёленькі рытм”, губляючы ўсякі сэнс: дык тутака, ці ўсё-такі тамака? Няма адказу.

Даслоўны пераклад – “разумных пасля шкоды / – крыху больш / чым разумных да шкоды” (як зрабілі некаторыя канкурсанты) мала чаго дае, бо збольшага перадае сэнс, але забівае паэзію. Варыянт адной удзельніцы “разумных па няшчасці / трошкі больш, / чым разумных перад няшчасцем” таксама не дадае паэзіі. Перакладчыкам варта было пашукаць адпаведных фразэалягізмаў на сваёй мове. І яны шукалі. “Моцных заднім розумам / –  ненашмат болей / чым моцных пярэднім” – прапанавала адна, вось толькі чым ён ёсьць, наш “пярэдні розум”? “Моцных заднім розумам / – не нашмат больш / чым тых, якія сем разоў адмерваюць” – ускладніла задачу, спалучыўшы дзьве фразэмы, іншая канкурсантка. “Крестящихся после грома —  / немногим больше, / чем крестящихся, пока он не грянет” – падвёў рысу пад варыянтамі ляўрэат Валерый Ціханаў.

Нечакана шмат праблемаў, асабліва ў беларускіх удзельнікаў, выклікаў фрагмэнт верша “Кароткае жыцьцё нашых продкаў”:

Адны канкурсанты не разумелі сэнсу й перакладалі: “Пад наглядам бацькі мужнеў сын. / У дзеда навідавоку нараджаўся ўнук”. (Варыянт: “На вачах бацькі сталеў сын. / Пад наглядам дзеда нараджаўся ўнук”.) Але жыцьцё нашых продкаў таму й кароткае, што ўнук ужо не засьпяваў дзеда жывым, і бачыў толькі пустыя вачніцы. Іншыя перакладчыкі сэнс разумелі, але не давалі рады сфармуляваць яго паэтычна: “На вачах бацькоў мужнелі сыны, /

На вачніцах дзядоў нараджаліся ўнукі”. Для параўнаньня, расійская й украінская вэрсіі: “На глазах отца мужал сын, / под взглядом пустых глазниц деда рождался внук” (пер. Валерыя Ціханава),  “Під оком батька мужнів син. / Перед очницями дідуся народжувався онук” (пер. Ярыны Сенчышын).

Варыянт рашэньня ёсьць і ў нядаўняй беларускай кнізе Шымборскай “Канец і пачатак”: “Сын сталеў на вачах у бацькі. / Унук глядзеў у вачніцы дзеда”.

“Паносы, запоры, клізмы…”: як перакладаць ня варта

Часам дух суперніцтва, азарт уяўнага “спартовага” спаборніцтва – зь вершам у арыгінале або з працамі іншых яго перастваральнікаў на тваю (ці іншую) мову – можа згуляць з канкурсантам-перакладчыкам дрэнную гульню. Бо пераклад (хай сабе і ў межах нейкага конкурсу!) – не алімпійскія гульні, тут трэба найперш быць адэкватным першакрыніцы, а не хутчэйшым, вышэйшым, мацнейшым за арыгінал або пераклады тваіх калегаў. Імкнучыся ж найперш зьвярнуць на сябе ўвагу, вылучыцца ў вачах нейкага журы, перакладчык пачынае захапляцца й злоўжываць моцнымі прыёмамі, уціскае “пэдаль свайго раяля ў падлогу”, канцэнтруе, згушчае мастацкія фарбы – там, дзе арыгінал не даваў для гэтага ніякіх (ці амаль ніякіх) падставаў. Перакладчык зрываецца на крык там, дзе аўтар ледзь павышае голас, шалёна рагоча там, дзе ў арыгінале іранічная ўсьмешка. І ў выніку забівае ўсю паэзію, бо гучна, кідка, зырка, крыкліва – далёка не заўжды азначае добра.

