…Практычна ніхто з дэпутатаў не падтрымліваў агучанай на сесіі ВС 21 сакавіка 1995 г. ідэі А. Лукашэнкі правесці рэферэндум. На ім для А. Лукашэнкі галоўнымі былі пытанні не пра мову і інтэграцыю з Расіяй, хоць менавіта яны «раскручваліся» прэзідэнтам і сродкамі масавай інфармацыі. Галоўнае – змяніць дзяржаўную сімволіку і дабіцца права аднаасобна распускаць Вярхоўны Савет. Думаю, шмат хто з дэпутатаў гэта бачыў.

Калі 10 красавіка 1995 г. стала зразумела, што назаўтра ВС, хутчэй за ўсё, прыме прапанову прэзідэнта прызначыць дату рэферэндуму, то каля 18-й гадзіны ў пакоі 363 (былы пакой Народнага кантролю БССР, які потым стаў штабам апазіцыі) ВС сабраліся ўсе дэпутаты ад апазіцыі і тыя, хто нас падтрымліваў, – можа, чалавек 20 ці болей. Абмяркоўвалі сітуацыю прыблізна да паловы на восьмую вечара: шукалі сродкі і спосабы, каб не толькі прыцягнуць увагу грамадскасці, але і блакаваць рашэнне наконт прызначэння рэферэндуму.

Гучалі самыя розныя прапановы, што рабіць. Гаварылі З. Пазьняк, С. Антончык – практычна ўсе. Дакладна памятаю: толькі адзін чалавек – дэпутат з Гродна Мікола Маркевіч – высунуў ідэю правесці галадоўку. Аднак яе неяк адразу адмялі, як несур’ёзную. Гучалі прапановы пакінуць сесію ВС і сысці, каб прэзідэнцкі варыянт прымалі без нас. Гаварылі пра тое, каб прыняць чарговую заяву, выступіць у друку супраць ВС і Лукашэнкі, звярнуцца да беларускага народу з нейкім заклікам. Але нам хацелася зрабіць так, каб нашыя дзеянні зразумелі ў грамадстве, а не ўспрымалі як акт адчаю. Таму мы прыкідвалі розныя варыянты, што рабіць заўтра. У спадзеве, што за ноч прыдумаецца які-небудзь эфектыўны крок, вырашылі раней прыйсці ў Вярхоўны Савет і яшчэ параіцца перад сесіяй.

Я паехаў дахаты, а недзе каля гадзіны ночы мне ў дзверы пазванілі З. Пазьняк з С. Антончыкам. Яны з парога сказалі: «Валянцін, ёсць размова». З. Пазьняк прапанаваў на наступны дзень адразу з раніцы на адкрыцці сесіі зрабіць заяву аб пачатку галадоўкі сяброў фракцыі БНФ на знак пратэсту супраць прызначэння антыканстытуцыйнага рэферэндуму. І мы ўтрох, седзячы ў мяне на кухні недзе гадзіны да трэцяй ночы, накідалі для Пазьняка праект тэксту выступу.

Гэтая заява мала чым рознілася ад іншых, з якімі мы раней адкрыта выступалі супраць большасці ў ВС, асабліва пасля восені 1993 г., калі ВС забараніў рэферэндум аб даверы ВС і правядзенні датэрміновых выбараў. Тады за рэферэндум мы сабралі неабходную колькасць подпісаў выбарцаў: 442 тысячы. ВС у адпаведнасці з законам проста абавязаны быў прызначыць дату рэферэндуму, але гэтага не зрабіў. Такім чынам, з аднаго боку, парламент меў «вопыт» непрызначэння даты – а значыць, і самога рэферэндуму, а з другога – паказаў Лукашэнку, як можна узурпаваць уладу.

Але ў той заяве апазіцыі гучалі словы, што мы вычарпалі ўсе магчымасці і аб’яўляем галадоўку ў якасці скрайняга сродку ўздзеяння на дэпутатаў. Мы хацелі такім чынам паўплываць не на грамадства, а менавіта на сам ВС і яго дэпутатаў, зрабіць большасць дэпутатаў калі не сваімі прыхільнікамі, то прымусіць іх задумацца і пра лёс краіны, і пра свой уласны лёс. Таму мы абвясцілі галадоўку не на вуліцы, не ў сваіх кабінетах, не на сядзібе БНФ, а ў цэнтры залы ВС, проста на яго пасяджэнні.

Напярэдадні М. Грыб паведаміў, што пытанне аб прызначэнні даты рэферэндуму будзе пастаўленае на галасаванне зранку 11 красавіка. У нас заставалася адзіная магчымасць змагацца: сарваць такое галасаванне. І сапраўды, як толькі мы абвясцілі галадоўку, М. Грыб адразу прапанаваў абмяркоўваць іншыя пытанні парадку дня, а не дату рэферэндуму.

