Падзеі, пра якія гаворыцца ніжэй, адбыліся неўзабаве пасля прыходу да ўлады прэзідэнта А. Лукашэнкі. На пачатку 1995 г. ён запатрабаваў сабе неабмежаваных паўнамоцтваў, адкрыта заявіўшы, што пакліканы пакласці канец «разгулу экстрэмісцкіх і мафіёзных элементаў»¹, бо народ стаміўся ад бяздзейнасці ўлады, ад бясконцага спадзявання на яе.

У прэзідэнцкім атачэнні паставілі за мэту выдаліць з палітычнай сцэны дзейны парламент, зрабіць сілавыя міністэрствы паслухмянымі інструментамі прэзідэнцкай волі і спаралюшваць любое праяўленне грамадскай апазіцыі. 1 студзеня 1995 г. А. Лукашэнка прапанаваў выключыць з Закона аб Вярхоўным Савеце артыкул аб тым, што «Вярхоўны Савет з’яўляецца гарантам замацаваных у Канстытуцыі і законах і міжнародных абавязаннях дзяржавы правоў і свабод грамадзянаў Беларусі, арганізоўвае кантроль за іх выкананнем». ВС яму адмовіў, і А. Лукашэнка публічна заявіў, што не збіраецца больш хадзіць у ВС, дзе яго абавязкова «збэсцяць, стопчуць і здраднікам аб’явяць»².

15 сакавіка 1995 г. А. Лукашэнка выклаў у тэлеэфіры сваю ідэю рэферэндуму па мовах, саюзе з Расіяй, нацыянальна-дзяржаўных сімвалах і адначасова прапанаваў ВС самараспусціцца. Ён пагражаў, што калі дэпутаты на працягу тыдня не разгледзяць беларуска-расійскі дагавор і не разыдуцца добраахвотна, то ён зробіць захады, каб навесці парадак: «Ніякай абсалютнай улады мне б не хацелася, але я вымушаны прымаць адпаведныя меры»³. Калі ж апазіцыя ў ВС запрацівілася падобнаму ціску і на знак пратэсту абвясціла 11 красавіка 1995 г. галадоўку, Лукашэнка запатрабаваў «эвакуаваць» дэпутатаў з Дома ўрада.

Гэтак сканаў Вярхоўны Савет ХІІ склікання – парламент, які «жыў грэшна і пакончыў смешна». Апазіцыя аказалася ў ім «запалам у іржавай гранаце», а сам ВС уласнаручна падпісаў сабе смяротны вырак.

Такое магло здарыцца выключна ў барацьбе за неабмежаваную ўладу праз адсутнасць супрацьвагі аўтарытарызму ў выглядзе грамадзянскай супольнасці. У выніку ў краіне знішчаны каштоўны прынцып дэмакратыі – падзел уладаў, які не дазваляе дамінаваць ніводнай яе галіне. Парушаны баланс непазбежна асуджае грамадства на валюнтарызм і аўтарытарызм.

Вось пра гэты пераходны працэс у найноўшай палітычнай гісторыі Беларусі і вёў я гаворку з дэпутатамі былога Вярхоўнага Савета ХІІ склікання. Мае суразмоўцы, апроч старшыні прэзідыума ВС М. Грыба, якраз паходзяць з асяродку сяброў БНФ, на якіх паставілі таўро ворагаў народу, «экстрэмістаў, нацыяналістаў, фашыстаў, раскольнікаў, дэструктыўных сілаў» і г. д. Усе яны маглі шчыра адказваць на мае пытанні, і я старанна занатоўваў іх успаміны. Аднак з розных прычын некаторыя адмовіліся ад гутаркі. Іншыя абмежаваліся, як відаць з тэкстаў, занадта сціплымі выказваннямі. Сведчанні нябожчыка І. Герменчука, а таксама выступы А. Лукашэнкі і М. Цесаўца друкуюцца без выняткаў паводле стэнаграмы пасяджэнняў Вярхоўнага Савета ХІІ склікання, якая захоўваецца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь. (Прамовы апошніх двух падаюцца ў перакладзе на беларускую.) Таму, зразумела, цяжка назваць прыведзеныя тэксты сапраўднымі мемуарамі. Але можна не сумнявацца, што яны падштурхнуць усіх незадаволеных дапоўніць іх больш дакладнымі і праўдзівымі звесткамі.

Яўген Анішчанка

---

РАЗГОН: ЗЬМЕСТ
Ад укладальніка
МІКАЛАЙ АКСАМІТ	Скокі чорных гарылаў
ЛЯВОН БАРШЧЭЎСКІ	Крывавая ноч
ЮРАСЬ БЕЛЕНЬКІ	Хлопцы, ці патрэбны вам лідэр?
ІГАР ГЕРМЯНЧУК	Праверана: мінаў няма
ВАЛЯНЦІН ГОЛУБЕЎ	Галадоўка
МЕЧЫСЛАЎ ГРЫБ	Супрацьстаянне
ЛЯВОНЦІЙ ЗДАНЕВІЧ	Нягнуткасць загубіла БНФ
МІКАЛАЙ КРЖЫЖАНОЎСКІ	Са збіцця дэпутатаў пачалася дыктатура…
АЛЯКСАНДР ЛУКАШЭНКА	Я мушу дэманстраваць уладу
ПЁТРА САДОЎСКІ	Такое не забываецца
АЛЕГ ТРУСАЎ	Усё нагадвала ваенны пераварот
МІХАІЛ ЦЕСАВЕЦ	Пагражалі… праліццём крыві
ДАДАТАК	Пастанова аб прыпыненні папярэдняга следства па крымінальнай справе