Так, верш Шымборскай “Вакзал” пачынаецца наступным чынам:

Nieprzyjazd mój do miasta N.

odbył się punktualnie.

Zostałeś uprzedzony

niewysłanym listem.

У вэрсіі ж Інэсы Кур’ян зьяўляецца такое:

Мой невізіт у горад Н.

ішоў па пратаколе.

Цябе дыпламатычна папярэдзілі

недасланай поштай.

Пазначаныя словы – нічым не матываваная стылістычная “адсябеціна”. Перакладчыцу панесла ў канцылярскую цырыманіяльнасьць амбасадаў (“візыт”, “пратакол”, нават прывід нейкай “дыпляматычнай пошты” зьяўляецца) там, дзе ў арыгінале – простыя словы, і гэтыя простыя словы толькі падкрэсьліваюць “няпростасьць”, парадаксальнасьць верша й апісанай у ім сытуацыі: гераіня не прыехала ў горад пунктуальна, героя папярэдзілі недасланым лістом. Стылістычная ж напышлівасьць перакладу выглядае абсалютна недарэчна, тым больш – перакладчыца хібіць нават у рамах абранай стылістыкі: “мой невізіт… ішоў па пратаколе”. Калі ўжо афіцыйны канцылярыт, дык мусіла быць “адбываўся”. Але чытаем далей:

Oboje wymienili

nie nasz pocałunek,

podczas czego zginęła

nie moja walizka.

Ад пачатку мінула ўсяго некалькі радкоў, але афіцыйнасьці ў перакладзе не застаецца ні знаку, бо выразы робяцца ўсё менш “дыпляматычнымі”:

Ён не мяне прыціснуў,

прыняў не мой пацалунак,

і не з-пад нашага носу

чужы чамадан сцягнулі.

Калі ў польскай паэткі проста “зьнікла валізка” (добра, хай будзе “чамадан”), то па-беларуску яго чамусьці “сьцягнулі”, ды яшчэ “з-пад носу”. (Добра, што ня “сьвіснулі” ці чаго памацней.) Там, дзе ў арыгінале адно далікатна не абменьваюцца пацалункам, у перакладзе зьяўляецца “прыціснуў” – нейкая ясеніншчына “Масквы кабацкай”: “Много девушек я перещупал, / Много женщин в углах прижимал”. Сумеўны набытак для паэтыкі Шымборскай, ці ня так? А вось “прыняў пацалунак” у перакладзе не належыць ужо ні да пасольскай, ні да хуліганскай стылістыкі, бо гэта – поўная ахінея, жывыя людзі пацалункі ніякім стылем не прымаюць. Лекі прымаюць, гасьцей прымаюць, нават памылковыя рашэньні ў перакладах Шымборскай прымаюць, а пацалункі – даруйце, не.

Пакуль вялося выключна пра стылістычныя хібы. Верш у перакладзе рабіўся ўсё больш кічавым, але чытачы прынамсі маглі зразумець, пра што ў ім гаворка. Але хвароба прагрэсуе:

Odbyłosię nawet

umówione spotkanie.

Poza zasięgiem

naszej obecności.

W raju utraconym

рrawdopodobieństwa -

чытаем мы па-польску. А беларуская вэрсія простая, як пяць капеек:

Праўдападобна,

мы страцілі рай.

Прычым пяць капеек фальшывыя, бо “пераклад” у прынцыпе хлусіць, дагаворвае за аўтарку тое, што яна сама ніколі не казала. Не спадабаўся беларускай канкурсантцы “страчаны рай праўдападабенства”, які быў у арыгінале. Навошта, калі яна можа сфармуляваць нашмат лепей за Шымборску! З гэтага моманту – “магу лепей за аўтара і зраблю па-іншаму, па-свойму, бо я так бачу!” – перад намі ўжо не пераклад (хай сабе й стылістычна хібны), а, так бы мовіць, шкодніцкая дзейнасьць па разбурэньні найлепшага, што было ў арыгінале.