Шкада, але З. Пазьняк, перакананы антыкамуніст і нацыяналіст, нават у тактычных мэтах не мог адступіць і прапанаваць ВС кампраміс, аб’яднанне дзеля дасягнення агульнай мэты. Ён не адзін і да сёння цалкам перакананы, што большасць народу за сценамі парламента нас падтрымлівала. На жаль, усё было не так проста, і вельмі шмат людзей, якія прагаласавалі на прэзідэнцкіх выбарах за А. Лукашэнку, гатовыя былі падтрымліваць усе ягоныя дзеянні, бараніць яго ад усіх.

Паводле дамоўленасці, мы з С. Антончыкам меліся прыйсці ў будынак ВС раней, каб папярэдзіць усіх сяброў апазіцыі да пачатку пасяджэння, пагаварыць з імі: маўляў, калі яны не згодныя з тэкстам заявы, то ніхто не будзе іх няволіць да ўдзелу ў галадоўцы. Але на гэты раз ніхто не выступіў супраць.

І вось З. Пазьняк перад самым адкрыццём сесіі падышоў да першага мікрафона і папрасіў слова. Ён трымаў тэкст, які сам дапрацаваў і ні з кім не абмяркоўваў і не ўзгадняў. З. Пазьняк зрабіў заяву, пайшоў і сеў каля трыбуны. Да яго далучыліся астатнія дэпутаты апазіцыі. Лявон Баршчэўскі быў хворы, дрэнна сябе адчуваў, але ён таксама выйшаў і сеў разам з усімі.

Першы пункт у парадку дня – аб прызначэнні рэферэндуму, прапанаванага прэзідэнтам. Сярод іншых пытанняў мусіў разглядацца лёс «Народнай газеты» і звальненне яе рэдактара Іосіфа Сярэдзіча. Ён пазней падыходзіў да нас і прасіў, каб мы спынілі часова сваю акцыю, маўляў, давайце спачатку з вашым удзелам прагаласуем за газету, а потым вы працягнеце галадаваць.

Наш учынак агаломшыў прысутных. Пасля заявы З. Пазьняка павісла здзервянелае маўчанне – яна сталася для дэпутатаў поўнай нечаканасцю. Калі б Пазьняк сказаў ім, што нам трэба разам клапаціцца пра краіну, то, можа, хто яшчэ да нас бы далучыўся. Тым не менш, адразу стала зразумела, што дэпутаты рашэння наконт прызначэння рэферэндуму ў той дзень не прымуць.

Усё выглядала неяк ірэальна. Выступалі дакладчыкі, а ў цэнтры залы сядзела вакол трыбуны на прыступках група і займалася сваёй справай. Старшыня ВС М. Грыб, як мне здаецца, унутры быў супраць рэферэндуму. Але ён знаходзіўся ў дваістай сітуацыі і адпаведна сябе паводзіў. Я думаю, што ён выкарыстоўваў любыя магчымасці, каб гэты рэферэндум не прызначыць. З другога боку, ён, здаецца, не хацеў адкрыта выступаць супраць Лукашэнкі. Калі б М. Грыб цалкам нас падтрымліваў, то ён бы ўначы, ведаючы, што ў зале сядзяць дэпутаты і там вядзецца пошук бомбы, прыехаў бы на месца падзей.

Наколькі я памятаю, у той дзень пытанне пра рэферэндум ВС увогуле больш не абмяркоўваў. У сесіі былі звычайныя перапынкі: а 12-й гадзіне і паміж 14-й і 16-й – на абед. Мы засталіся адны ў зале, амаль ніхто з дэпутатаў да нас не падыходзіў. Усе чакалі, што ж будзе. Закончылася сесія недзе а 18-й гадзіне, здаецца, раней, чым звычайна. Тады ў зале былі карэспандэнты – натуральна, яны ведалі, што пачалася галадоўка. Інфармацыя адразу пайшла за мяжу, у тым ліку і ў Расію. Некаторыя з нас чакалі, што расійскія сродкі масавай інфармацыі паведамяць пра акцыю ў ВС. Дарэмна. У будынку ВС працавала група польскіх журналістаў. Дарэчы, яны адзіныя стаялі потым на плошчы Незалежнасці да самага канца, бачылі, як нас выводзілі, і гэта здымалі. Побач з імі не было ніводнага беларускага рэпарцёра. З нашых журналістаў пасля 18-й гадзіны з намі заставалася Алена Радкевіч, карэспандэнтка «Беларускай маладзёжнай» і радыё «Свабода». Яна правяла з намі некалькі гадзін, брала інтэрв’ю, здаецца, у Пазьняка. Я не памятаю, як Радкевіч трапіла ў залу. Напэўна, яе прапусцілі шараговыя міліцыянты з аховы. Пераважна сумленныя, добрыя людзі, якія слухалі ўсе выступленні дэпутатаў, на ўласныя вочы бачылі, што такое большасць і што такое апазіцыя. Нехта з міліцэйскіх начальнікаў потым спытаўся ў Алены: «Вы дэпутат?» Яна адказала, што яна журналіст, і паказала пасведчанне. Яе папрасілі пакінуць памяшканне.