На гэтым фоне ўжо амаль не шакуе, што пераклад “Жаночага партрэта” пачынае гучаць ад першай асобы, то бок гераіня, пра якую апавядае паэтка, ператвараецца ў гераіню-апавядальніцу. Каго хвалюе, што ў Шымборскай усё ад трэцяй асобы? Інэса Кур’ян лепей за аўтарку ведае, як трэба:

Ці ёсць на ім клавіша выбару?

Хачу і змянюся, хачу – адмяняю змены.            .

Абіраю паміж так, не, ніколі, магчыма.

Што за “клавіша”? У арыгінале, калі што: “Musi być do wyboru. / Zmieniać się, żeby tylko nic się nie zmieniło. / To łatwe, niemożliwe, trudne, warte próby”. У перакладзе Марыі Мартысевіч, для параўнаньня, нашмат бліжэй да Шымборскай – і нашмат паэтычней:  “Абавязаная быць рознай. / Мяняцца, абы толькі нічога не памянялася. / Гэта лёгка, немагчыма, цяжка, варта спробы”. Далей – болей: “Сяджу, гартаю Джэсперса, шлёп, жаночыя плёткі”. Тут што ні слова – загадка, калі не сказаць – перакладчыцкі ляп. “Шлёп” – відаць, перакладчыца мае на ўвазе гук ад націску на “клавішу выбару”, як мы памятаем, адсутную ў арыгінале. “Плёткі” – напэўна, гаворка пра жаночыя часопісы (pisma kobiece), якія мусіла б чытаць гераіня ў больш сумленным перакладзе. “Гартаю Джэсперса” – тут так проста й не разгадаеш, калі ня ведаць арыгіналу. Нямецкага філёзафа Карла Яспэрса перакладчыца, відаць, ня толькі не гартала, але й пра існаваньне такога ня ведае. А паглядзець у энцыкляпэдыі ці прынамсі ў гугле, хто такі гэты таямнічы “Джэспэрс” – мабыць, не хапіла часу. Не адрывацца ж ад перапісваньня твору ў стылі “я так бачу”!

У вершы “Канец і пачатак” ёсьць фрагмэнт: “Mostytrzebazpowrotem / idworcenanowo. / Wstrzępachbędą rękawy / odzakasywania”. У вэрсіі фіналіста конкурсу Алеся Емяльянава-Шыловіча ўсё на месцы: “Патрэбны новыя шляхі, / масты, чыгункі, вакзалы. / І лахманамі стануць / ад закасвання рукавы”. А вось Інэсу Кур’ян зноў пацягнула ў суаўтаркі Шымборскай: “Вернем мост на пачатак кіно, / а вакзал хай паўстане новы. / Столькі раз закасаўшы рукаў,  / апранем безрукаўкі”. І “кіно”, і “безрукаўкі” – найчысьцейшы плод фантазіі перакладчыцы. І калі першая адсябеціна не пазбаўленая хоць нейкай лёгікі, то другая проста забівае вобраз арыгіналу, а разам зь ім і паэзію. Як сказаў бы Булгакаў, “поздравляю вас, гражданин соврамши!”

Або возьмем верш “Radość pisania”. Ну, добра, бянтэжыць некаторых міжмоўная аманімія. Але ж ніхто нікога й не прымушаў ужываць слова “пісаньне”, можна было, як рабілі некаторыя ўдзельнікі, перакласьці “Радасьць пісьма” або, ад бяды, “Радасьць творчасьці”. Чаму “ад бяды”? Таму, што ўжо трохі запатасна для іранічнай Шымборскай. Але ж прэтэнцыёзна-напышлівая “Радасьць жыватворчасьці” на месцы звычайных словаў у польскай паэткі, выбачайце, ставіць у тупік. Як і дзівоснае заканчэньне: “Радасць жыватворчасці. / Вечным пяром. / Сціснутымі з зайздрасці пальцамі”. У Шымборскай абсалютна інакш: “Radość pisania. / Możność utrwalania. / Zemsta ręki śmiertelnej”. (“Радасьць пісьма. / Надзяленьне вечнасьцю. / Помста рукі сьмяротнай” у перакладзе Марыі Мартысевіч. Або “Радасць пісання. / Магчымасць увекавечання. / Помста смяротнай рукі” ў перакладзе Міры Лукшы.) Так што пісаньне “сьціснутымі з зайздрасьці пальцамі” – адназначна не пра Віславу Шымборску.

Я не марнаваў бы столькі часу на разбор адной працы, каб удзельніца конкурсу была пазбаўленая таленту. Наадварот, яскравыя творчыя здольнасьці тут у наяўнасьці, і польскую мову канкурсантка ведае й адчувае, як мала хто зь яе калегаў. (Такі патэнцыял бы – ды ў мірнае, канструктыўнае рэчышча!) Два пераклады пачынаюцца проста выдатна: “Багатыроўны, пантагруэлянкі / гладкія бы абмацаныя бочкі…” (“Жанчыны з эпохі Рубенса”), а таксама пачатак “Балады пра забітую”:

Твор мой будзе пра мярцвячку,

Што пакінулі ў кватэры.

А яна ўзнялася з крэсла,                         

Хоць сядзець было не цесна.

Ды й забілі так душэўна –

Проста росчырк на паперы.

Вось толькі ніводзін зь іх, як ні сумна, не даведзены да канца. У фінале “Балады” маем: “Нават зранку перад люстрам / заспявала”. (У арыгінале: “Nawet śpiewaczeszącwłosy, / którerosną”.) Перакладчыца старанна захоўвае дробныя, пабочныя матывы – губляючы галоўны: што робіць гераіня перад люстэркам, сьпяваючы, зь перакладу Інэсы Кур’ян абсалютна няясна. Падводзіць вочы? Фарбуе вусны? А гаворка ж пра важную рэч – валасы, якія могуць расьці й пасьля сьмерці. (У рускім перакладзе Ўладзіміра Окуня: “Напевая, гребнем водит – волос-то растет”.)

У вершы “Цыбуля” парад нічым не матываванай фантазіі працягваецца. “Як рэха спяванае хорам, / як тры, два, адзін, нуль”; “Я выбіраю цыбулю.         / Цыбуля – міс сусвету”. Ня ведаю, хто там міс сусьвету, а вось тытул “Міс Адсябеціна” – тры, два, адзін, нуль! – дастаецца ўдзельніцы нумар 83 (менавіта пад гэтым нумарам чытала журы пераклады спн. Кур’ян). Нескладана заўважыць, што ў гэтым перакладзе галоўныя “праколы” вынікаюць зь неабходнасьці штосьці з чымсьці рыфмаваць, а добрыя, “сэнсавыя” рыфмы, якіх ня трэба было б прыцягваць за вушы, знаходзяцца перакладчыцай далёка не заўжды. Вяршыня паэтычнай няўклюднасьці – апошняя страфа:

А нам – скруткі нэрваў і жылаў,

паносы, запоры, клізмы.

Не даў нам бог ладу і складу,

простага да ідыятызму.

Калі ўжо цягне на слова “ідыятызм” у якасьці пуэнты, то яго, даўшы сабе працу добра пашукаць, цалкам магчыма зрыфмаваць (глядзіце працу М.Мартысевіч) ня толькі зь небясьпечнай “клізмай”, якая цягне за сабой розныя праблемы пэрыстальтыкі. А калі ўжо іншай рыфмы ўпарта не знаходзіцца, можна, як пара рускамоўных фіналістаў конкурсу, прынамсі мінімалізаваць натуралізм: “А в нас — нервы, жир и жилы, / и то, что во власти клизм”. Але для гэтага трэба было б кіравацца густам і пачуцьцём меры, а перакладчыцы яўна было не да таго. Як, дарэчы, і не да нормаў беларускай мовы, шчодра засьмечанай тут паланізмамі: “Яе хоць упоперак рэж, / яна будзе цыбуляй з відоку”; “гладкая варства за варствай”; “вялікая роўная малай” (па-беларуску, калі што, “малОй”) і г.д. Як пісаў Самуіл Маршак у эпіграме на калегу-перакладчыка:

Хорошо, что с чужим языком ты знаком,

но не будь во вражде со своим языком.