Памятаю, як у адным перапынку мяне паклікалі наверх на сустрэчу з намеснікам старшыні ўправы БНФ Віктарам Івашкевічам. Ён паведаміў мне, што Управа раілася з юрыстамі і медыкамі, як трэба праводзіць галадоўкі, перадаў, што збіраюць грошы, каб набыць для нас спальнікі, і што нам прывязуць мінеральную ваду. Я памятаю, што на распараджэнне М. Грыба з Сакратарыята нам перадалі некалькі бутэлек мінералкі. У дзень, яшчэ падчас паседжання, З. Пазьняк прасіў М. Грыба арганізаваць медыцынскую дапамогу, каб за намі вёўся нагляд і было відаць, што мы сапраўды галадаем.

Не памятаю калі, але некалькі супрацоўнікаў Сакратарыята ВС паведамілі мне пра тэлефонны раз’ём пад адным з крэслаў, дзе сядзелі прадстаўнікі Сакратарыята і Камісіі па кантролі за электроннай сістэмай галасавання. Яны прынеслі мне тэлефон, і я мог звязвацца з вонкавым светам. Потым, апроч мяне, ім карыстаўся і Пазьняк, каб даваць інтэрв’ю. Па гэтым тэлефоне я да самага апошняга моманту перадаваў у Варшаву на Польскае радыё і польскім журналістам у Менску інфармацыю пра тое, што адбываецца ў ВС. Калі ўжо ў залу ўбеглі людзі ў чорным, я паспеў яшчэ крыкнуць у слухаўку: «Усё, яны бягуць, я потым пазваню». У польскі эфір, такім чынам, ішла наўпроставая трансляцыя, між тым як нашы журналісты спалі.

Прыйшоў начальнік аховы Міхаіл Цесавец з людзьмі ў цывільным, добрага выгляду, дагледжанымі, добра выгаленымі, з разумнымі, хоць і дастаткова спецыфічнымі службовымі тварамі. Такія бываюць толькі ў супрацоўнікаў вядомых спецыяльных службаў. Я думаю, што гэта была група афіцэраў КДБ, чалавек не меней за 20. Цесавец гаварыў нам пра бомбу, патрабаваў пакінуць залу. Мы адказалі: мы дэпутаты, галадаем у будынку парламента, і калі вам трэба, шукайце міну, мы вам замінаць не будзем. Цесавец некага з нас штурхаў, загадваў людзям у цывільным хапаць нас і выводзіць. Добра памятаю, як нехта з гэтай групы яму адказаў пры нас: «А пайшоў ты… Табе трэба – ты і выводзь сам». А спачатку відаць было, што іх нацкавалі на нас. Але як толькі мы растлумачылі, хто мы, што мы робім, чаму праводзім галадоўку, і папярэдзілі іх, што, ужыўшы супраць нас сілу, яны парушаць дэпутацкую недатыкальнасць, яны паслухаліся розуму, закона і, думаю, сумлення. У КДБ добра ведалі дэпутата А. Лукашэнку, ведалі, як ён прыйшоў да ўлады. Гэтыя афіцэры проста павярнуліся і выйшлі.

Потым шукалі міну: прыходзіў афіцэр у савецкай форме, у званні ці то палкоўніка, ці то падпалкоўніка, з ім – сапёры і кінолагі. Ён паводзіў сябе прыстойна, культурна. Відаць было, што ён выдатна ўсё разумеў і ведаў, што ніякай міны няма. Ён паведаміў нам, што прыбыў з заданнем правесці пошук міны ў будынку ВС і, калі яна выявіцца, зрабіць належныя захады. Мы адказалі жартам: «Калі ласка, толькі не падкіньце бомбу самі». Салдаты хутка праверылі залу. Яны ішлі па шэрагах дэпутацкіх крэслаў і прасілі нас вызваліць той ці іншы сектар. Мы перасаджваліся туды, дзе прайшла праверка. Нарэшце афіцэр сказаў, што міны няма, і пайшоў дакладаць. Калі не памыляюся, З. Пазьняк тэлефанаваў М. Грыбу на лецішча і паведамляў пра пошук міны. Яны пагутарылі, але пазней там, у М. Грыба, перасталі здымаць слухаўку, напэўна, старшыня ВС лёг адпачываць. Гэта было незадоўга да ўварвання ў залу ВС вайскоўцаў. Да нас яшчэ разы два ці тры заходзілі нейкія групы, прасілі ачысціць залу. Здаецца, гэта рабіў Цесавец ці нехта з Сакратарыята.