Старая ісьціна, згадваць якую карысна любому перакладчыку на любую мову.

P.S. У дадатку зьмяшчаю тры пераклады трох пераможцаў конкурсу – украінскі, рускі і беларускі – славутага верша “Цыбуля”, разам з польскім арыгіналам.

Інша справа – цибуля.

В неї нутра немає.

Є наскрізь собою цибуля

Аж до цибульності краю.

Цибуляста назовні,

цибульна аж ген до дна,

могла б зазирнути в себе

без переляку вона.

У нас же чужість і дикість

ледь прикриває шкіра,

геєнна в нас ендогенна,

анатомія аж гуде,

а в цибулі – цибуля,

а не кишок без міри.

Вона раз по раз голісінька

до глибини й т.д.

Буття неспірне цибуля,

цибуля – витвір на славу.

Просто в одній є друга,

над меншою більша простерта,

за черговою наступна,

тобто третя й четверта.

Така доцентрова фуга.

Хор відлунь величавий.

Цибуля – то я розумію:

найкращий живіт, далебі!

Кутається у німби

на славу самій собі.

В нас –  нерви, жили, жири,

в нас слизи творяться потай.

І не дозволена нам

довершеності глупота.

Переклав Андрій Савенець

Луковица

Дело другое луковица.

Нет у нее нутра.

Вся насквозь она луковица

до лукомного ядра.

Лукоподобная сверху,

лукичеватая сбоку,

могла бы в себя смотреться

без страха и упрека.

В нас отчужденность, ярость,

едва прикрытая кожей,

геенна в нас гниенья,

анафема анатомии,

а в луковице луковица,

не кишечник скукоженный.

Вот она, многажды голая,

до глубин итомуподобия.

Нет в луковице разлада,

заложен творцом повтор.

Все просто: в одной вторая,

меньшая в большей, так надо,

а далее, в новом круге,

чревата третья четвертой.

Центростремительность фуги.

Эхо, сведенное в хор.

Луковица, как здо́рово:

Где сыщешь такой живот!

Весь обернувшись нимбами,

во славе ныне грядет.

В нас – нервы, хрящи и вены,

сало и всякие сальности.

И не дано нам изведать

идиотизм идеальности.

Перевод Владимира Окуня

Цыбуля

Іншая справа – цыбуля.

Цыбуля ня мае вантробаў.

Наскрозь яна ўся – цыбуля

найцыбулічнейшай пробы.

Цыбульная на паверхні,

цыбулістая ў сячэньні,

унутр сябе цыбуля

магла б глядзець безь зьдзіўленьня.

У нас – крывішча і косьці,

ледзьве прыкрытыя скурай,

геена ў нас гігіены,

лівэр і мускулатура,

А ў цыбулі – цыбуля,

без начыньня філейнага.

На кожным узроўні – голая,

да глыбі ігэтакдалейная.

Цыбуля – несупярэчная,

удалы цыбуля твор.

Цыбулятура круга:

у першай другая запёртая,

а ў наступнай – чарговая,

трэцяя і чацьвёртая.

Матрошкападобная фуга.

Рэха, што склалася ў хор.

Цыбуля – вось гэта глыба!

Найсьвятшая ў сьвеце сьвятая:

штораз усё большым німбам

сябе па слаях аплятае.

У нас – тлушчы, нэрвы й жылы.

Мы – тканкі. Цыбуля – прызма.

І нам не сягнуць ніколі

дасканаласьці ідыятызму.

Пераклала Марыя Мартысевіч