Пасля таго, як выйшлі сапёры, мы сталі ўладкоўвацца на ноч. І вось тут пачала спакваля падаць напруга ў вялікай жырандолі. Мы размаўлялі ўсё цішэй, я нават пачуў нечае пасопванне. На балконе, дзе звычайна сядзяць тэхнікі, фатографы, гукарэжысёры, работнікі сувязі, я заўважыў нечыя цені. Мы дамовіліся, што нехта будзе дзяжурыць у прэзідыуме, каля настольнай лямпы. Першым там сеў, здаецца, Лявон Дзейка. Мы верылі, што знаходзімся пад аховай міліцыі і што гэтага дастаткова.

Але было трывожна. Я прыслухаўся і тут у нейкі момант проста фізічна адчуў, як закалыхалася паветра – гэтак бывае, калі недзе побач у памяшканні ідзе вялікая маса людзей. Падобнае адчуванне ведае кожны, хто служыў у войску. А потым я пачуў гук удару аб дула аўтамата АКМ ці карабіна: «бзынь». Як і шмат хто з вайскоўцаў, гэты гук я не зблытаю ні з якім іншым. Зрабілася страшнавата. Я падняўся і рушыў да цэнтральных дзвярэй залы. Як толькі я ўзяўся за ручку, звонку мне нібы дапамаглі. Дзверы расчыніліся, і ў ярка асветленым фае я ўбачыў мноства вайскоўцаў: можа, некалькі соцень. Адразу кінуліся ў вочы іх пластмасавыя маскі, ці шлемы, нібы ў касманаўтаў. Яны стаялі гурткамі і размаўлялі. Некалькі чалавек былі з ранцамі і ў супрацьгазавых масках. У гэты момант той салдат, які дапамог мне адчыняць дзверы, ткнуў у мяне ручным кулямётам. Перапужаны, я крыкнуў: «Кулямётчыкі!» – і адскочыў ад дзвярэй. Тады ззаду за мной у залі загарэліся ўсе лямпы, і я ўбачыў на балконе трох кінааператараў. Яны стаялі наводдаль адзін ад аднога і вялі панарамныя здымкі залы зверху з трох розных пазіцый: з левага, правага боку балкона і па яго цэнтры.

Алег Трусаў падняўся і пайшоў праверыць, ці праўду я сказаў. Ён паглядзеў у дзвярную шчыліну, вярнуўся і сказаў: «Праўда – там кулямётчыкі». Усе галадоўцы ўскочылі і пачалі апранацца. Я адразу патэлефанаваў польскім журналістам. Тут у залу зайшоў Цесавец і прапанаваў усім яе пакінуць. Мы адмовіліся і селі на крэслы прэзідыума. Праз некалькі секундаў расхінуліся ўсе дзверы, і ў залу з крыкамі ўварваліся людзі ў чорных трыко і масках. За імі па перыметры залы выстраіліся аўтаматчыкі, потым спецназ. Яны нас проста хапалі, білі і прымусам выцягвалі з залы, а потым развозілі на машынах і выкідалі ў начным горадзе на розных месцах.

На наступны дзень апазіцыю ў ВС пускаць было забаронена. Уваход з правага крыла ўвогуле зачынілі. Мы зайшлі ў Дом урада з боку Савета Міністраў, але і там нас не прапускалі. Больш за тое: паставілі металадэтэктар, як у аэрапорце, але мы, напружыўшыся, звалілі яго і прарваліся на сесію. Там ужо выступаў Лукашэнка. Памятаю, я ледзь не ганяў па зале М. Цесаўца, бо было за што – ужо не вытрымалі нервы. Супрацоўнікі аховы толькі бегалі і прасілі: «Не ў зале пасяджэнняў, Валянцін Фёдаравіч, толькі не ў зале пасяджэнняў». Памятаю, я выступаў, назваў арганізатара гэтых дзеянняў «фашыстам» (ішла наўпроставая трансляцыя), а ён паабяцаў, што пакажа стужку, як усё адбывалася. Схлусіў і збаяўся. Аляксандр Шут у цэнтры залы прадэманстраваў пабоі, а былы старшыня Вярхоўнага Савета і сённяшні сенатар М. Дземянцей крыкнуў: «Мала далі!»